वाडमनःप्राणस्वरूपम् NCERT Solutions | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) PDF Download

(1) अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति?
(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपं कथं निरूपयति?
(ग) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति?
(घ) सर्पिः किं भवति?
(ङ) आरुणे: मतानुसारं मनः कीदृशं भवति?
उत्तरम् :-
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं मनसः विषये प्रश्नम् अपृच्छत्।
(ख) आरुणिः निरूपयति यत् आपोमयः प्राणः अस्ति।
(ग) यादृशम् अन्नं गृहणाति, तादृशं चेतो भवति।
(घ) मथ्यमानस्य दध्न:  यः ऊर्ध्वः गच्छति, तत् सर्पिः भवति।
(ङ) आरुणेः मतानुसारं मनः अन्नमयं भवति।

Q.2. (क) 'अ' स्तम्भस्य पदानि 'ब' स्तम्भेन दत्तैः पदैः सह यथायोग्यं योजयत-

उत्तरम् (क):-

(ख) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत-
(i) गरिष्ठः
(ii) अधः
(iii) एकवारम्
(iv) अनधीतम्
(v) किञ्चित
उत्तरम्  (ख)  :-
(i) गरिष्ठः    -    अणिष्ठः
(ii) अधः    -    ऊर्ध्व:
(iii) एकवारम्    -    भूयः
(iv) अनधीतम    -    अधीतम्
(v) किञ्चित्    -    सर्वम्।

Q.3.  उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु 'तुमन' प्रत्ययं योजयित्वा पदनिर्माणं कुरुत-
यवा- प्रच्छ् + तुमुन्               प्रष्टुम्
(क) श्रु + तुमुन्                    ________
(ख) वन्द + तुमुन्                ________
(ग) पठ् + तुमुन्                  ________
(घ) कृ + तुमुन्                   ________
(ड) वि+ ज्ञा +तुमुन्               ________
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन्    ________
उत्तरम् :-
(क) श्रु+तुमुन्             -        ‌श्रोतुम्।
(ख) वन्द्+तुमुन्       ‌‌   -       वन्दितुम्।
(ग) पठ् +तुमुन्           -        पठितुम्।
(प) कृ + तुमुन्।           -      कर्तुम।
(ड)  वि + ज्ञा + तुमुन्‌     -          विज्ञातुम्।
(च) वि+ आ + ख्या + तुमुन्   -     व्याख्यातुम्।

Q.4. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् _____ ।(इच्छ्-लट्लकारे)
(ख) मनः अन्नमयं _____ । (भू-लट्लकारे)
(ग) सावधानं _____। (श्रु-लोट्लकारे)
(घ) तेजस्विनावधीतम् _____ ।(अस्-लोट्लकारे)
(ङ) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः _____ । (अस्-लङ्लकारे)
उत्तरम्-
(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम्  इच्छामि।
(ख) मनः अन्नमयं भवति।
(ग) सावधानं श्रुणु।
(घ) तेजस्विनायधीतम् अस्तु।
(ड) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः आसीत्।

Q.5. उदाहरणमनुसृत्य वाक्यानि रचयत-
यथा-अहं स्वदेश सेवितुम् इच्छामि।
(क) ______उपदिशामि।
(ख) ______ प्रणमामि।
(ग) _______ आज्ञापयामि।
(घ) ________ अवगच्छामि।
उत्तरम्-
(क) अहं शिष्यं तत्त्वज्ञानम् उपदिशामि।
(ख) अहं गुरुं प्रणमामि।
(ग) अहं शिष्यं पठनाय आज्ञापयामि।
(घ) अहं गुरुं प्रश्नं पृच्छामि।
(ङ) अहं सत्यम् अवगच्छामि।

Q.6. (क) सन्धिं कुरुत-
(i) अशितस्य + अन्नस्य
(ii) इति + अपि + अवर्धायम
(iii) का + इयम्
(iv) नौ + अधीतम्
(v) भवति + इति
उत्तरम्-
(i) अशितस्य + अन्नस्य    =    अशिताऽन्नस्य।
(ii) इति + अपि + अवर्धायम्    =    इत्यप्यवधार्यम्।
(iii) का + इयम्    =    केयम्।
(iv) नौ + अधीतम्    =    नावधीतम्।
(v) भवति + इति    =    भवतीति।

(ख) स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(i) मध्यमानस्य दध्नः अणिमा ऊर्ध्व समुदीषति।
(ii) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्।
(iii) आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतु अभिवादयति।
(iv) श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति।
उत्तरम्  :-
(i) कीदृशस्य दजः अणिमा ऊर्ध्वः समुदीषति?
(ii) केन घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्?
(iii) आरुणिम् उपगम्य कः अभिवादयति?
(iv) श्वेतकेतुः कस्मिन् विषये पृच्छति?

Q.7. पाठस्य सारांशं पञ्चवाक्यैः लिखत।
उत्तरम् :-
(क) मनः अन्नमयं भवति ।
(ख) प्राणः आपोमयः भवति।
(ग) वा तेजोमयी भवति।
(घ) यथा दध्न: सर्पिः जायते, तथैव अश्यमानात् अन्नात् मनः भवति।
(ङ) यादृशम् अन्नं मनुष्यः अश्नाति, तादृशं मनः भवति।