अभ्यासः - संसारसागरस्य नायकाः, रुचिरा, संस्कृत (कक्षा - 8) | संस्कृत कक्षा 8 (Sanskrit Class 8) PDF Download

अभ्यासः
प्रश्नः 1. एकपदेन उत्तरत-(एक पद में उत्तर दीजिए-)

(क)    कस्य राज्यस्य भागेषु गजधर: शब्दः प्रयुज्यते?
उत्तरम्- राजस्थानस्य

(ख)    गजपरिमाणं कः धरयति?
उत्तरम्- गजधर:

(ग)    कार्यसमाप्तौ वेतनानि अतिरिच्य गजधरेभ्यः किं प्रदीयते स्म?
उत्तरम्- सम्मानम्

(घ)    के शिल्पिरूपेण न समादृताः भवन्ति?
उत्तरम्- गजधरा:

प्रश्नः 2. अधेलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए-)
(क)  तडागाः कुत्र निर्मीयन्ते स्म?
उत्तरम्-  तडागाः अशेषे हि देशे निर्मीयन्ते स्म।

(ख)  गजधरा: कस्मिन् रूपे परिचिताः?
​उत्तरम्-   गजधरा: ‘समाजस्य गाम्भीर्यस्य मापकाः’ इति रूपेण परिचिताः।

(ग)   गजधरा: किं कुर्वन्ति स्म?
​उत्तरम्- गजधरा: नवनिर्माणस्य योजनां प्रस्तुन्वन्ति स्म, भाविव्ययम् आकलयन्ति स्म, उपकरणभारान् संगृह्णन्ति स्म।

(घ)   के सम्माननीयाः?
​उत्तरम्-  गजधरा: सम्माननीयाः।

प्रश्नः 3. रेखाघिड्ढतानि पदानि आधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत-(रेखांकित पदों के आधर पर प्रश्न-निर्माण कीजिए-)
(क)  सुरक्षाप्रबन्ध्नस्य दायित्वं गजधरा: निभालयन्ति स्म।
(ख)  तेषां स्वामिनः असमर्थाः सन्ति।
(ग)   कार्यसमाप्तौ वेतनानि अतिरिच्य सम्मानमपि प्राप्नुवन्ति।
(घ)   गजधर: सुन्दरः शब्दः अस्ति।
(ङ)  तडागाः संसारसागराः कथ्यन्ते।

उत्तरम्-    
(क)  कस्य दायित्वं गजधरा: निभालयन्ति स्म?
(ख)  केषां स्वामिनः असमर्थाः सन्ति?
(ग)  कार्यसमाप्तौ कानि अतिरिच्य सम्मानमपि प्राप्नुवन्ति?
(घ)   कः सुन्दरः शब्दः अस्ति?
(ङ)  के संसारसागराः कथ्यन्ते?

प्रश्नः 4. अधेलिखितेषु यथापेक्षितं संधि/विच्छेदं कुरुत-(निम्नलिखित में यथापेक्षित संधि या विच्छेद कीजिए-)
(क)    अद्य    +    अपि     =   ....................
(ख)    .......    +    ........  =   स्मरणार्थम्
(ग)    इति    +    अस्मिन्   =    ....................
(घ)   ..........    +   .......   =    एतेष्वेव
(घ)    सहसा    +    एव      =  ................

उत्तरम्-    
(क) अद्यापि,
(ख) स्मरण + अर्थम्,
(ग) इत्यस्मिन्,
(घ) एतेषु + एव,
(घ) सहसैव।

प्रश्नः 5. मञ्जुषातः समुचितानि पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-(मञ्जुषा से उचित पदों को चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)
रचयन्ति , गृहीत्वा  , सहसा,  जिज्ञासा,  सह
(क)    छात्राः पुस्तकानि.........................विद्यालयं गच्छन्ति।
(ख)    मालाकाराः पुष्पैः मालाः.........................।
(ग)    मम मनसि एका.........................वर्तते।
(घ)    रमेशः मित्रे:.........................विद्यालयं गच्छति।
(ङ)    .........................बालिका तत्र अहसत्।

उत्तरम्-    
(क)    छात्राः पुस्तकानि गृहीत्वा विद्यालयं गच्छन्ति।
(ख)    मालाकाराः पुष्पैः मालाः रचयन्ति।
(ग)    मम मनसि एका जिज्ञासा वर्तते।
(घ)    रमेशः मित्रे: सह विद्यालयं गच्छति।
(ङ)    सहसा बालिका तत्र अहसत्।

प्रश्नः 6. पदनिर्माणं कुरुत-(पदों का निर्माण कीजिए-)

(i)  यथा-    कृ     +      तुमुन्    -     कर्तुम्
                हृ     +      तुमुन्     -    ........................
                तृ    +       तुमुन्    -    ........................
उत्तरम्-  
हर्तुम्,    तर्तुम्।

(ii)  यथा-      नम्    +    क्त्वा      -      नत्वा
                   गम्    +    क्त्वा      -    ........................
                   त्यज्  +   क्त्वा      -    ........................
                   भुज्  +   क्त्वा      -    ........................
उत्तरम्- 
गत्वा,    त्यक्त्वा,    भुक्त्वा।

(iii)       उपसर्गः  -  धातु:  -  प्रत्ययः   =   पदम्
यथा-    उप     -      गम्    -  ल्यप्      =     उपगम्य
           सम्   -       पूज्  -    ल्यप्      =.    ................
           आ    -        नी     -  ल्यप्      =     ...................
           प्र       -       दा   -    ल्यप्      = .  .................
उत्तरम्-   संपूज्य,    आनीय,    प्रदाय।

प्रश्नः  7.  कोष्ठकेषु दत्तेषु शब्देषु समुचितां विभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-(कोष्ठकों में दिए गए शब्दों में समुचित विभक्ति का योग करके रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)

(i)    यथा - विद्यालयं परितः वृक्षाः सन्ति।        (विद्यालय)
(क)    ...................उभयतः ग्रामाः सन्ति।        (ग्राम)
(ख)    ...................सर्वतः अट्टालिका: सन्ति।    (नगर)
(ग)   धिक्...................।                               (कापुरुष)

उत्तरम्-        
(क) ग्रामम् उभयतः ग्रामाः सन्ति।
(ख) नगरम् सर्वतः अट्टालिका: सन्ति। 
(ग) धिक् कापुरुषम्!

(ii)     यथा - मृगाः मृगैः सह धवन्ति।                    (मृग)
(क)    बालकाः...................सह पठन्ति।          (बालिका)
(ख)    पुत्र:...................सह आपणं गच्छति।     (पितृ)
(ग)    शिशुः...................सह क्रीडति।              (मातृ)

उत्तरम्- 
(क)  बालकाः बालिकाभिः सह पठन्ति।
(ख)   पुत्र: पित्रा सह आपणं गच्छति।
(ग)   शिशुः मात्रा सह क्रीडति।

अतिरिक्त-अभ्यासः
(1)    मञ्जुषातः उचितपदम् आदाय वाक्यानि पूरयत-(मञ्जुषा से उचित पद लेकर वाक्य पूरे कीजिए।) 

1.  सहस्त्रशः तडागाः __________ शून्यात् न प्रकटीभूताः।
2.  इमे एवं तडागाः अत्र _________ इति।
3.  अशेषे हि देशे _________ निर्मीयन्ते स्म।
4.  गजधरा _________ आसन्।
5.  पुरा ते _________ आसन्।
6.  इदानीं _________ शिल्पिरूपेण नैव समादृताः सन्ति।

        बहुप्रथिता, तडागाः, सहसैव, वास्तुकाराः गजधरा संसारसागराः

उत्तरम्-  

1. सहसैव    
2. संसारसागराः    
3. तडागाः    
4. वास्तुकाराः
5.  बहुप्रथिताः    
6.  गजधरा:

(2)  पाठाशं पठत अधेदत्तान् प्रश्नान् च उत्तरत-(पाठांश पढ़िए और निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए-)
गजधर: इति सुन्दरः शब्दः तडागनिर्मातृृणां सादरं स्मरणार्थम्। राजस्थानस्य केषुचिद् भागेषु शब्दोऽयम् अद्यापि प्रचलति। कः गजधर:? यः गजपरिमाणं धरयति स गजधर:। गजपरिमाणम् एव मापनकार्ये उपयुज्यते। समाजे त्रिहस्त-परिमाणात्मिकीं लौहयटं हस्ते गृहीत्वा चलन्तः गजधराः इदानीं शिल्पिरूपेण नैव समादृताः सन्ति।

I. एकपदेन उत्तरत -
1. गजधर: इति शब्दः केषां सादरं स्मरणार्थम्?
उत्तरम्-  तडागनिर्मातृणाम्

2. मापनकार्ये किं प्रयुज्यते?
उत्तरम्-  गजपरिमाणम्
 

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत -
1. गजधर: कः अस्ति?
उत्तरम्-  यः गजपरिमाणं धरयति सः गजधर।

2. गजधर: इति शब्दः अद्यापि कुत्रा प्रचलति?
उत्तरम्-  गजधर इति शब्दः अद्यापि राजस्थानस्य केषुचिद् प्रदेशेषु प्रचलितः।

III. भाषिककार्यम् - 
1. सुन्दरः शब्दः-अत्र विशेष्यपदं किम्? __________
उत्तरम्-  विशेष्यपदम्-शब्दः

2. मापनकार्ये-अत्र किं विभक्तिवचनम्?  __________
(प्रथमा द्विवचनम्, सप्तमी एकवचनम्, चतुर्थी एकवचनम्)
उत्तरम्- सप्तमी एकवचनम्

3. ‘यः गजपरिमाणं धरयति स गजधर:’ इति वाक्ये धरयति’ क्रियापदस्य-
(i)  कर्ता कः? __________
(ii) कर्म किम्?__________

उत्तरम्- 
(i) यः      
(ii) गजपरिमाणम्

4. पर्यायपदं चित्वा लिखत। अधुना - _____________
उत्तरम्- इदानीम्

5. संधि: विच्छेद: वा क्रियताम्-
(i)    नैव - ________ + ________    (ii)    स्मरण + अर्थम् - ________ + ________

उत्तरम्-    
(i) न + एव
(ii) स्मरणार्थम्

(3)  अधेदत्तपदानां लिङ्ग विभक्तिं वचनं च निर्दिशत-(निम्नलिखित पदों के लिंग विभक्ति व वचन निर्दिष्ट कीजिए-) 
                           लिंगम्             विभक्तिः      वचनम्
1. नूतनपध्त्या       ________    ________    ________
2. कार्यसमाप्तौ    ________    ________    ________
3. प्रविध्निा         ________    ________    ________
4. समाजेन          ________    ________    ________
5. अस्मिन्          ________    ________    ________

उत्तरम्-      

(4)  पूर्णवाक्येन उत्तरत-(सम्पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)
1. गजध्राः कस्य कस्य दायित्वं निभालयन्ति स्म? ...................
2. प्रतिदाने ते किं न याचन्ते स्म? ...................
3. कार्यसमाप्तौ गजधरेभ्यः किं किं दीयते स्म? ...................
उत्तरम्-
1.  गजध्राः नवनिर्माणस्य सुरक्षाप्रबन्ध्स्य च दायित्वं निभालयन्ति स्म।
2.  प्रतिदाने ते तद् न याचन्ते स्म यद् दातुं तेषां स्वामिनः असमर्थाः आसन्।
3.  कार्यसमाप्तौ गजधरेभ्यः वेतनानि अतिरिच्य सम्मानम् अपि प्रदीयते स्म।

(5)  कोष्ठकदत्तस्य शब्दस्य उचितरूपं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत-(कोष्ठक दत्त शब्द का उचित रूप प्रयोग करके वाक्य पूरे कीजिए-)
(क)  
1. भगिनी ___________ सह आपणम् अगच्छत। (भ्रातृ)
2. शिष्याः ___________ सह गच्छन्ति। (गुरु)
3. छात्रा ___________ सह वार्तां करोति। (अध्यापिका)
उत्तरम्-        
1. भ्रात्रा    
2. गुरुणा  
3. अध्यापिकया

(ख)    
1. ___________ उभयतः जनाः स्थिताः। (मार्ग)
2. ___________ अभितः शिष्याः उपविष्टाः। (आचार्य)
3. ___________ पूर्वम् के तडागान् रचयन्ति स्म?________(एतत)
उत्तरम्-        
1. मार्गम्  
2. आचार्यम्    
3. एतस्मात्

बहुविकल्पीयप्रश्नाः
(1)  प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत-(दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए-)
1. गजध्राः ________ प्रस्तुवन्ति स्म। (योजना, योजनाम्, योजनम्)
2. ते भाविव्ययम् ________ स्म। (निभालयत्ति आकलयन्ति, सगृह्णन्ति)
3. ते लौहयष्टिं ________ गृहीत्वा चलन्ति स्म। (हस्तं, हस्तेन, हस्ते)
4. नगर नियोजनम् स्यात् लघुनिर्माणम् वा ________ कार्याणि गजध्रेषु एव आधृतानि आसन्। (सर्व, सर्वम्, सर्वाणि)
5. गजपरिमाणम् एव ________ उपयुज्यते। (मापनकार्यम्, मापनकार्ये, मापनकार्येण)

उत्तरम्-        
1.    योजनाम्    
2.    आकलयन्ति    
3.    हस्ते    
4.    सर्वाणि    
5.    मापनकार्ये

(2)  प्रकृति प्रत्यय संयोज्य वियोज्य वा उचित विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत-(प्रकृति प्रत्यय जोड़कर अथवा अलग करके उचित विकल्प द्वारा रिक्त स्थान पूरे कीजिए-)
(क) 1. रावणं ________ (नि + हन् + ल्यप्) रामः अयोध्यां प्रत्यावर्तत।
(निहत्वा, निहत्य, निहन्य)

2. पुस्तकानि आदाय ( ________ + ________ + ________) छात्राः विद्यालयम् गच्छति।
(अ + दा + ल्यप्, आ + दा + क्त्वा, आ + दा + ल्यप्)

3. वृक्षात् ___________  (अव + तृ + ल्यप्) वानरः दूरे अगच्छत्।
(अवातीर्य, अवतीर्य, अवतीरय)

4. अहं पाठं ___________ (स्मृ + तुमुन) प्रत्यनशीलः अस्मि।
(स्मरतुम्, स्मरितुम्, स्मर्तुम्)

5. देवं सम्पूज्य (_____ + _____ + _____ ) सा प्रातराशम् खादति स्म।
(सम + पूज् + ल्यप् सम् + पूज् + क्त्वा सम् + पूज् + ल्यप्)

उत्तरम्-    
1.    निहत्य    
2.    आदाय    
3.    अवतीर्य    
4.    स्मर्तुम्    
5.    सम्पूज्य

(ख)   1. आ + नी + तुमुन - __________ (आनीतुम्, आनेतुम्, आनयितुम्)
        2. गण् + तुमुन् - __________ (गणितुम्, गणयितुम्, गणयीतुम्)
        3. त्यज् + क्त्वा - __________ (त्यजत्वा, त्यज्त्वा, त्यक्त्वा)
        4. प्रष्टुम् - ______+______ (प्रच्छ् + तुमुन्, पृच्छ् + तुम्; प्रश् + टुम्)
        5. दृश + तुमुन् - __________ (द्रष्टुम्, दृष्टुम्, दर्शितुम्)
उत्तरम्-        
1.    आनेतुम्    
2.    गणयितुम्    
3.    त्यक्त्वा    
4.    प्रच्छ् + तुमुन्    
5.    द्रष्टुम्