Class 8 Exam  >  Class 8 Notes  >  Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT  >  NCERT Textbook: हरिद्वार

NCERT Textbook: हरिद्वार | Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


????????? ??????? ??
???? ??
?
????? ????????????? ????????????? ?!
?? ???? ?????????? ??? ???????? ??????? ?? ? ????? ? ?? ?
? ????? ? ? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ????? ??? ??????? ?????? 
??? ? ??? ??? ??? ?????? ?? ?? ???? ?
???? ?? ????? ??? ?? ?? ????? ????? ? ? ?
??
?? ? ??-?? ? ??????? ?? ????? 
?? ????? ??????? ??? ???? ?? ??????? ??? ????? ???-???? ??????? ?? ? ?
??? ?????????? ??? ??? ????? ?? ? ????
????? ?? ? ?? ?? ? ????-???? ? ????? ??? ??? ???? ? ?? ?????? ??? ???? ?? ???? ? ???????? ????? ? ?? ? ?
????
??
?
??? ??? ????? ????, ?? ?? ??????? ?????? ? ??? ???? ? ??? ? ??! ????? ? ????? ??? ????? ? ? 
??????? ????? ?????
?? ???? ? ?? ????? ??? , ?? ? ?, ?? ?
??, ?????, ???????, ????, ???, ??????? ?? ? ???; 
4 4 4
??????????
(‘??????? ??
????’ 14 ?????? ???? ??? ? 1871 ?.)
???
?
?? ???????? ?? ? ??????????? ?????????? ?????? ??
? ??????? ??
?
??? ? ????? ????????
?
?? ? ???? ????????? ?? ? ??? ???????? ?????? ?? ? 
???? ?? ?????? ?? ?????? ??? ????????? ??? ?? ? ???? ? ???????? ?? ? ??????-????????????
?
?? ? ????? ???? ????? ? ????, ????????, 
?
?
???? ? ???? ? ? ?? ?????????? ??? ??????? ?????? ?? ? ????????
?
?? ???? ? ? ???? ? ?????? ??????? ?? ??????? ? ??? ? ???? ??????? ??? 
?? ?????? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ????????
?
?? ??? ????? ? ?? 
??????? ?
? ?????????
?
??? 1871 ?. ??? ?????????? ??? ??????? ??? ??? ????? ?? ?????? ? ??— “????? ??? ???????? ???? ???? ? 
?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? ???? ? ?????? ?? ? ???? ???” ?????????? ??? ????? ? ????, ???? ?? ? ???????, ?????????, ? ?????
?? ?????? ?? ??? ?? ?
???, ???? ?? ? ?????, ?????, ?
? ?????? ? ? ?? ?
??? ???? ?? ? ???????? ?? ????? ??? ??? ??? ?? ?????
???
?
????? ? ??? ?? ???? ??? ??????? ? ?????? ???? ??????????? ?? ? ?
?
?????? ?? ? ????? ?????? ?????? ? ??? ?????? ??? 
??????????-??????? ??? ?????? ? ?????? ????? ?? ??? ?????? ??? ?? ?????? ??? ???? ????? ???
?
?? ??? ?? ????? ??????? 150 ?????? ?? ?????? ???
Link Panoramic view of har ki pauri view2.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   45 01-07-2025   2.10.46 PM
Page 2


????????? ??????? ??
???? ??
?
????? ????????????? ????????????? ?!
?? ???? ?????????? ??? ???????? ??????? ?? ? ????? ? ?? ?
? ????? ? ? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ????? ??? ??????? ?????? 
??? ? ??? ??? ??? ?????? ?? ?? ???? ?
???? ?? ????? ??? ?? ?? ????? ????? ? ? ?
??
?? ? ??-?? ? ??????? ?? ????? 
?? ????? ??????? ??? ???? ?? ??????? ??? ????? ???-???? ??????? ?? ? ?
??? ?????????? ??? ??? ????? ?? ? ????
????? ?? ? ?? ?? ? ????-???? ? ????? ??? ??? ???? ? ?? ?????? ??? ???? ?? ???? ? ???????? ????? ? ?? ? ?
????
??
?
??? ??? ????? ????, ?? ?? ??????? ?????? ? ??? ???? ? ??? ? ??! ????? ? ????? ??? ????? ? ? 
??????? ????? ?????
?? ???? ? ?? ????? ??? , ?? ? ?, ?? ?
??, ?????, ???????, ????, ???, ??????? ?? ? ???; 
4 4 4
??????????
(‘??????? ??
????’ 14 ?????? ???? ??? ? 1871 ?.)
???
?
?? ???????? ?? ? ??????????? ?????????? ?????? ??
? ??????? ??
?
??? ? ????? ????????
?
?? ? ???? ????????? ?? ? ??? ???????? ?????? ?? ? 
???? ?? ?????? ?? ?????? ??? ????????? ??? ?? ? ???? ? ???????? ?? ? ??????-????????????
?
?? ? ????? ???? ????? ? ????, ????????, 
?
?
???? ? ???? ? ? ?? ?????????? ??? ??????? ?????? ?? ? ????????
?
?? ???? ? ? ???? ? ?????? ??????? ?? ??????? ? ??? ? ???? ??????? ??? 
?? ?????? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ????????
?
?? ??? ????? ? ?? 
??????? ?
? ?????????
?
??? 1871 ?. ??? ?????????? ??? ??????? ??? ??? ????? ?? ?????? ? ??— “????? ??? ???????? ???? ???? ? 
?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? ???? ? ?????? ?? ? ???? ???” ?????????? ??? ????? ? ????, ???? ?? ? ???????, ?????????, ? ?????
?? ?????? ?? ??? ?? ?
???, ???? ?? ? ?????, ?????, ?
? ?????? ? ? ?? ?
??? ???? ?? ? ???????? ?? ????? ??? ??? ??? ?? ?????
???
?
????? ? ??? ?? ???? ??? ??????? ? ?????? ???? ??????????? ?? ? ?
?
?????? ?? ? ????? ?????? ?????? ? ??? ?????? ??? 
??????????-??????? ??? ?????? ? ?????? ????? ?? ??? ?????? ??? ?? ?????? ??? ???? ????? ???
?
?? ??? ?? ????? ??????? 150 ?????? ?? ?????? ???
Link Panoramic view of har ki pauri view2.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   45 01-07-2025   2.10.46 PM
??????? 46
???? ???? ???? ? ?? ??? ??? ????? ? ?? ??? ?? ????? ??? ????????? ?? ????? ????? ? ??? ?????? ? ?? ???? ???????? ??????? ?? ??? ???? ? ??? ? ?? ? ????? ??? ???? ?? ?
?
?? ?? ? ?????? ????????? ? ?? ? ? ????? ?? ? ?
? ??? ?? ???????? 
?? ?????? ????? ??????? ????? ? ??? ??????? ?? ? ??????? ?? ?? ???????? ?? ?????? ???????? ???? ?????? 
?? ? ??????? ??? ?????????? ?? ? ???????? ?? ?? ? ???? ? ????????? ?????? ????? ??? ? ? ???????? ???? ??????? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????????? ????? ????? ? ? ?? ???? ???? ????? ?? ? ??????? ???????? ??? ????-?? ?????? ????? ? ?? 
?? ???? ??? ????
?
?? ????? ? ? ?? ??????? ?? ??? ???? ?? ? ? ?????? ?????? ?? ? ????? ??? ???? ?? ? ? ????? 
??, ?
?
?? ? ? ??? ??????? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ?? ??????? ?? ? ??-?
?
?? ? ??????? ????? ? ???? ???? ????? 
?? ?
??? ?? ?????? ????? ???? ???? ?????? ? ? ? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ???? ?? ??? ????? ? ? ?? ?????
???
? ???? ?? ? ??? ????????? ????? ?-????? ? ????? ??? ????? ?? ???? ?? ?? ?????? ?????? ? ?? ?
?
???? ?????? ? ?? 
???? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ????? ?? ??? ?? — ??? ??? ????? ???? ?????, ?
? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ?????
??, ??? ????? ????? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ?
??
?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ????? ?? ? ???? ??? ? ?? ??????-?? 
?
??
?? ?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ? ???????? ??? ?????????? ???? ??? ?? ?????? ??? ???? ???? ??? ??????? ???????
??? ??????? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ????? ??? ????? ? ?? ????????? ???? ???? ??? ???????? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ???
?? ?
??? ?? ?? ?????? ? ?, ?
? ??? ?????? ????? ?? ??? ?????????? ??? ??? ?? ?
???? ??? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????? ??? ?? ??? ?????? ? ? ??? ???? ????? ??, ???? ??? ?????
?
??? ????????? ?????????? ?? ? ??????? 
?? ? ???? ? ???? ? ? ? ? ?
? ????? ? ??? ? ??? ? ? ??? ???? ??? ?
?
? ????? ??? ?? ??? ???????? ??????? ?? ???? ?????? 
04 Haridwar.indd   46 01-07-2025   2.10.48 PM
Page 3


????????? ??????? ??
???? ??
?
????? ????????????? ????????????? ?!
?? ???? ?????????? ??? ???????? ??????? ?? ? ????? ? ?? ?
? ????? ? ? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ????? ??? ??????? ?????? 
??? ? ??? ??? ??? ?????? ?? ?? ???? ?
???? ?? ????? ??? ?? ?? ????? ????? ? ? ?
??
?? ? ??-?? ? ??????? ?? ????? 
?? ????? ??????? ??? ???? ?? ??????? ??? ????? ???-???? ??????? ?? ? ?
??? ?????????? ??? ??? ????? ?? ? ????
????? ?? ? ?? ?? ? ????-???? ? ????? ??? ??? ???? ? ?? ?????? ??? ???? ?? ???? ? ???????? ????? ? ?? ? ?
????
??
?
??? ??? ????? ????, ?? ?? ??????? ?????? ? ??? ???? ? ??? ? ??! ????? ? ????? ??? ????? ? ? 
??????? ????? ?????
?? ???? ? ?? ????? ??? , ?? ? ?, ?? ?
??, ?????, ???????, ????, ???, ??????? ?? ? ???; 
4 4 4
??????????
(‘??????? ??
????’ 14 ?????? ???? ??? ? 1871 ?.)
???
?
?? ???????? ?? ? ??????????? ?????????? ?????? ??
? ??????? ??
?
??? ? ????? ????????
?
?? ? ???? ????????? ?? ? ??? ???????? ?????? ?? ? 
???? ?? ?????? ?? ?????? ??? ????????? ??? ?? ? ???? ? ???????? ?? ? ??????-????????????
?
?? ? ????? ???? ????? ? ????, ????????, 
?
?
???? ? ???? ? ? ?? ?????????? ??? ??????? ?????? ?? ? ????????
?
?? ???? ? ? ???? ? ?????? ??????? ?? ??????? ? ??? ? ???? ??????? ??? 
?? ?????? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ????????
?
?? ??? ????? ? ?? 
??????? ?
? ?????????
?
??? 1871 ?. ??? ?????????? ??? ??????? ??? ??? ????? ?? ?????? ? ??— “????? ??? ???????? ???? ???? ? 
?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? ???? ? ?????? ?? ? ???? ???” ?????????? ??? ????? ? ????, ???? ?? ? ???????, ?????????, ? ?????
?? ?????? ?? ??? ?? ?
???, ???? ?? ? ?????, ?????, ?
? ?????? ? ? ?? ?
??? ???? ?? ? ???????? ?? ????? ??? ??? ??? ?? ?????
???
?
????? ? ??? ?? ???? ??? ??????? ? ?????? ???? ??????????? ?? ? ?
?
?????? ?? ? ????? ?????? ?????? ? ??? ?????? ??? 
??????????-??????? ??? ?????? ? ?????? ????? ?? ??? ?????? ??? ?? ?????? ??? ???? ????? ???
?
?? ??? ?? ????? ??????? 150 ?????? ?? ?????? ???
Link Panoramic view of har ki pauri view2.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   45 01-07-2025   2.10.46 PM
??????? 46
???? ???? ???? ? ?? ??? ??? ????? ? ?? ??? ?? ????? ??? ????????? ?? ????? ????? ? ??? ?????? ? ?? ???? ???????? ??????? ?? ??? ???? ? ??? ? ?? ? ????? ??? ???? ?? ?
?
?? ?? ? ?????? ????????? ? ?? ? ? ????? ?? ? ?
? ??? ?? ???????? 
?? ?????? ????? ??????? ????? ? ??? ??????? ?? ? ??????? ?? ?? ???????? ?? ?????? ???????? ???? ?????? 
?? ? ??????? ??? ?????????? ?? ? ???????? ?? ?? ? ???? ? ????????? ?????? ????? ??? ? ? ???????? ???? ??????? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????????? ????? ????? ? ? ?? ???? ???? ????? ?? ? ??????? ???????? ??? ????-?? ?????? ????? ? ?? 
?? ???? ??? ????
?
?? ????? ? ? ?? ??????? ?? ??? ???? ?? ? ? ?????? ?????? ?? ? ????? ??? ???? ?? ? ? ????? 
??, ?
?
?? ? ? ??? ??????? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ?? ??????? ?? ? ??-?
?
?? ? ??????? ????? ? ???? ???? ????? 
?? ?
??? ?? ?????? ????? ???? ???? ?????? ? ? ? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ???? ?? ??? ????? ? ? ?? ?????
???
? ???? ?? ? ??? ????????? ????? ?-????? ? ????? ??? ????? ?? ???? ?? ?? ?????? ?????? ? ?? ?
?
???? ?????? ? ?? 
???? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ????? ?? ??? ?? — ??? ??? ????? ???? ?????, ?
? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ?????
??, ??? ????? ????? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ?
??
?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ????? ?? ? ???? ??? ? ?? ??????-?? 
?
??
?? ?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ? ???????? ??? ?????????? ???? ??? ?? ?????? ??? ???? ???? ??? ??????? ???????
??? ??????? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ????? ??? ????? ? ?? ????????? ???? ???? ??? ???????? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ???
?? ?
??? ?? ?? ?????? ? ?, ?
? ??? ?????? ????? ?? ??? ?????????? ??? ??? ?? ?
???? ??? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????? ??? ?? ??? ?????? ? ? ??? ???? ????? ??, ???? ??? ?????
?
??? ????????? ?????????? ?? ? ??????? 
?? ? ???? ? ???? ? ? ? ? ?
? ????? ? ??? ? ??? ? ? ??? ???? ??? ?
?
? ????? ??? ?? ??? ???????? ??????? ?? ???? ?????? 
04 Haridwar.indd   46 01-07-2025   2.10.48 PM
47 ??????????
??????? ??? ?????? ?? ???? ????? ? ? ?? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
?? ?
? ???????? ??? ????? ?????? ? ?? ??????
??
?? ??? ? ??? ?? ?
?? ??? ???? ???? ? ?????????? ?
?
???????? ??? ??? ????? ??? ??? ????? ? ????? ???? ? ??? ?? ????????
?? ? ?????? ??????? ?? ???? ?? ??????????, ?? ? ???????? , ?????????, ???????????? ? ? ??????? ?????????? ??? ???? ??? 
??????? ??? ?????? ? ??, ?? ? ???????? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ?, ????????? ? ?? ?
? ??? ?????, ?????? ?????? ??? ???? 
?? ??? ?
?????? ?????? ? ? ???? ??? ???????????? ????? ?? ??? ?? ?????? ?? ?? ?????? ??????? ???? ?? ? ?, 
?? ?????? ??????? ????? ? ?????? ? ?? ?????? ???? ?? ? ???? ??? ? ?? ???? ?????? ???? ? ? ? ?? ???? ??? ???? 
?? ??? ???????? ?? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????? ??? ?????? ??? ? ?? ? ?? ????? ?-????? ? ?? ??? ???? ??? ? ?
???????? ???? ? ????????? ?????? ? ??? ?? ? ??? ?????? ???????? ??? ?????????? ?? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?
???? 
???????? ????
??
?
?? ? ????? ????? ??????? ??? ????? ??? ???????? ? ??? ???? ? ?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? 
???? ??????? ?? ? ???? ? ?? ?? ? ?????? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ? ???? ?? ? ?
?
??? ? ??? ??????? ????? ?? ???????? ??? 
?? ???????? ?? ? ????????? ????? ?? ??? ????? ?? ?? ????? ????? ? ??? ????? ??? ? ???????? ??? ??????? ? ?? 
?? ? ?? ????? ??? ??????? ?? ? ? ??? ? ??? ?
???
????? ?? ????? ?????? ?? ????? ?? ? ????? ???????? ??? ?????????
??? ??????? ???? ?? ???? ? ?
?
?? ?????
? ?? ???????? ??? ????????
?
?? ????? ???????? ?? ? ?????? ???????? ?? ? ???????? ? ??? 
?????, ???? ? ??? ?
? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ?
??? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ????? ? ???????? ?? ??? ? ?
?? ? ??? ?
?
?? ???????? ???????? ?????? ??????? ?? ?? ? ????? ? ???? ?? ?
?
???- ?
?
??? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? 
???????? ??? ??? ?????? ??? ?
?? ????? ??? ????? ?? ? ?????? ?? ???? ??? ?? ? ????? ???????? ?? ? ???
?
??? ??????, 
Link: Har ki pauri panoramic view1.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   47 01-07-2025   2.10.49 PM
Page 4


????????? ??????? ??
???? ??
?
????? ????????????? ????????????? ?!
?? ???? ?????????? ??? ???????? ??????? ?? ? ????? ? ?? ?
? ????? ? ? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ????? ??? ??????? ?????? 
??? ? ??? ??? ??? ?????? ?? ?? ???? ?
???? ?? ????? ??? ?? ?? ????? ????? ? ? ?
??
?? ? ??-?? ? ??????? ?? ????? 
?? ????? ??????? ??? ???? ?? ??????? ??? ????? ???-???? ??????? ?? ? ?
??? ?????????? ??? ??? ????? ?? ? ????
????? ?? ? ?? ?? ? ????-???? ? ????? ??? ??? ???? ? ?? ?????? ??? ???? ?? ???? ? ???????? ????? ? ?? ? ?
????
??
?
??? ??? ????? ????, ?? ?? ??????? ?????? ? ??? ???? ? ??? ? ??! ????? ? ????? ??? ????? ? ? 
??????? ????? ?????
?? ???? ? ?? ????? ??? , ?? ? ?, ?? ?
??, ?????, ???????, ????, ???, ??????? ?? ? ???; 
4 4 4
??????????
(‘??????? ??
????’ 14 ?????? ???? ??? ? 1871 ?.)
???
?
?? ???????? ?? ? ??????????? ?????????? ?????? ??
? ??????? ??
?
??? ? ????? ????????
?
?? ? ???? ????????? ?? ? ??? ???????? ?????? ?? ? 
???? ?? ?????? ?? ?????? ??? ????????? ??? ?? ? ???? ? ???????? ?? ? ??????-????????????
?
?? ? ????? ???? ????? ? ????, ????????, 
?
?
???? ? ???? ? ? ?? ?????????? ??? ??????? ?????? ?? ? ????????
?
?? ???? ? ? ???? ? ?????? ??????? ?? ??????? ? ??? ? ???? ??????? ??? 
?? ?????? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ????????
?
?? ??? ????? ? ?? 
??????? ?
? ?????????
?
??? 1871 ?. ??? ?????????? ??? ??????? ??? ??? ????? ?? ?????? ? ??— “????? ??? ???????? ???? ???? ? 
?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? ???? ? ?????? ?? ? ???? ???” ?????????? ??? ????? ? ????, ???? ?? ? ???????, ?????????, ? ?????
?? ?????? ?? ??? ?? ?
???, ???? ?? ? ?????, ?????, ?
? ?????? ? ? ?? ?
??? ???? ?? ? ???????? ?? ????? ??? ??? ??? ?? ?????
???
?
????? ? ??? ?? ???? ??? ??????? ? ?????? ???? ??????????? ?? ? ?
?
?????? ?? ? ????? ?????? ?????? ? ??? ?????? ??? 
??????????-??????? ??? ?????? ? ?????? ????? ?? ??? ?????? ??? ?? ?????? ??? ???? ????? ???
?
?? ??? ?? ????? ??????? 150 ?????? ?? ?????? ???
Link Panoramic view of har ki pauri view2.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   45 01-07-2025   2.10.46 PM
??????? 46
???? ???? ???? ? ?? ??? ??? ????? ? ?? ??? ?? ????? ??? ????????? ?? ????? ????? ? ??? ?????? ? ?? ???? ???????? ??????? ?? ??? ???? ? ??? ? ?? ? ????? ??? ???? ?? ?
?
?? ?? ? ?????? ????????? ? ?? ? ? ????? ?? ? ?
? ??? ?? ???????? 
?? ?????? ????? ??????? ????? ? ??? ??????? ?? ? ??????? ?? ?? ???????? ?? ?????? ???????? ???? ?????? 
?? ? ??????? ??? ?????????? ?? ? ???????? ?? ?? ? ???? ? ????????? ?????? ????? ??? ? ? ???????? ???? ??????? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????????? ????? ????? ? ? ?? ???? ???? ????? ?? ? ??????? ???????? ??? ????-?? ?????? ????? ? ?? 
?? ???? ??? ????
?
?? ????? ? ? ?? ??????? ?? ??? ???? ?? ? ? ?????? ?????? ?? ? ????? ??? ???? ?? ? ? ????? 
??, ?
?
?? ? ? ??? ??????? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ?? ??????? ?? ? ??-?
?
?? ? ??????? ????? ? ???? ???? ????? 
?? ?
??? ?? ?????? ????? ???? ???? ?????? ? ? ? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ???? ?? ??? ????? ? ? ?? ?????
???
? ???? ?? ? ??? ????????? ????? ?-????? ? ????? ??? ????? ?? ???? ?? ?? ?????? ?????? ? ?? ?
?
???? ?????? ? ?? 
???? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ????? ?? ??? ?? — ??? ??? ????? ???? ?????, ?
? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ?????
??, ??? ????? ????? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ?
??
?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ????? ?? ? ???? ??? ? ?? ??????-?? 
?
??
?? ?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ? ???????? ??? ?????????? ???? ??? ?? ?????? ??? ???? ???? ??? ??????? ???????
??? ??????? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ????? ??? ????? ? ?? ????????? ???? ???? ??? ???????? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ???
?? ?
??? ?? ?? ?????? ? ?, ?
? ??? ?????? ????? ?? ??? ?????????? ??? ??? ?? ?
???? ??? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????? ??? ?? ??? ?????? ? ? ??? ???? ????? ??, ???? ??? ?????
?
??? ????????? ?????????? ?? ? ??????? 
?? ? ???? ? ???? ? ? ? ? ?
? ????? ? ??? ? ??? ? ? ??? ???? ??? ?
?
? ????? ??? ?? ??? ???????? ??????? ?? ???? ?????? 
04 Haridwar.indd   46 01-07-2025   2.10.48 PM
47 ??????????
??????? ??? ?????? ?? ???? ????? ? ? ?? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
?? ?
? ???????? ??? ????? ?????? ? ?? ??????
??
?? ??? ? ??? ?? ?
?? ??? ???? ???? ? ?????????? ?
?
???????? ??? ??? ????? ??? ??? ????? ? ????? ???? ? ??? ?? ????????
?? ? ?????? ??????? ?? ???? ?? ??????????, ?? ? ???????? , ?????????, ???????????? ? ? ??????? ?????????? ??? ???? ??? 
??????? ??? ?????? ? ??, ?? ? ???????? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ?, ????????? ? ?? ?
? ??? ?????, ?????? ?????? ??? ???? 
?? ??? ?
?????? ?????? ? ? ???? ??? ???????????? ????? ?? ??? ?? ?????? ?? ?? ?????? ??????? ???? ?? ? ?, 
?? ?????? ??????? ????? ? ?????? ? ?? ?????? ???? ?? ? ???? ??? ? ?? ???? ?????? ???? ? ? ? ?? ???? ??? ???? 
?? ??? ???????? ?? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????? ??? ?????? ??? ? ?? ? ?? ????? ?-????? ? ?? ??? ???? ??? ? ?
???????? ???? ? ????????? ?????? ? ??? ?? ? ??? ?????? ???????? ??? ?????????? ?? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?
???? 
???????? ????
??
?
?? ? ????? ????? ??????? ??? ????? ??? ???????? ? ??? ???? ? ?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? 
???? ??????? ?? ? ???? ? ?? ?? ? ?????? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ? ???? ?? ? ?
?
??? ? ??? ??????? ????? ?? ???????? ??? 
?? ???????? ?? ? ????????? ????? ?? ??? ????? ?? ?? ????? ????? ? ??? ????? ??? ? ???????? ??? ??????? ? ?? 
?? ? ?? ????? ??? ??????? ?? ? ? ??? ? ??? ?
???
????? ?? ????? ?????? ?? ????? ?? ? ????? ???????? ??? ?????????
??? ??????? ???? ?? ???? ? ?
?
?? ?????
? ?? ???????? ??? ????????
?
?? ????? ???????? ?? ? ?????? ???????? ?? ? ???????? ? ??? 
?????, ???? ? ??? ?
? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ?
??? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ????? ? ???????? ?? ??? ? ?
?? ? ??? ?
?
?? ???????? ???????? ?????? ??????? ?? ?? ? ????? ? ???? ?? ?
?
???- ?
?
??? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? 
???????? ??? ??? ?????? ??? ?
?? ????? ??? ????? ?? ? ?????? ?? ???? ??? ?? ? ????? ???????? ?? ? ???
?
??? ??????, 
Link: Har ki pauri panoramic view1.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   47 01-07-2025   2.10.49 PM
??????? 48
??????? ?? ?????? ?? ??? ??? ????? ????? ??????? ?-?????? ??? ???? ????? ??? ???? ????? ??? ? ? ? ??? 
??? ?????
? ??? ??? ? ????? ? ?, ????? ? ??? ??? ?????? ?????? ? ? ??????? ? ????? ? ?? ???? ??? ?? ? ?? 
???? ?????????? ????? ? ? ?????? ? ?? ?????????, ?????????? ???????? ??? ?????? ?
??? ?
?? ? ??? ? ?? ?????? 
?? ????????? ??????? ????? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ??????
????? ? ? ???? ? ??? ??? ??? ??? ? ?? ?
??? ?
????? ? ?? ????????
???? ?? ?? ? ?? ? ?, ??? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ???????? ?????????? ????
??
?
 ?? ?????? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ?? ?
?
?????? ??????, ?? ? ???????? ?? ??? ?? ???? ? ?? ??????? ?????? ? ?? ? ? ? ????? ????? ?? ??????? 
????? ? ??????? ??? ?? ?? ??????
????? ??? ? ??????
?
?? ???????? ????? ? ????????
?
??? ?????? ? ??? ??????? ?? ? ?? ???? ??? ?? ?????? ??? ???????????? ??????????
?????? ????????
???????
— ?????????? ? ??????? ?
???? ????? ??? ?????? 
‘????? ???????? ????????? ??? ?? ????????? ??? ?? ??’ ??? ??
??????? ?????? ??? ? ??????? ?
? ?????????
?
??? ?? ? 
????????, ???????, ?????
?
?? ? ? ???????-? ??????
?
?? ? ??? ? ????? ???????
?
??? ????? ????? ??????? 
??????? ? ?????? ????, ????????
???? ??????, ? ???????
???? ?
??????? ?? ?????????? ?? ? ???? ?????????? ?????????????
??????????? ???? ? ????? ???????
?
??? ?????-? ?????, ????????-?????? , ?
?
?????? ????? ??? ???????, ?? ?????????? ??? ??????? 
?? ? ?? ?? ? ????? ???? ? ?? ? ????? ??? ??????? ???
?
?? ???????? ??? ????? ?????? ????? ??? ????? ?????????????? , ???????-??
??? ????,
?
???? ???? ?? ???? ???? ?? ?????? ?????? ????? ????? ?? ? ??????? ?? ? 
(1850–1885)
04 Haridwar.indd   48 01-07-2025   2.10.50 PM
Page 5


????????? ??????? ??
???? ??
?
????? ????????????? ????????????? ?!
?? ???? ?????????? ??? ???????? ??????? ?? ? ????? ? ?? ?
? ????? ? ? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ????? ??? ??????? ?????? 
??? ? ??? ??? ??? ?????? ?? ?? ???? ?
???? ?? ????? ??? ?? ?? ????? ????? ? ? ?
??
?? ? ??-?? ? ??????? ?? ????? 
?? ????? ??????? ??? ???? ?? ??????? ??? ????? ???-???? ??????? ?? ? ?
??? ?????????? ??? ??? ????? ?? ? ????
????? ?? ? ?? ?? ? ????-???? ? ????? ??? ??? ???? ? ?? ?????? ??? ???? ?? ???? ? ???????? ????? ? ?? ? ?
????
??
?
??? ??? ????? ????, ?? ?? ??????? ?????? ? ??? ???? ? ??? ? ??! ????? ? ????? ??? ????? ? ? 
??????? ????? ?????
?? ???? ? ?? ????? ??? , ?? ? ?, ?? ?
??, ?????, ???????, ????, ???, ??????? ?? ? ???; 
4 4 4
??????????
(‘??????? ??
????’ 14 ?????? ???? ??? ? 1871 ?.)
???
?
?? ???????? ?? ? ??????????? ?????????? ?????? ??
? ??????? ??
?
??? ? ????? ????????
?
?? ? ???? ????????? ?? ? ??? ???????? ?????? ?? ? 
???? ?? ?????? ?? ?????? ??? ????????? ??? ?? ? ???? ? ???????? ?? ? ??????-????????????
?
?? ? ????? ???? ????? ? ????, ????????, 
?
?
???? ? ???? ? ? ?? ?????????? ??? ??????? ?????? ?? ? ????????
?
?? ???? ? ? ???? ? ?????? ??????? ?? ??????? ? ??? ? ???? ??????? ??? 
?? ?????? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ????????
?
?? ??? ????? ? ?? 
??????? ?
? ?????????
?
??? 1871 ?. ??? ?????????? ??? ??????? ??? ??? ????? ?? ?????? ? ??— “????? ??? ???????? ???? ???? ? 
?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? ???? ? ?????? ?? ? ???? ???” ?????????? ??? ????? ? ????, ???? ?? ? ???????, ?????????, ? ?????
?? ?????? ?? ??? ?? ?
???, ???? ?? ? ?????, ?????, ?
? ?????? ? ? ?? ?
??? ???? ?? ? ???????? ?? ????? ??? ??? ??? ?? ?????
???
?
????? ? ??? ?? ???? ??? ??????? ? ?????? ???? ??????????? ?? ? ?
?
?????? ?? ? ????? ?????? ?????? ? ??? ?????? ??? 
??????????-??????? ??? ?????? ? ?????? ????? ?? ??? ?????? ??? ?? ?????? ??? ???? ????? ???
?
?? ??? ?? ????? ??????? 150 ?????? ?? ?????? ???
Link Panoramic view of har ki pauri view2.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   45 01-07-2025   2.10.46 PM
??????? 46
???? ???? ???? ? ?? ??? ??? ????? ? ?? ??? ?? ????? ??? ????????? ?? ????? ????? ? ??? ?????? ? ?? ???? ???????? ??????? ?? ??? ???? ? ??? ? ?? ? ????? ??? ???? ?? ?
?
?? ?? ? ?????? ????????? ? ?? ? ? ????? ?? ? ?
? ??? ?? ???????? 
?? ?????? ????? ??????? ????? ? ??? ??????? ?? ? ??????? ?? ?? ???????? ?? ?????? ???????? ???? ?????? 
?? ? ??????? ??? ?????????? ?? ? ???????? ?? ?? ? ???? ? ????????? ?????? ????? ??? ? ? ???????? ???? ??????? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????????? ????? ????? ? ? ?? ???? ???? ????? ?? ? ??????? ???????? ??? ????-?? ?????? ????? ? ?? 
?? ???? ??? ????
?
?? ????? ? ? ?? ??????? ?? ??? ???? ?? ? ? ?????? ?????? ?? ? ????? ??? ???? ?? ? ? ????? 
??, ?
?
?? ? ? ??? ??????? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ?? ??????? ?? ? ??-?
?
?? ? ??????? ????? ? ???? ???? ????? 
?? ?
??? ?? ?????? ????? ???? ???? ?????? ? ? ? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ???? ?? ??? ????? ? ? ?? ?????
???
? ???? ?? ? ??? ????????? ????? ?-????? ? ????? ??? ????? ?? ???? ?? ?? ?????? ?????? ? ?? ?
?
???? ?????? ? ?? 
???? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ????? ?? ??? ?? — ??? ??? ????? ???? ?????, ?
? ??? ????? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ?????
??, ??? ????? ????? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ?
??
?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ????? ?? ? ???? ??? ? ?? ??????-?? 
?
??
?? ?? ?????? ?????? ? ? ?? ???? ? ???????? ??? ?????????? ???? ??? ?? ?????? ??? ???? ???? ??? ??????? ???????
??? ??????? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ????? ??? ????? ? ?? ????????? ???? ???? ??? ???????? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ???
?? ?
??? ?? ?? ?????? ? ?, ?
? ??? ?????? ????? ?? ??? ?????????? ??? ??? ?? ?
???? ??? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
??? 
?? ??? ????? ??? ?? ??? ?????? ? ? ??? ???? ????? ??, ???? ??? ?????
?
??? ????????? ?????????? ?? ? ??????? 
?? ? ???? ? ???? ? ? ? ? ?
? ????? ? ??? ? ??? ? ? ??? ???? ??? ?
?
? ????? ??? ?? ??? ???????? ??????? ?? ???? ?????? 
04 Haridwar.indd   46 01-07-2025   2.10.48 PM
47 ??????????
??????? ??? ?????? ?? ???? ????? ? ? ?? ???? ???? ? ?? ????? ?? ?
?? ?
? ???????? ??? ????? ?????? ? ?? ??????
??
?? ??? ? ??? ?? ?
?? ??? ???? ???? ? ?????????? ?
?
???????? ??? ??? ????? ??? ??? ????? ? ????? ???? ? ??? ?? ????????
?? ? ?????? ??????? ?? ???? ?? ??????????, ?? ? ???????? , ?????????, ???????????? ? ? ??????? ?????????? ??? ???? ??? 
??????? ??? ?????? ? ??, ?? ? ???????? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ?, ????????? ? ?? ?
? ??? ?????, ?????? ?????? ??? ???? 
?? ??? ?
?????? ?????? ? ? ???? ??? ???????????? ????? ?? ??? ?? ?????? ?? ?? ?????? ??????? ???? ?? ? ?, 
?? ?????? ??????? ????? ? ?????? ? ?? ?????? ???? ?? ? ???? ??? ? ?? ???? ?????? ???? ? ? ? ?? ???? ??? ???? 
?? ??? ???????? ?? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????? ??? ?????? ??? ? ?? ? ?? ????? ?-????? ? ?? ??? ???? ??? ? ?
???????? ???? ? ????????? ?????? ? ??? ?? ? ??? ?????? ???????? ??? ?????????? ?? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?
???? 
???????? ????
??
?
?? ? ????? ????? ??????? ??? ????? ??? ???????? ? ??? ???? ? ?? ??? ???????? ? ? ???????? ? ?? 
???? ??????? ?? ? ???? ? ?? ?? ? ?????? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ? ???? ?? ? ?
?
??? ? ??? ??????? ????? ?? ???????? ??? 
?? ???????? ?? ? ????????? ????? ?? ??? ????? ?? ?? ????? ????? ? ??? ????? ??? ? ???????? ??? ??????? ? ?? 
?? ? ?? ????? ??? ??????? ?? ? ? ??? ? ??? ?
???
????? ?? ????? ?????? ?? ????? ?? ? ????? ???????? ??? ?????????
??? ??????? ???? ?? ???? ? ?
?
?? ?????
? ?? ???????? ??? ????????
?
?? ????? ???????? ?? ? ?????? ???????? ?? ? ???????? ? ??? 
?????, ???? ? ??? ?
? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ?
??? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ????? ? ???????? ?? ??? ? ?
?? ? ??? ?
?
?? ???????? ???????? ?????? ??????? ?? ?? ? ????? ? ???? ?? ?
?
???- ?
?
??? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? 
???????? ??? ??? ?????? ??? ?
?? ????? ??? ????? ?? ? ?????? ?? ???? ??? ?? ? ????? ???????? ?? ? ???
?
??? ??????, 
Link: Har ki pauri panoramic view1.jpg (Auther: kumravels)
04 Haridwar.indd   47 01-07-2025   2.10.49 PM
??????? 48
??????? ?? ?????? ?? ??? ??? ????? ????? ??????? ?-?????? ??? ???? ????? ??? ???? ????? ??? ? ? ? ??? 
??? ?????
? ??? ??? ? ????? ? ?, ????? ? ??? ??? ?????? ?????? ? ? ??????? ? ????? ? ?? ???? ??? ?? ? ?? 
???? ?????????? ????? ? ? ?????? ? ?? ?????????, ?????????? ???????? ??? ?????? ?
??? ?
?? ? ??? ? ?? ?????? 
?? ????????? ??????? ????? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ??????
????? ? ? ???? ? ??? ??? ??? ??? ? ?? ?
??? ?
????? ? ?? ????????
???? ?? ?? ? ?? ? ?, ??? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ???????? ?????????? ????
??
?
 ?? ?????? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ?? ?
?
?????? ??????, ?? ? ???????? ?? ??? ?? ???? ? ?? ??????? ?????? ? ?? ? ? ? ????? ????? ?? ??????? 
????? ? ??????? ??? ?? ?? ??????
????? ??? ? ??????
?
?? ???????? ????? ? ????????
?
??? ?????? ? ??? ??????? ?? ? ?? ???? ??? ?? ?????? ??? ???????????? ??????????
?????? ????????
???????
— ?????????? ? ??????? ?
???? ????? ??? ?????? 
‘????? ???????? ????????? ??? ?? ????????? ??? ?? ??’ ??? ??
??????? ?????? ??? ? ??????? ?
? ?????????
?
??? ?? ? 
????????, ???????, ?????
?
?? ? ? ???????-? ??????
?
?? ? ??? ? ????? ???????
?
??? ????? ????? ??????? 
??????? ? ?????? ????, ????????
???? ??????, ? ???????
???? ?
??????? ?? ?????????? ?? ? ???? ?????????? ?????????????
??????????? ???? ? ????? ???????
?
??? ?????-? ?????, ????????-?????? , ?
?
?????? ????? ??? ???????, ?? ?????????? ??? ??????? 
?? ? ?? ?? ? ????? ???? ? ?? ? ????? ??? ??????? ???
?
?? ???????? ??? ????? ?????? ????? ??? ????? ?????????????? , ???????-??
??? ????,
?
???? ???? ?? ???? ???? ?? ?????? ?????? ????? ????? ?? ? ??????? ?? ? 
(1850–1885)
04 Haridwar.indd   48 01-07-2025   2.10.50 PM
49 ??????????
???, ?? ??? ?? ?????? ??? ???????? ?? ????????? ?? ??????? ? ?? ? ?????? ?? ??? ???????????????? ?? ????? ??? ?????? 
??????? ?????? ??
??? ?? ????? ??? (??) ??????? ?? ???????? ?????? ?? ? ?? ? ???? ??? ?? ?????? ?? ? ?????? ?? ????? ( ) ??????? ?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ?? ??????? ? ?????
??? ?? ????? ? ??? 
1. “?????? ??? ???? ???????? ?????? ? ?? ??? ???? ? ?? ” ??? ???? ????? ???
• ????? ?? ? ??? ???? ?????? ???? ?????? ?? ???? ???????????? ????? ??? ???? ? ?? ?
• ????? ??? ??? ? ????? ??? ?????? ? ??? ???????? ???? ??? ???????  ??? ??? ?? ?
• ????? ??? ???????? ???? ???? ?????????? ?? ? ???? ?
? ???????? ?? ??? ?????? ?????
• ????? ??? ???????? ??????? ???? ? ? ?? ??? ????????? ????? ???
?
? ?????
2. “??????? ?? ?????? ?? ??? ??? ????? ????” ?? ??????? ?? 
????? ??? ?????-?? ???? ??????? ????? ? ??
• ????????? ???????? ?? ?????????? ?? ??????
• ????????? ?
?
??????? ?? ?????????? ??????? 
• ?????????? ??
?
???? ?? ????????????? ??? ????
• ?????????? ??
????? ?? ????????????? ??????  
3. “???????? ??? ??? ?????? ??? ? ?? ????? ??? ????? ?? ??????
????” ?? ????? ??? ?????????? ???? ??? ?? ?????????????? ???? ? ??
• ?
?
?? ???????? ??? ??? ????? ??? 
• ???? ???? ???????? ??? ?????? ????? ? ?? ?
• ????? ?? ? ???? ???? ? ??? ?????? ???? ????? 
• ???????? ??? ??? ?????? ??????? ???????????? ????? ??? 
4. “??? ????? ????? ? ????? ?? ?
??? ?? ?? ? ???? ??? ???? ????? ? ????????
?? ??? ? ? ?? ? ??? ?
?
?? ???????? ???????? ?????? ???????” ?? 
????
?
?? ????? ?? ???? ??? ?????? ????? ???
• ?
?
??????????? ?? ?????
• ????????? ?? ??? ??????  
??? ??? 04 Haridwar.indd   49 01-07-2025   2.10.51 PM
Read More
31 videos|101 docs|10 tests

FAQs on NCERT Textbook: हरिद्वार - Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT

1. हरिद्वार का धार्मिक और सांस्कृतिक महत्व क्या है ?
Ans. हरिद्वार भारतीय संस्कृति और धर्म का एक प्रमुख केंद्र है। यह गंगा नदी के किनारे स्थित है और इसे "गंगाद्वार" भी कहा जाता है। यहां हरिद्वार में कुंभ मेला जैसे बड़े धार्मिक आयोजन होते हैं, जो भक्तों को यहां आने के लिए प्रेरित करते हैं। हर की पौडी, चंडी देवी मंदिर और मनसा देवी मंदिर जैसे स्थलों का भी यहां विशेष महत्व है।
2. हरिद्वार में कौन-कौन से प्रमुख त्योहार मनाए जाते हैं ?
Ans. हरिद्वार में कई प्रमुख त्योहार मनाए जाते हैं, जैसे कि कुंभ मेला, अर्ध कुंभ मेला, महाशिवरात्रि, और दीपावली। कुंभ मेला हर १२ वर्षों में आयोजित होता है, जबकि अर्ध कुंभ मेला हर ६ वर्षों में होता है। इन त्योहारों के दौरान लाखों श्रद्धालु गंगा में स्नान करने आते हैं, जो इसे एक महत्वपूर्ण धार्मिक स्थल बनाता है।
3. हरिद्वार का इतिहास क्या है ?
Ans. हरिद्वार का इतिहास बहुत पुराना है और इसे प्राचीन काल से ही धार्मिक स्थल के रूप में माना जाता रहा है। इसे 'हरिद्वार' नाम 'हर' (भगवान शिव) और 'द्वार' (द्वार) से मिलता है, जिसका अर्थ है 'भगवान शिव का द्वार'। पुराणों में इस स्थान का उल्लेख मिलता है और इसे वेदों के समय से जुड़ा माना जाता है।
4. हरिद्वार कैसे पहुंचा जा सकता है ?
Ans. हरिद्वार पहुंचने के लिए विभिन्न यातायात साधनों का उपयोग किया जा सकता है। यहां का निकटतम रेलवे स्टेशन हरिद्वार रेलवे स्टेशन है, जो भारत के प्रमुख शहरों से अच्छी तरह जुड़ा हुआ है। इसके अलावा, राष्ट्रीय राजमार्ग 58 द्वारा सड़क मार्ग से भी आसानी से पहुंचा जा सकता है। देहरादून और ऋषिकेश से भी नियमित बस सेवाएं उपलब्ध हैं।
5. हरिद्वार में पर्यटकों के लिए कौन-कौन सी गतिविधियाँ उपलब्ध हैं ?
Ans. हरिद्वार में पर्यटकों के लिए कई गतिविधियाँ उपलब्ध हैं, जैसे कि गंगा आरती में भाग लेना, गंगा स्नान करना, और विभिन्न मंदिरों का दर्शन करना। इसके अलावा, पर्यटक यहां आस-पास की पहाड़ियों में ट्रेकिंग, रिवर राफ्टिंग, और योग एवं ध्यान सत्रों में भी भाग ले सकते हैं। हरिद्वार का वातावरण शांत और आध्यात्मिक है, जो आत्मिक शांति की खोज करने वालों के लिए आदर्श है।
Related Searches

Free

,

NCERT Textbook: हरिद्वार | Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT

,

Previous Year Questions with Solutions

,

practice quizzes

,

Extra Questions

,

Semester Notes

,

mock tests for examination

,

Viva Questions

,

video lectures

,

NCERT Textbook: हरिद्वार | Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT

,

study material

,

NCERT Textbook: हरिद्वार | Hindi मल्हार Class 8 - New NCERT

,

shortcuts and tricks

,

Important questions

,

Exam

,

Sample Paper

,

past year papers

,

pdf

,

ppt

,

MCQs

,

Summary

,

Objective type Questions

;