NCERT Textbook - Poem Bhawani Prasad Mishra | Hindi Class 11 - Humanities/Arts PDF Download

 Page 1


?kj dh ;kn/117
oqQN  fy[k  osQ  lks]  oqQN  i<+  osQ  lks rw
ftl txg tkxk lcsjs] ml txg ls c<+ osQ lks
(Hkokuh izlkn feJ jpukoyh)
Hkokuh izlkn feJ
tUe% lu~ 1913] fVxfj;k xk¡o] gks'kaxkckn(e-iz-)
izeq[k jpuk,¡% lriqM+k osQ taxy] lUukVk] xhrI
+
kQjks'k]
pfdr gS nq[k] cquh gqbZ jLlh] [kq'kcw osQ f'kykys[k]
vuke rqe vkrs gks] bna u ee~ vkfn
izeq[k lEeku% lkfgR; vdkneh] eè; izns'k 'kklu
dk f'k[kj lEeku] fnYyh iz'kklu dk xkfyc
iqjLdkj ,oa iÁJh ls vyaÑr
e``R;q%  lu~ 1985
lgt ys[ku vkSj lgt O;fDrRo dk uke gS
Hkokuh izlkn feJA dfork vkSj lkfgR; osQ lkFk&lkFk jk"Vªh; vkanksyu esa ftu
dfo;ksa dh lfØ; Hkkxhnkjh Fkh muesa ;s izeq[k gSaA xkaèkhokn ij vkLFkk j[kus okys
feJ th us xkaèkh okÄ~e; osQ fganh [kaMksa dk laiknu dj dfork vkSj xkaèkh th
osQ chp lsrq dk dke fd;kA
Hkokuh izlkn feJ dh dfork fganh dh lgt y; dh dfork gSA bl lgtrk
dk lacaèk xkaèkh osQ pj[ks dh y; ls Hkh tqM+rk gS blhfy, mUgsa dfork dk xkaèkh
Hkh dgk x;k gSA feJ th dh dforkvksa esa cksy&pky osQ x|kRed&ls yxrs
okD;&foU;kl dks gh dfork esa cny nsus dh vn~Hkqr {kerk gSA blh dkj.k mudh
2024-25
Page 2


?kj dh ;kn/117
oqQN  fy[k  osQ  lks]  oqQN  i<+  osQ  lks rw
ftl txg tkxk lcsjs] ml txg ls c<+ osQ lks
(Hkokuh izlkn feJ jpukoyh)
Hkokuh izlkn feJ
tUe% lu~ 1913] fVxfj;k xk¡o] gks'kaxkckn(e-iz-)
izeq[k jpuk,¡% lriqM+k osQ taxy] lUukVk] xhrI
+
kQjks'k]
pfdr gS nq[k] cquh gqbZ jLlh] [kq'kcw osQ f'kykys[k]
vuke rqe vkrs gks] bna u ee~ vkfn
izeq[k lEeku% lkfgR; vdkneh] eè; izns'k 'kklu
dk f'k[kj lEeku] fnYyh iz'kklu dk xkfyc
iqjLdkj ,oa iÁJh ls vyaÑr
e``R;q%  lu~ 1985
lgt ys[ku vkSj lgt O;fDrRo dk uke gS
Hkokuh izlkn feJA dfork vkSj lkfgR; osQ lkFk&lkFk jk"Vªh; vkanksyu esa ftu
dfo;ksa dh lfØ; Hkkxhnkjh Fkh muesa ;s izeq[k gSaA xkaèkhokn ij vkLFkk j[kus okys
feJ th us xkaèkh okÄ~e; osQ fganh [kaMksa dk laiknu dj dfork vkSj xkaèkh th
osQ chp lsrq dk dke fd;kA
Hkokuh izlkn feJ dh dfork fganh dh lgt y; dh dfork gSA bl lgtrk
dk lacaèk xkaèkh osQ pj[ks dh y; ls Hkh tqM+rk gS blhfy, mUgsa dfork dk xkaèkh
Hkh dgk x;k gSA feJ th dh dforkvksa esa cksy&pky osQ x|kRed&ls yxrs
okD;&foU;kl dks gh dfork esa cny nsus dh vn~Hkqr {kerk gSA blh dkj.k mudh
2024-25
118/vkjksg
dfork lgt vkSj yksd osQ vf/d djhc gSA Hkokuh izlkn feJ ftl fdlh
fo"k; dks mBkrs gSa mls ?kjsyw cuk ysrs gSa& vk¡xu dk ikSèkk] 'kke vkSj nwj fn[krh
igkM+ dh uhyh pksVh Hkh tSls ifjokj dk ,d vax gks tkrh gSA o`¼koLFkk vkSj
e`R;q osQ izfr Hkh ,d vkReh; Loj feyrk gSA mUgksaus izkS<+ izse dh dfork,¡ Hkh
fy[kh gSa ftuesa míke  Üka`xkfjdrk dh ctk; lgthou osQ lq[k&nq[k vkSj izse dh
O;atuk gSA ubZ dfork osQ nkSj osQ dfo;ksa esa feJ th osQ ;gk¡ O;aX; vkSj {kksHk
Hkjiwj gS fdarq og izfrfØ;kijd u gksdj l`tukRed gSA xka/hokn ij vkLFkk
j[kus osQ dkj.k mUgksaus vfgalk vkSj lgu'khyrk dks jpukRed vfHkO;fDr nh gSA
?kj dh ;kn dfork esa ?kj osQ eeZ dk mn~?kkVu gSA dfo dks tsy&izokl osQ
nkSjku ?kj ls foLFkkiu dh ihM+k lkyrh gSA dfo osQ Le`fr&lalkj esa mlosQ ifjtu
,d&,d dj 'kkfey gksrs pys tkrs gSaA ?kj dh voèkkj.kk dh lkFkZd vkSj ekfeZd
;kn dfork dh osaQnzh; laosnuk gSA
2024-25
Page 3


?kj dh ;kn/117
oqQN  fy[k  osQ  lks]  oqQN  i<+  osQ  lks rw
ftl txg tkxk lcsjs] ml txg ls c<+ osQ lks
(Hkokuh izlkn feJ jpukoyh)
Hkokuh izlkn feJ
tUe% lu~ 1913] fVxfj;k xk¡o] gks'kaxkckn(e-iz-)
izeq[k jpuk,¡% lriqM+k osQ taxy] lUukVk] xhrI
+
kQjks'k]
pfdr gS nq[k] cquh gqbZ jLlh] [kq'kcw osQ f'kykys[k]
vuke rqe vkrs gks] bna u ee~ vkfn
izeq[k lEeku% lkfgR; vdkneh] eè; izns'k 'kklu
dk f'k[kj lEeku] fnYyh iz'kklu dk xkfyc
iqjLdkj ,oa iÁJh ls vyaÑr
e``R;q%  lu~ 1985
lgt ys[ku vkSj lgt O;fDrRo dk uke gS
Hkokuh izlkn feJA dfork vkSj lkfgR; osQ lkFk&lkFk jk"Vªh; vkanksyu esa ftu
dfo;ksa dh lfØ; Hkkxhnkjh Fkh muesa ;s izeq[k gSaA xkaèkhokn ij vkLFkk j[kus okys
feJ th us xkaèkh okÄ~e; osQ fganh [kaMksa dk laiknu dj dfork vkSj xkaèkh th
osQ chp lsrq dk dke fd;kA
Hkokuh izlkn feJ dh dfork fganh dh lgt y; dh dfork gSA bl lgtrk
dk lacaèk xkaèkh osQ pj[ks dh y; ls Hkh tqM+rk gS blhfy, mUgsa dfork dk xkaèkh
Hkh dgk x;k gSA feJ th dh dforkvksa esa cksy&pky osQ x|kRed&ls yxrs
okD;&foU;kl dks gh dfork esa cny nsus dh vn~Hkqr {kerk gSA blh dkj.k mudh
2024-25
118/vkjksg
dfork lgt vkSj yksd osQ vf/d djhc gSA Hkokuh izlkn feJ ftl fdlh
fo"k; dks mBkrs gSa mls ?kjsyw cuk ysrs gSa& vk¡xu dk ikSèkk] 'kke vkSj nwj fn[krh
igkM+ dh uhyh pksVh Hkh tSls ifjokj dk ,d vax gks tkrh gSA o`¼koLFkk vkSj
e`R;q osQ izfr Hkh ,d vkReh; Loj feyrk gSA mUgksaus izkS<+ izse dh dfork,¡ Hkh
fy[kh gSa ftuesa míke  Üka`xkfjdrk dh ctk; lgthou osQ lq[k&nq[k vkSj izse dh
O;atuk gSA ubZ dfork osQ nkSj osQ dfo;ksa esa feJ th osQ ;gk¡ O;aX; vkSj {kksHk
Hkjiwj gS fdarq og izfrfØ;kijd u gksdj l`tukRed gSA xka/hokn ij vkLFkk
j[kus osQ dkj.k mUgksaus vfgalk vkSj lgu'khyrk dks jpukRed vfHkO;fDr nh gSA
?kj dh ;kn dfork esa ?kj osQ eeZ dk mn~?kkVu gSA dfo dks tsy&izokl osQ
nkSjku ?kj ls foLFkkiu dh ihM+k lkyrh gSA dfo osQ Le`fr&lalkj esa mlosQ ifjtu
,d&,d dj 'kkfey gksrs pys tkrs gSaA ?kj dh voèkkj.kk dh lkFkZd vkSj ekfeZd
;kn dfork dh osaQnzh; laosnuk gSA
2024-25
?kj dh ;kn/119
vkt ikuh fxj jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
jkr Hkj fxjrk jgk gS]
izk.k eu f?kjrk jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
?kj u”kj esa frj jgk gS]
?kj fd eq>ls nwj gS tks]
?kj [kq'kh dk iwj gS tks]
?kj fd ?kj esa pkj HkkbZ]
ek;osQ  esa  cfgu  vkbZ]
cfgu vkbZ cki osQ ?kj]
gk; js ifjrki osQ ?kj!
?kj fd ?kj esa lc tqM+s gSa]
lc fd brus dc tqM+s gSa]
pkj  HkkbZ  pkj  cfgusa]
Hkqtk  HkkbZ  I;kj  cfgusa]
vkSj ek¡ fcu&i<+h esjh]
nq%[k  esa  og  x<+h  esjh
ek¡ fd ftldh xksn esa flj]
j[k fy;k rks nq[k ugha fiQj]
ek¡ fd ftldh Lusg&èkkjk]
dk ;gk¡ rd Hkh ilkjk]
mls fy[kuk ugha vkrk]
tks fd mldk i=k ikrkA
firk th ftudks cq<+kik]
,d {k.k Hkh ugha O;kik]
tks vHkh Hkh nkSM+ tk,¡]
tks vHkh Hkh f[kyf[kyk,¡]
ekSr osQ vkxs u fgposaQ]
'ksj osQ vkxs u fcposaQ]
cksy esa ckny xjtrk]
dke esa >a>k yjtrk]
?kj dh ;kn
2024-25
Page 4


?kj dh ;kn/117
oqQN  fy[k  osQ  lks]  oqQN  i<+  osQ  lks rw
ftl txg tkxk lcsjs] ml txg ls c<+ osQ lks
(Hkokuh izlkn feJ jpukoyh)
Hkokuh izlkn feJ
tUe% lu~ 1913] fVxfj;k xk¡o] gks'kaxkckn(e-iz-)
izeq[k jpuk,¡% lriqM+k osQ taxy] lUukVk] xhrI
+
kQjks'k]
pfdr gS nq[k] cquh gqbZ jLlh] [kq'kcw osQ f'kykys[k]
vuke rqe vkrs gks] bna u ee~ vkfn
izeq[k lEeku% lkfgR; vdkneh] eè; izns'k 'kklu
dk f'k[kj lEeku] fnYyh iz'kklu dk xkfyc
iqjLdkj ,oa iÁJh ls vyaÑr
e``R;q%  lu~ 1985
lgt ys[ku vkSj lgt O;fDrRo dk uke gS
Hkokuh izlkn feJA dfork vkSj lkfgR; osQ lkFk&lkFk jk"Vªh; vkanksyu esa ftu
dfo;ksa dh lfØ; Hkkxhnkjh Fkh muesa ;s izeq[k gSaA xkaèkhokn ij vkLFkk j[kus okys
feJ th us xkaèkh okÄ~e; osQ fganh [kaMksa dk laiknu dj dfork vkSj xkaèkh th
osQ chp lsrq dk dke fd;kA
Hkokuh izlkn feJ dh dfork fganh dh lgt y; dh dfork gSA bl lgtrk
dk lacaèk xkaèkh osQ pj[ks dh y; ls Hkh tqM+rk gS blhfy, mUgsa dfork dk xkaèkh
Hkh dgk x;k gSA feJ th dh dforkvksa esa cksy&pky osQ x|kRed&ls yxrs
okD;&foU;kl dks gh dfork esa cny nsus dh vn~Hkqr {kerk gSA blh dkj.k mudh
2024-25
118/vkjksg
dfork lgt vkSj yksd osQ vf/d djhc gSA Hkokuh izlkn feJ ftl fdlh
fo"k; dks mBkrs gSa mls ?kjsyw cuk ysrs gSa& vk¡xu dk ikSèkk] 'kke vkSj nwj fn[krh
igkM+ dh uhyh pksVh Hkh tSls ifjokj dk ,d vax gks tkrh gSA o`¼koLFkk vkSj
e`R;q osQ izfr Hkh ,d vkReh; Loj feyrk gSA mUgksaus izkS<+ izse dh dfork,¡ Hkh
fy[kh gSa ftuesa míke  Üka`xkfjdrk dh ctk; lgthou osQ lq[k&nq[k vkSj izse dh
O;atuk gSA ubZ dfork osQ nkSj osQ dfo;ksa esa feJ th osQ ;gk¡ O;aX; vkSj {kksHk
Hkjiwj gS fdarq og izfrfØ;kijd u gksdj l`tukRed gSA xka/hokn ij vkLFkk
j[kus osQ dkj.k mUgksaus vfgalk vkSj lgu'khyrk dks jpukRed vfHkO;fDr nh gSA
?kj dh ;kn dfork esa ?kj osQ eeZ dk mn~?kkVu gSA dfo dks tsy&izokl osQ
nkSjku ?kj ls foLFkkiu dh ihM+k lkyrh gSA dfo osQ Le`fr&lalkj esa mlosQ ifjtu
,d&,d dj 'kkfey gksrs pys tkrs gSaA ?kj dh voèkkj.kk dh lkFkZd vkSj ekfeZd
;kn dfork dh osaQnzh; laosnuk gSA
2024-25
?kj dh ;kn/119
vkt ikuh fxj jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
jkr Hkj fxjrk jgk gS]
izk.k eu f?kjrk jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
?kj u”kj esa frj jgk gS]
?kj fd eq>ls nwj gS tks]
?kj [kq'kh dk iwj gS tks]
?kj fd ?kj esa pkj HkkbZ]
ek;osQ  esa  cfgu  vkbZ]
cfgu vkbZ cki osQ ?kj]
gk; js ifjrki osQ ?kj!
?kj fd ?kj esa lc tqM+s gSa]
lc fd brus dc tqM+s gSa]
pkj  HkkbZ  pkj  cfgusa]
Hkqtk  HkkbZ  I;kj  cfgusa]
vkSj ek¡ fcu&i<+h esjh]
nq%[k  esa  og  x<+h  esjh
ek¡ fd ftldh xksn esa flj]
j[k fy;k rks nq[k ugha fiQj]
ek¡ fd ftldh Lusg&èkkjk]
dk ;gk¡ rd Hkh ilkjk]
mls fy[kuk ugha vkrk]
tks fd mldk i=k ikrkA
firk th ftudks cq<+kik]
,d {k.k Hkh ugha O;kik]
tks vHkh Hkh nkSM+ tk,¡]
tks vHkh Hkh f[kyf[kyk,¡]
ekSr osQ vkxs u fgposaQ]
'ksj osQ vkxs u fcposaQ]
cksy esa ckny xjtrk]
dke esa >a>k yjtrk]
?kj dh ;kn
2024-25
120/vkjksg
vkt  xhrk ikB  djosQ]
naM nks lkS lkB djosQ]
[kwc eqxnj fgyk ysdj]
ewB mudh feyk ysdj]
tc fd uhps vk, gksaxs]
uSu ty ls Nk, gksaxs]
gk;] ikuh fxj jgk gS]
?kj u”kj esa frj jgk gS]
pkj  HkkbZ  pkj  cfgusa]
Hkqtk HkkbZ I;kj cfgusa]
[ksyrs  ;k  [kM+s  gksaxs]
u”kj mudks iM+s gksaxsA
firk th ftudks cq<+kik]
,d {k.k Hkh ugha O;kik]
jks  iM+s  gksaxs  cjkcj]
ik¡posa  dk  uke  ysdj]
2024-25
Page 5


?kj dh ;kn/117
oqQN  fy[k  osQ  lks]  oqQN  i<+  osQ  lks rw
ftl txg tkxk lcsjs] ml txg ls c<+ osQ lks
(Hkokuh izlkn feJ jpukoyh)
Hkokuh izlkn feJ
tUe% lu~ 1913] fVxfj;k xk¡o] gks'kaxkckn(e-iz-)
izeq[k jpuk,¡% lriqM+k osQ taxy] lUukVk] xhrI
+
kQjks'k]
pfdr gS nq[k] cquh gqbZ jLlh] [kq'kcw osQ f'kykys[k]
vuke rqe vkrs gks] bna u ee~ vkfn
izeq[k lEeku% lkfgR; vdkneh] eè; izns'k 'kklu
dk f'k[kj lEeku] fnYyh iz'kklu dk xkfyc
iqjLdkj ,oa iÁJh ls vyaÑr
e``R;q%  lu~ 1985
lgt ys[ku vkSj lgt O;fDrRo dk uke gS
Hkokuh izlkn feJA dfork vkSj lkfgR; osQ lkFk&lkFk jk"Vªh; vkanksyu esa ftu
dfo;ksa dh lfØ; Hkkxhnkjh Fkh muesa ;s izeq[k gSaA xkaèkhokn ij vkLFkk j[kus okys
feJ th us xkaèkh okÄ~e; osQ fganh [kaMksa dk laiknu dj dfork vkSj xkaèkh th
osQ chp lsrq dk dke fd;kA
Hkokuh izlkn feJ dh dfork fganh dh lgt y; dh dfork gSA bl lgtrk
dk lacaèk xkaèkh osQ pj[ks dh y; ls Hkh tqM+rk gS blhfy, mUgsa dfork dk xkaèkh
Hkh dgk x;k gSA feJ th dh dforkvksa esa cksy&pky osQ x|kRed&ls yxrs
okD;&foU;kl dks gh dfork esa cny nsus dh vn~Hkqr {kerk gSA blh dkj.k mudh
2024-25
118/vkjksg
dfork lgt vkSj yksd osQ vf/d djhc gSA Hkokuh izlkn feJ ftl fdlh
fo"k; dks mBkrs gSa mls ?kjsyw cuk ysrs gSa& vk¡xu dk ikSèkk] 'kke vkSj nwj fn[krh
igkM+ dh uhyh pksVh Hkh tSls ifjokj dk ,d vax gks tkrh gSA o`¼koLFkk vkSj
e`R;q osQ izfr Hkh ,d vkReh; Loj feyrk gSA mUgksaus izkS<+ izse dh dfork,¡ Hkh
fy[kh gSa ftuesa míke  Üka`xkfjdrk dh ctk; lgthou osQ lq[k&nq[k vkSj izse dh
O;atuk gSA ubZ dfork osQ nkSj osQ dfo;ksa esa feJ th osQ ;gk¡ O;aX; vkSj {kksHk
Hkjiwj gS fdarq og izfrfØ;kijd u gksdj l`tukRed gSA xka/hokn ij vkLFkk
j[kus osQ dkj.k mUgksaus vfgalk vkSj lgu'khyrk dks jpukRed vfHkO;fDr nh gSA
?kj dh ;kn dfork esa ?kj osQ eeZ dk mn~?kkVu gSA dfo dks tsy&izokl osQ
nkSjku ?kj ls foLFkkiu dh ihM+k lkyrh gSA dfo osQ Le`fr&lalkj esa mlosQ ifjtu
,d&,d dj 'kkfey gksrs pys tkrs gSaA ?kj dh voèkkj.kk dh lkFkZd vkSj ekfeZd
;kn dfork dh osaQnzh; laosnuk gSA
2024-25
?kj dh ;kn/119
vkt ikuh fxj jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
jkr Hkj fxjrk jgk gS]
izk.k eu f?kjrk jgk gS]
cgqr ikuh fxj jgk gS]
?kj u”kj esa frj jgk gS]
?kj fd eq>ls nwj gS tks]
?kj [kq'kh dk iwj gS tks]
?kj fd ?kj esa pkj HkkbZ]
ek;osQ  esa  cfgu  vkbZ]
cfgu vkbZ cki osQ ?kj]
gk; js ifjrki osQ ?kj!
?kj fd ?kj esa lc tqM+s gSa]
lc fd brus dc tqM+s gSa]
pkj  HkkbZ  pkj  cfgusa]
Hkqtk  HkkbZ  I;kj  cfgusa]
vkSj ek¡ fcu&i<+h esjh]
nq%[k  esa  og  x<+h  esjh
ek¡ fd ftldh xksn esa flj]
j[k fy;k rks nq[k ugha fiQj]
ek¡ fd ftldh Lusg&èkkjk]
dk ;gk¡ rd Hkh ilkjk]
mls fy[kuk ugha vkrk]
tks fd mldk i=k ikrkA
firk th ftudks cq<+kik]
,d {k.k Hkh ugha O;kik]
tks vHkh Hkh nkSM+ tk,¡]
tks vHkh Hkh f[kyf[kyk,¡]
ekSr osQ vkxs u fgposaQ]
'ksj osQ vkxs u fcposaQ]
cksy esa ckny xjtrk]
dke esa >a>k yjtrk]
?kj dh ;kn
2024-25
120/vkjksg
vkt  xhrk ikB  djosQ]
naM nks lkS lkB djosQ]
[kwc eqxnj fgyk ysdj]
ewB mudh feyk ysdj]
tc fd uhps vk, gksaxs]
uSu ty ls Nk, gksaxs]
gk;] ikuh fxj jgk gS]
?kj u”kj esa frj jgk gS]
pkj  HkkbZ  pkj  cfgusa]
Hkqtk HkkbZ I;kj cfgusa]
[ksyrs  ;k  [kM+s  gksaxs]
u”kj mudks iM+s gksaxsA
firk th ftudks cq<+kik]
,d {k.k Hkh ugha O;kik]
jks  iM+s  gksaxs  cjkcj]
ik¡posa  dk  uke  ysdj]
2024-25
?kj dh ;kn/121
ik¡pok¡  eSa  gw¡  vHkkxk]
ftls  lksus  ij  lqgkxk]
firk  th  dgrs  jgs  gSa]
I;kj  esa  cgrs  jgs  gSa]
vkt  muosQ  Lo.kZ  csVs]
yxs  gksaxs  mUgsa  gsVs]
D;ksafd eSa muij lqgkxk
c¡èkk  cSBk  gw¡  vHkkxk]
vkSj ek¡ us dgk gksxk]
nq%[k fdruk cgk gksxk]
vk¡[k esa fdl fy, ikuh
ogk¡  vPNk  gS  Hkokuh
og rqEgkjk eu le>dj]
vkSj viukiu le>dj]
x;k gS lks Bhd gh gS]
;g rqEgkjh yhd gh gS]
ik¡o  tks  ihNs  gVkrk]
dks[k  dks  esjh  ytkrk]
bl rjg gksvks u dPps]
jks  iM+saxs  vkSj  cPps]
firk th us dgk gksxk]
gk;] fdruk lgk gksxk]
dgk¡] eSa jksrk dgk¡ gw¡]
èkhj eSa [kksrk] dgk¡ gw¡]
gs  lthys  gjs  lkou]
gs fd esjs iq.; ikou]
rqe cjl yks os u cjlsa]
ik¡posa dks os u rjlsa]
eSa e”ks esa gw¡ lgh gS]
?kj ugha gw¡ cl ;gh gS]
foaQrq ;g cl cM+k cl gS]
blh cl ls lc fojl gS]
fdarq muls ;g u dguk]
mUgsa  nsrs  /hj  jguk]
mUgsa dguk fy[k jgk gw¡]
mUgsa dguk i<+ jgk gw¡]
dke djrk gw¡ fd dguk]
uke djrk gw¡ fd dguk]
pkgrs  gSa  yksx  dguk]
er djks oqQN 'kksd dguk]
2024-25