अभ्यासः - बिलस्य वाणी न कदापि मे श्रुता, रुचिरा, संस्कृत, कक्षा - 8 | संस्कृत कक्षा 8 (Sanskrit Class 8) PDF Download

अभ्यासः

(क) सिंहस्य नाम किम्?
उत्तरम्-   खरनखरः

(ख) गुहायाः स्वामी कः आसीत्?
उत्तरम्- दध्पिुच्छः

(ग) सिंह: कस्मिन् समये गुहायाः समीपे आगतः?
उत्तरम्- सूर्यास्तसमये

(घ) हस्तपादादिकाः क्रियाः केषां न प्रवर्तन्ते?
उत्तरम्- भयसंत्रस्तमनसाम्

(ङ) गुहा केन प्रतिध्वनिता?
उत्तरम्- उच्चगर्जनेन

प्रश्नः 3. पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)

(क) खरनखरः कुत्र प्रतिवसति स्म?
उत्तरम्- खरनखरः कसिमश्चित् वने प्रतिवसति स्म।

(ख) महतीं गुहां दृष्ट्वा सिंहः किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्- महतीं गुहां दृष्ट्वा सिंहः अचिन्तयत्-‘‘नूनम् एतस्यां गुहायां रात्रौ कोऽपि जीवः आगच्छति। अतः अत्रैव निगूढो भूत्वा तिष्ठामि’’ इति।

(ग) शृगालः किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्- शृगालः अचिन्तयत्-‘‘अहो विनष्टोऽस्मि। नूनम् अस्मिन् बिले सिंहः अस्ति इति तर्वफयामि। तत् किं करवाणि?’’

(घ) शृगालः कुत्र पलायितः?
उत्तरम्- शृगालः दूरं पलायितः।

(ङ) गुहासमीपमागत्य शृगालः किं पश्यति? 
उत्तरम्-  गुहासमीपमागत्य शृगालः सिंहपदपद्धतिं पश्यति। 

(च )  कः शोभते?  
उत्तरम्- यः अनागतं कुरुते सः शोभते। 

प्रश्नः 4.रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) क्षुधार्तः सिंहः कुत्रापि आहारं न प्राप्तवान्?
उत्तरम्:  कीदृशः सिंहः कुत्रापि आहारं न प्राप्तवान्?
(ख) धिपुच्छः नाम शृगालः गुहायाः स्वामी आसीत्?
उत्तरम्: किम् नाम शृगालः गुहायाः स्वामी आसीत्?
(ग) एषा गुहा स्वामिनः सदा आह्वानं करोति?
उत्तरम्:  एषा गुहा कस्य सदा आह्वानं करोति?
(घ) भयसन्त्रस्तमनसां हस्तपादादिकाः क्रियाः न प्रवर्तन्ते?

उत्तरम्: भयसन्त्रस्तमनसां कीदृश्यः न प्रवर्तन्ते?
(ङ) आह्वानेन शृगाल: बिले प्रविश्य सिंहस्य भोज्यं भविष्यति?
उत्तरम्: आह्वानेन शृगालः कस्मिन् प्रविश्य सिंहस्य भोज्यं भविष्यति? 

प्रश्नः  5. घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत-(वाक्यों को घटना के क्रम अनुसार लिखिए-)

(क) गुहायाः स्वामी दध्पिुच्छः नाम शृगालः समागच्छत्।
उत्तरम्-  परिभ्रमन् सिंह: क्षुधर्तो जातः।

(ख) सिंह: एकां महतीं गुहाम् अपश्यत्।
उत्तरम्- सिंह: एकां महतीं गुहाम् अपश्यत्।

(ग) परिभ्रमन् सिंह: क्षुधर्तो जातः।
उत्तरम्- गुहायाः स्वामी दध्पिुच्छः नाम शृगालः समागच्छत्।

(घ) दूरस्थः शृगालः रवं कत्र्तुमारब्ध्ः।
उत्तरम्- गुहायां कोऽपि अस्ति इति शृगालस्य विचारः।

(ङ) सिंह: शृगालस्य आह्नानमकरोत्।
उत्तरम्- दूरस्थः शृगालः रवं कर्तुमारब्ध्ः।

(च) दूरं पलायमानः शृगालः श्लोकमपठत्।
उत्तरम्- सिंह: शृगालस्य आह्वानमकरोत्।

(छ) गुहायां कोऽपि अस्ति इति शृगालस्य विचारः।
उत्तरम्-   दूरं पलायमानः शृगालः श्लोकमपठत्।

प्रश्नः 6.यथानिर्देशमुत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए)
(क) ‘एकां महतीं गुहां दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्’ अस्मिन् वाक्ये कति विशेषणपदानि, संख्यया सह पदानि अपि लिखत?

उत्तरम्:  अस्मिन् वाक्ये द्वेविशेषणपदे एकां महतीम् च स्तः।
(ख) तदहम् अस्य आह्वानं करोमि- अत्र ‘अहम्’ इति परं कस्मै प्रयुक्तम्?

उत्तरम्: ‘तदहम् अस्य आहवानं करोमि’–अत्र ‘अहम्’ इति पदं खरनखराय सिंहाय प्रयुक्तम्।
(ग) “यदि त्वं मां न आह्वयसि’, अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?

उत्तरम्:  “यदि त्वं मां न आह्वयसि’, अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं त्वम् अस्ति।
(घ) “सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा दृश्यते’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?

उत्तरम्: ‘सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा दृश्यते’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं ‘दृश्यते’ अस्ति।
(ङ) ‘वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा’ अस्मिन् वाक्ये अव्ययपदं किम्?
उत्तरम्:  ‘वनेऽत्र संस्थस्य समागता जरा’ अस्मिन् वाक्ये ‘अत्र’ अव्ययपदं अस्ति? 

प्रश्नः 7. मञ्जुषातः अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-(मञ्जुषा से अव्यय पदों को चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)
सहसा,  दूरे,  क्रमशः,  यदा,  तदा,  परन्तु,  यदि,  तर्हि,  तत्र

एकस्मिन् वने कश्चन व्याध्ः जालं विस्तीर्य...................स्थितः। ...................आकाशे सपरिवारः कपोतराजः चित्रग्रीवः निर्गतः। ...................तण्डुलकणानामुपरि कपोतानां लोभो जातः। ...................राजा तत्र सहमतः नासीत्। तस्य युक्तिः आसीत्...................निर्जने वने कोऽपि मनुष्यो नास्ति...................कुतो वा तण्डुलकणानां सम्भवः? ...................राज्ञः उपदेशमस्वीकृत्य ते नीचैः आगता, .........................जाले निपतिताः। अतः उक्तम् ‘..................विदधीत न क्रियाम्’।
उत्तरम्-    दूरे, तत्र, क्रमशः, परन्तु, यदि, तर्हि, यदा, तदा, सहसा।

अतिरिक्तः अभ्यासः

(1) पाठांशम् पठत अधेदत्तान् प्रश्नान् च उत्तरत-(पाठांश पढ़िए और निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए।)
कसिमश्चित् वने खरनखरः नाम सिंह: प्रतिवसति स्म। सः कदाचित् इतस्ततः परिभ्रमन् क्षुधार्तः न किञ्चिदपि आहारं प्राप्तवान्। ततः सूर्यास्तसमये एकां महतीं गुहां दृष्ट्वा सः अचिन्तयत्-‘‘नूनम् एतस्यां गुहायां रात्रौ कोऽपि जीवः आगच्छति। अतः अत्रैव निगूढो भूत्वा तिष्ठामि’’ इति।

(I) एकपदेन उत्तरत।
1. खरनखरः कः आसीत्?_____________    
2. सः कुत्र वसति स्म?______________
3. सः कीदृशः इतः ततः अभ्रभत्?_____________
4. सः कदा गुहाम् अपश्यत्?

उत्तरम्-
I.  1. सिंह:     2. वने    3. क्षुधर्तः    4. सूर्यास्तसमये
(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत।
1. गुहां दृष्ट्वा सिंह: किम् अचिन्तयत्?
2. एतत् विचिन्त्य सः किम् अकरोत्?
उत्तरम्- 
1. नूनम् एतस्यां गुहायां रात्रौ कोऽपि जीवः आगच्छति।
2. सः तत्रौव गुहायां निगूढ़ः भूत्वा अतिष्ठत।

(III) भाषिककार्यम्
(क) ‘एतस्यां गुहायां कोऽपि जीवः आगच्छति’ इति वाक्ये-
1. आगच्छति क्रियापदस्य कः कर्ता?___
2. ‘एतस्यां गुहायाम्’ _________ अत्र किं विशेषणपदम्?___________
3. वाक्ये किम् अव्यय पदम् प्रयुक्तम्?_________
4. ‘रात्रौ’_________ अत्र किं विभक्ति वचनम्?_________
उत्तरम्- 1. जीवः                    2.    एतस्याम           3.    अपि    4.    सप्तमी एकवचनम्

(ख) यथानिर्देशम् रिक्तस्थानानि पूरयत-
        1. एतस्याम् __________ (द्विव.) _______ (ब. व.)
        2. गुहायाम् _________ (द्विव.) ___________ (ब. व.)
        3. दृष्ट्वा ___________ धतुः ____________ प्रत्ययः
उत्तरम्- 1. एतयोः, एतासाम्    2.    गुहयोः, गुहासु     3.    दृश्+क्त्वा

(ग) सन्धिविच्छेद  कुरुत।
1. क्षुधर्तः - ___________ + ___________    
2. अत्रैव - ___________ + ___________
उत्तरम्- 1. क्षुध+आर्तः            2.    अत्र+एव

(2)  मञ्जुषातः समानार्थकम् पदम् आदाय रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जुषा से समानार्थक पद लेकर रिक्त स्थान भरिए-)
कम्पनम्, आकारयिष्यसि, शब्दम्, विशालाम्, एवम् बुभुक्षितः गमिष्यामि
1. महतीम्    ______________
2. क्षुधर्तः     _______________
3. यास्यामि _______________
4. वेपथुः      ______________
5. रवम्        _____________
6. आह्नयसि______________
7. इत्थम्    ______________
उत्तरम्- 1.    विशालाम्    2.    बुभुक्षितः    3.    गमिष्यामि    4.    कम्पनम् 5.    शब्दम्    6.    आकारयिष्यसि    7.    एवम्

(3)  शुद्धस्य कथनस्य समक्षम् ‘आम्’ अशुद्धस्य च समक्षम् ‘न’ इति लखित। 
1. दध्पिुच्छः सिंहपदपद्धतिः पश्यति।
2. सः तर्वफयति यत् सिंह: गुहायाः बहिः गतः।
3. सः सिंहस्य आह्नानं करोति।
4. सः गुहायां प्रविशति।
5. सिंह: उच्चैः गर्जति।
6. तस्य उच्चगर्जन-ध्वनिना पशवः प्रसन्नाः।
7. शृगालेन बिलस्य वाणी पूर्वमपि श्रुता आसीत्।
8. यः अनागतम् करोति सः शोभते।
उत्तरम्-  1. आम्    2. न    3. न    4. न   5. आम्    6.  न    7. न     8. आम्

(4)  पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)

1. दध्पिुच्छः कथं तर्वफयाति यत् सिंहः गुहायां स्थितः अस्ति?
उत्तरम्- सिंहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा अस्ति परं बहिः न आगता-एतत् दृष्ट्वा सः तर्वफयति यत्  सिंहः गुहायाम् एव अस्ति।

2. दध्पिुच्छस्य शब्दं श्रुत्वा सिंहः किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्- दध्पिुच्छस्य शब्द श्रुत्वा सिंहः अचिन्तयत्-‘नूनमेषा गुहा स्वामिनः सदा आह्नानं करोति।

3. किम् विचार्य सिंहः सहसा शृगालस्य आह्नानम् अकरोत्?
उत्तरम्- शृगालः बिले प्रविश्य मे भोज्यं भविष्यति इति विचार्य सः तस्य आह्नानाम् अकरोत्।

4. सिंहस्य उच्चगर्जनेन किम् अभवत्?
उत्तरम्- सिंहस्य उच्चगर्जनेन अन्ये पशवः भयभीताः अभवन्:  शृगालः अपि दूरं पलायितः।

(5) मञ्जुषातः उचितम् अव्ययं चित्वा पाठांशं पूरयत-(मञ्जुषा से उचित अव्यय चुनकर पाठांश को पूरा कीजिए-)

‘______________अस्मिन् बिले सिंह अस्ति इति तर्वफयामि। तत् किं करवाणि?’____________विचिन्त्य सः दूरस्थः रवं कतुमारब्ध्ः।’ भो बिल! भो बिल! किं न स्मरसि यन्मया ____________समयः कृतोऽस्ति यत्______________अहं बाह्मतः प्रत्यागमिष्यामि______________त्वं माम् आकारयिष्यसि। ____________त्वं मां न आह्नयसि______________अहं द्वितीयं बिलं यास्यामि।
यदि, तर्हि, यदा, तदा, नूनम्, सह, एवं

उत्तरम्-  ‘नूनम्, एवम्, सह, यदा, तदा, यदि, तर्हि।

(6) अधेदत्तानि वाक्यानि कथायाः घनाक्रमेण योजयित्वा पुनः लिखत। (निम्नलिखित वाक्यों को कथा के घटनाक्रम के अनुसार लगाकर पुनः लिखिए-)

1. सः गुहायां निगूढ़ो भूत्वा अतिष्ठत्।
 उत्तरम्- कस्मिंश्चित् वने एक सिंहः वसति स्म।

2. सः उच्चैः वदति-‘हे बिल! यदि त्वं मां न आह्नयसि तर्हि अहं द्वितीयं बिलं यास्यामि।’
उत्तरम्- क्षुघार्तः सः इतः ततः भ्रमति सूर्यास्तसमये च एकां गुहां पश्यति।

3. सिंहस्य उच्चगर्जन-प्रतिध्वनिना सर्वे पशवः भयभीताः अभवन्।
उत्तरम्- सः गुहायां निगूढो भूत्वा अतिष्ठत्।

4. सः चिन्तयति-‘नूनम्सिंहः बिलस्य अन्तः स्थितः! किं करवाणि?
उत्तरम्-  शृगालः आगत्य पश्यति-सिहपदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा।

5. शृगालः आगत्य पश्यति-सिंह पदपद्धतिः गुहायां प्रविष्टा।
उत्तरम्- सः चिन्तयति-‘नूनम्सिंहः बिलस्य अन्तः स्थितः। किं करवाणि?

6. क्षुधर्तः सः इतः ततः भ्रमति सूर्यास्तसमये च एकां गुहाम् पश्यति।
उत्तरम्- सः उच्चै वदित-‘हे बिल! यदि त्वं मां न आह्नयसि तर्हि अहम् द्वितीयं बिलं यास्यामि।’

7. कस्मिंश्चित् वने एक सिंह: वसति स्म।
उत्तरम्- कदाचित् भयात् बिलं न वदति इति विचार्यसिंहः  शृंगालस्य आह्नानम् अकरोत्।

8. कदाचिद् भयात् बिलं न वदति इति विचार्यसिंह: शृगालस्य आह्नानम् अकरोत्।
उत्तरम्-  सिंहस्य उच्चगर्जन-प्रतिध्वनिना सर्वे पशवः भयभीताः अभवन्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः
(1)    प्रदत्तविकल्पेभ्यः शुद्ध पदं चित्वा एकपदेन प्रश्नान् उत्तरत-(दिए गए विकल्पों में से शुद्ध उत्तकर चुनकर एक पद में प्रश्नों के उत्तर दीजिए-)
1.  शृगालः रात्रौ कुत्र वसति स्म?________(वने, बिले, गृहे)
2. सिंहः गुहायां कदा आगच्छति?________(सहसा, सूर्यास्तसमये, मध्याहेन)
3. कः अचिन्तयत्- ________‘अहो विनष्टोऽस्मि।’________(सिंहः, दध्पिुच्छः, स्वामी)
4. गुहायाः स्वामी कः?________(शृगालः,सिंहः, मृगः)
5.  शृगालः कीदृशः आसीत?________(चतुरः, भयभीतः क्षुधर्तः)
उत्तरम्- 1. बिले    2.  सूर्यास्तसमये    3. दध्पिुच्छः    4. शृगालः   5  चतुरः

(2) उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-(उचित पद चुनकर रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए-)
1. बिलस्य ________________ न कदापि मे श्रुता। (ध्वनिः, जरा, वाणी)
2. इत्थं विचार्य सः  शृगालस्य _______ अकरोत्। (भोजनम्, समयम् आह्नानम्)
3. यः _____________ सः शोभते। (आगतम्, अनागतम्, आह्नानम्)
4. सिंहः गुहायां _____________ भूत्वा अतिष्ठत्। (दूरस्थः, भयभीतः, निगूढ़ः)
5. अन्येऽपि पशवः _____________ अभवन्। (विनष्टाः, पलायमानाः, भयभीताः)
उत्तरम्-  1.  वाणी    2. आह्नानम्    3. अनागतम्    4. निगूढ़ः  5. भयभीताः

(3)  श्लोकांशस्य शुद्ध भावं चिनुत-(श्लोकांश का शुद्ध भाव चुनिए)
अनागतं यः कुरुते स शोभते
 स शोच्यते यो न करोत्यनागतम।
1. बुद्धिमान् सदा कार्यस्य भविष्यमालिक-परिणामम् एवं चिन्तयेत्।
2. अद्यतनस्य कार्यस्य कः परिणामः भविष्यति इति अविचार्य कार्यम् कुर्यात्।
3. यः नर भविष्यकालिकं परिणामं सुविचार्य तदनुसारं कार्ययोजनां रचयति सः कदापि संतापं न गच्छति।
उत्तरम्- यः नरः भविष्यकालिकं परिणामं सुविचार्य कार्ययोजनां रचयति सः कदापि संतापं न गच्छति।