Class 8 Exam  >  Class 8 Notes  >  Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT  >  NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १

NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १ | Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT - Class 8 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


?????????? ?? -???? ??  ?
?????? ?? ? ????? ? ?
??? ? ? ????? ??
? ?? ? ?? ??
? ????????
?? ??? ? ???? ??? ?????
? ?
????????? ? ? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ???? ????? ? -????? ?? ?? ?? ??, ? ??? ? ????? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ???
? ?????? ? 
????? ??
? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ? ????? ??
? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ? 
 ?????? ??? ?? ? ???? ?-?? ?? ???? ??? ?? ?? ? ???????? ?-? ??-??? ???? ? ?? ? ???? ??? ? ????? ? ?
???????? ?
? ??? ?? ?
? 
?? ?? ? ??? ?? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ????? ??- ????? ? ?? ?? ??? ????? ? ????? ??? ?? ?? ? ??? ?
?, ?????? ??? ?? ? ? 
????? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ?? ?? ???? ? ????? ??? – ? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ???? ??? ? 
???? ?? ?? ???? ??? ??? ???? ? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ?? ???? ? ????? , ?????? —
• ??????? ????????? — (?)  ?
???? – (Mouth / Oral cavity), 
  (?)  ?????? – (Nose / Nasal cavity) – ? ??? ? ??? ? ?? ?
????? ????? ? ? ???? ? ???
? ???? ?? ????? ????? ???? ?
?? ? ??? ?? ? ?? , ? ??? — 
?. ?????? ??? ?? ?
? ?? ??-???? ??? ???? ? ???? ? ?? ????? ???? ???? ?? ??? ??? ? 
?. ??? ?
?? ?? ?? ?? ????- ???? ?
? ??????? ?? ? ??? ????? ???? ??? ????? ? 
?. ??? ??????? ??? ??? ????? ??? ? ????- ???
? ????? ????? ? 
?. ?? ?? , ??? ??????? ??? ?
?? ?? ??? ????? ??? ? ???? ? ??? ???? ? ?? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ?
???, ?????? ?? ?
? ? ???? ? ??
? ??? ?
? ????? ??- ????? ? ??
? 
???????? ?
???? ?
? ???? ?? ?? ? ????? ?
? ????? ???, ? ?? ??????? ??? ? ??? ? ? ????? ? ? ???? ??????? ??????? ????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?. ?? ??-???? ??? (Navel-region – Abdominal Muscles) 
  ? ?? ??????-??–? ????? ? – (Muscular-pressure System)
?. ???  (Chest  – Lungs & Diaphragm)
  ??????? ?-??–? ????? ? – (Air-pressure System)
?. ????- ???? (Voice-box  – Larynx / Vocal-cords)
  ????? ?? –? ????? ? – (Phonatory & Resonatory System)
?. ????? ? (Head  – Mouth & Nose)
  ????? ??–? ????? ? – (Articulatory System)
Chapter 13.indd   146 7/9/2025   7:40:15 PM
Page 2


?????????? ?? -???? ??  ?
?????? ?? ? ????? ? ?
??? ? ? ????? ??
? ?? ? ?? ??
? ????????
?? ??? ? ???? ??? ?????
? ?
????????? ? ? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ???? ????? ? -????? ?? ?? ?? ??, ? ??? ? ????? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ???
? ?????? ? 
????? ??
? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ? ????? ??
? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ? 
 ?????? ??? ?? ? ???? ?-?? ?? ???? ??? ?? ?? ? ???????? ?-? ??-??? ???? ? ?? ? ???? ??? ? ????? ? ?
???????? ?
? ??? ?? ?
? 
?? ?? ? ??? ?? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ????? ??- ????? ? ?? ?? ??? ????? ? ????? ??? ?? ?? ? ??? ?
?, ?????? ??? ?? ? ? 
????? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ?? ?? ???? ? ????? ??? – ? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ???? ??? ? 
???? ?? ?? ???? ??? ??? ???? ? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ?? ???? ? ????? , ?????? —
• ??????? ????????? — (?)  ?
???? – (Mouth / Oral cavity), 
  (?)  ?????? – (Nose / Nasal cavity) – ? ??? ? ??? ? ?? ?
????? ????? ? ? ???? ? ???
? ???? ?? ????? ????? ???? ?
?? ? ??? ?? ? ?? , ? ??? — 
?. ?????? ??? ?? ?
? ?? ??-???? ??? ???? ? ???? ? ?? ????? ???? ???? ?? ??? ??? ? 
?. ??? ?
?? ?? ?? ?? ????- ???? ?
? ??????? ?? ? ??? ????? ???? ??? ????? ? 
?. ??? ??????? ??? ??? ????? ??? ? ????- ???
? ????? ????? ? 
?. ?? ?? , ??? ??????? ??? ?
?? ?? ??? ????? ??? ? ???? ? ??? ???? ? ?? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ?
???, ?????? ?? ?
? ? ???? ? ??
? ??? ?
? ????? ??- ????? ? ??
? 
???????? ?
???? ?
? ???? ?? ?? ? ????? ?
? ????? ???, ? ?? ??????? ??? ? ??? ? ? ????? ? ? ???? ??????? ??????? ????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?. ?? ??-???? ??? (Navel-region – Abdominal Muscles) 
  ? ?? ??????-??–? ????? ? – (Muscular-pressure System)
?. ???  (Chest  – Lungs & Diaphragm)
  ??????? ?-??–? ????? ? – (Air-pressure System)
?. ????- ???? (Voice-box  – Larynx / Vocal-cords)
  ????? ?? –? ????? ? – (Phonatory & Resonatory System)
?. ????? ? (Head  – Mouth & Nose)
  ????? ??–? ????? ? – (Articulatory System)
Chapter 13.indd   146 7/9/2025   7:40:15 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 147
‘???? ??? ????? ? ?? ???? ???
? ??? ?
? ????? ? ??
? ?? ??????? ??? ???? ??????? ? ?? ? ??????? ????? ?’
 
??? ??? ? ?? ??????? ? ?? ? 
??????? ????? ? ?? ?????? ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?????
?? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ? ??? ???
 
— 
(?) ??? ?? ?? ? – ?? ??? ? (?) ????? ?? ? ? – ???? ? (?) ? ??? ?? ? ? – ????????-??? ?? ??? 
???? ? ? ? ?? ?? ‘?? ????? ’, ‘??????’ ? ? ??? ?? ?
? ????? ? ‘????????-??? ?? ?? ??? ’ ???? ??? ? 
???? ? ?????? ? ??? ?????? ? ?? ??????? ? ?? ?
?. ???  (Chest)
??????? ?-??–? ????? ? 
(Air-pressure System)
?. ?? ??-???? ??? (Navel-region)
? ?? ??????-??–? ????? ? 
(Muscular-pressure System)
?. ????? ?  (Head)
????? ??–? ????? ? 
(Articulatory System)
?. ????- ???? (Voice-box)
????? ?? –? ????? ? 
(Phonatory & Resonatory System)
??- ?? ? ??  (Lower Pharynx) 
?? ?-??? ?? (Larynx/Vocal-cords) 
? ???? ? ??   (Nose / Nasal cavity)
? ??? ?   (Mouth / Oral cavity)
??? ?? ??   (Tongue) 
? ???? -??? ??? ??? -? ?? ????? ???? 
  (Abdominal Muscles)
? ??????  (Navel)
?? ?? ?-? ?? ? ??  (Trachea) 
?? ?? ???? ??  (Lungs)
? ?????? ?????? -????? ? ?  (Rib-cage) 
???? ????? ??? ? ?  (Diaphragm) 
??
???? ??
? ???
?-???? ???-??? ??? ?? ?
(Voice Production Mechanism in Humans)
Chapter 13.indd   147 7/9/2025   7:40:17 PM
Page 3


?????????? ?? -???? ??  ?
?????? ?? ? ????? ? ?
??? ? ? ????? ??
? ?? ? ?? ??
? ????????
?? ??? ? ???? ??? ?????
? ?
????????? ? ? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ???? ????? ? -????? ?? ?? ?? ??, ? ??? ? ????? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ???
? ?????? ? 
????? ??
? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ? ????? ??
? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ? 
 ?????? ??? ?? ? ???? ?-?? ?? ???? ??? ?? ?? ? ???????? ?-? ??-??? ???? ? ?? ? ???? ??? ? ????? ? ?
???????? ?
? ??? ?? ?
? 
?? ?? ? ??? ?? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ????? ??- ????? ? ?? ?? ??? ????? ? ????? ??? ?? ?? ? ??? ?
?, ?????? ??? ?? ? ? 
????? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ?? ?? ???? ? ????? ??? – ? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ???? ??? ? 
???? ?? ?? ???? ??? ??? ???? ? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ?? ???? ? ????? , ?????? —
• ??????? ????????? — (?)  ?
???? – (Mouth / Oral cavity), 
  (?)  ?????? – (Nose / Nasal cavity) – ? ??? ? ??? ? ?? ?
????? ????? ? ? ???? ? ???
? ???? ?? ????? ????? ???? ?
?? ? ??? ?? ? ?? , ? ??? — 
?. ?????? ??? ?? ?
? ?? ??-???? ??? ???? ? ???? ? ?? ????? ???? ???? ?? ??? ??? ? 
?. ??? ?
?? ?? ?? ?? ????- ???? ?
? ??????? ?? ? ??? ????? ???? ??? ????? ? 
?. ??? ??????? ??? ??? ????? ??? ? ????- ???
? ????? ????? ? 
?. ?? ?? , ??? ??????? ??? ?
?? ?? ??? ????? ??? ? ???? ? ??? ???? ? ?? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ?
???, ?????? ?? ?
? ? ???? ? ??
? ??? ?
? ????? ??- ????? ? ??
? 
???????? ?
???? ?
? ???? ?? ?? ? ????? ?
? ????? ???, ? ?? ??????? ??? ? ??? ? ? ????? ? ? ???? ??????? ??????? ????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?. ?? ??-???? ??? (Navel-region – Abdominal Muscles) 
  ? ?? ??????-??–? ????? ? – (Muscular-pressure System)
?. ???  (Chest  – Lungs & Diaphragm)
  ??????? ?-??–? ????? ? – (Air-pressure System)
?. ????- ???? (Voice-box  – Larynx / Vocal-cords)
  ????? ?? –? ????? ? – (Phonatory & Resonatory System)
?. ????? ? (Head  – Mouth & Nose)
  ????? ??–? ????? ? – (Articulatory System)
Chapter 13.indd   146 7/9/2025   7:40:15 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 147
‘???? ??? ????? ? ?? ???? ???
? ??? ?
? ????? ? ??
? ?? ??????? ??? ???? ??????? ? ?? ? ??????? ????? ?’
 
??? ??? ? ?? ??????? ? ?? ? 
??????? ????? ? ?? ?????? ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?????
?? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ? ??? ???
 
— 
(?) ??? ?? ?? ? – ?? ??? ? (?) ????? ?? ? ? – ???? ? (?) ? ??? ?? ? ? – ????????-??? ?? ??? 
???? ? ? ? ?? ?? ‘?? ????? ’, ‘??????’ ? ? ??? ?? ?
? ????? ? ‘????????-??? ?? ?? ??? ’ ???? ??? ? 
???? ? ?????? ? ??? ?????? ? ?? ??????? ? ?? ?
?. ???  (Chest)
??????? ?-??–? ????? ? 
(Air-pressure System)
?. ?? ??-???? ??? (Navel-region)
? ?? ??????-??–? ????? ? 
(Muscular-pressure System)
?. ????? ?  (Head)
????? ??–? ????? ? 
(Articulatory System)
?. ????- ???? (Voice-box)
????? ?? –? ????? ? 
(Phonatory & Resonatory System)
??- ?? ? ??  (Lower Pharynx) 
?? ?-??? ?? (Larynx/Vocal-cords) 
? ???? ? ??   (Nose / Nasal cavity)
? ??? ?   (Mouth / Oral cavity)
??? ?? ??   (Tongue) 
? ???? -??? ??? ??? -? ?? ????? ???? 
  (Abdominal Muscles)
? ??????  (Navel)
?? ?? ?-? ?? ? ??  (Trachea) 
?? ?? ???? ??  (Lungs)
? ?????? ?????? -????? ? ?  (Rib-cage) 
???? ????? ??? ? ?  (Diaphragm) 
??
???? ??
? ???
?-???? ???-??? ??? ?? ?
(Voice Production Mechanism in Humans)
Chapter 13.indd   147 7/9/2025   7:40:17 PM
??????    ??? ?
148
????? ? ?? ????
? ??
? ??? ???-?? ??? ?? 
?. ?? ???
?. ??????
?. ?????
?. ?????
?. ?
?? ? ?? ??? ?? ?? ?. ?? ??
? ? ??? ?
? ???? ? ?? (?) ?? ??? ?  ???? ????? ?? ??? ??-?? ?? ?, ?? ?? ????? ?? ??? ????? ??? ? ??????? ??? , ?? ?-?? ?-? ???? ???? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ???? ?
?? ? ? ???? ? ?????? ? ????? ??? ?? ? ? ??? ? ? ???? ??????? 
??????? ????? , ?? ? — ‘?? ??? ?’ ??? ???? ? ? ?
 ???? ? – ?? ? ?? ??? ?? ????? ? ????? ??? ?? ??, ?????? — 
????? ? –
?????? ?? ?
? –  ?????? – 
   ???? ???? ???
? ????? ?? ? ? 
?
???  –  ?? ??? , ?? ??
?, ?
?? ???, 
  ????? , ??? ? ? – 
   ??? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
Chapter 13.indd   148 7/9/2025   7:40:18 PM
Page 4


?????????? ?? -???? ??  ?
?????? ?? ? ????? ? ?
??? ? ? ????? ??
? ?? ? ?? ??
? ????????
?? ??? ? ???? ??? ?????
? ?
????????? ? ? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ???? ????? ? -????? ?? ?? ?? ??, ? ??? ? ????? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ???
? ?????? ? 
????? ??
? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ? ????? ??
? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ? 
 ?????? ??? ?? ? ???? ?-?? ?? ???? ??? ?? ?? ? ???????? ?-? ??-??? ???? ? ?? ? ???? ??? ? ????? ? ?
???????? ?
? ??? ?? ?
? 
?? ?? ? ??? ?? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ????? ??- ????? ? ?? ?? ??? ????? ? ????? ??? ?? ?? ? ??? ?
?, ?????? ??? ?? ? ? 
????? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ?? ?? ???? ? ????? ??? – ? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ???? ??? ? 
???? ?? ?? ???? ??? ??? ???? ? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ?? ???? ? ????? , ?????? —
• ??????? ????????? — (?)  ?
???? – (Mouth / Oral cavity), 
  (?)  ?????? – (Nose / Nasal cavity) – ? ??? ? ??? ? ?? ?
????? ????? ? ? ???? ? ???
? ???? ?? ????? ????? ???? ?
?? ? ??? ?? ? ?? , ? ??? — 
?. ?????? ??? ?? ?
? ?? ??-???? ??? ???? ? ???? ? ?? ????? ???? ???? ?? ??? ??? ? 
?. ??? ?
?? ?? ?? ?? ????- ???? ?
? ??????? ?? ? ??? ????? ???? ??? ????? ? 
?. ??? ??????? ??? ??? ????? ??? ? ????- ???
? ????? ????? ? 
?. ?? ?? , ??? ??????? ??? ?
?? ?? ??? ????? ??? ? ???? ? ??? ???? ? ?? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ?
???, ?????? ?? ?
? ? ???? ? ??
? ??? ?
? ????? ??- ????? ? ??
? 
???????? ?
???? ?
? ???? ?? ?? ? ????? ?
? ????? ???, ? ?? ??????? ??? ? ??? ? ? ????? ? ? ???? ??????? ??????? ????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?. ?? ??-???? ??? (Navel-region – Abdominal Muscles) 
  ? ?? ??????-??–? ????? ? – (Muscular-pressure System)
?. ???  (Chest  – Lungs & Diaphragm)
  ??????? ?-??–? ????? ? – (Air-pressure System)
?. ????- ???? (Voice-box  – Larynx / Vocal-cords)
  ????? ?? –? ????? ? – (Phonatory & Resonatory System)
?. ????? ? (Head  – Mouth & Nose)
  ????? ??–? ????? ? – (Articulatory System)
Chapter 13.indd   146 7/9/2025   7:40:15 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 147
‘???? ??? ????? ? ?? ???? ???
? ??? ?
? ????? ? ??
? ?? ??????? ??? ???? ??????? ? ?? ? ??????? ????? ?’
 
??? ??? ? ?? ??????? ? ?? ? 
??????? ????? ? ?? ?????? ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?????
?? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ? ??? ???
 
— 
(?) ??? ?? ?? ? – ?? ??? ? (?) ????? ?? ? ? – ???? ? (?) ? ??? ?? ? ? – ????????-??? ?? ??? 
???? ? ? ? ?? ?? ‘?? ????? ’, ‘??????’ ? ? ??? ?? ?
? ????? ? ‘????????-??? ?? ?? ??? ’ ???? ??? ? 
???? ? ?????? ? ??? ?????? ? ?? ??????? ? ?? ?
?. ???  (Chest)
??????? ?-??–? ????? ? 
(Air-pressure System)
?. ?? ??-???? ??? (Navel-region)
? ?? ??????-??–? ????? ? 
(Muscular-pressure System)
?. ????? ?  (Head)
????? ??–? ????? ? 
(Articulatory System)
?. ????- ???? (Voice-box)
????? ?? –? ????? ? 
(Phonatory & Resonatory System)
??- ?? ? ??  (Lower Pharynx) 
?? ?-??? ?? (Larynx/Vocal-cords) 
? ???? ? ??   (Nose / Nasal cavity)
? ??? ?   (Mouth / Oral cavity)
??? ?? ??   (Tongue) 
? ???? -??? ??? ??? -? ?? ????? ???? 
  (Abdominal Muscles)
? ??????  (Navel)
?? ?? ?-? ?? ? ??  (Trachea) 
?? ?? ???? ??  (Lungs)
? ?????? ?????? -????? ? ?  (Rib-cage) 
???? ????? ??? ? ?  (Diaphragm) 
??
???? ??
? ???
?-???? ???-??? ??? ?? ?
(Voice Production Mechanism in Humans)
Chapter 13.indd   147 7/9/2025   7:40:17 PM
??????    ??? ?
148
????? ? ?? ????
? ??
? ??? ???-?? ??? ?? 
?. ?? ???
?. ??????
?. ?????
?. ?????
?. ?
?? ? ?? ??? ?? ?? ?. ?? ??
? ? ??? ?
? ???? ? ?? (?) ?? ??? ?  ???? ????? ?? ??? ??-?? ?? ?, ?? ?? ????? ?? ??? ????? ??? ? ??????? ??? , ?? ?-?? ?-? ???? ???? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ???? ?
?? ? ? ???? ? ?????? ? ????? ??? ?? ? ? ??? ? ? ???? ??????? 
??????? ????? , ?? ? — ‘?? ??? ?’ ??? ???? ? ? ?
 ???? ? – ?? ? ?? ??? ?? ????? ? ????? ??? ?? ??, ?????? — 
????? ? –
?????? ?? ?
? –  ?????? – 
   ???? ???? ???
? ????? ?? ? ? 
?
???  –  ?? ??? , ?? ??
?, ?
?? ???, 
  ????? , ??? ? ? – 
   ??? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
Chapter 13.indd   148 7/9/2025   7:40:18 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 149
?? ? ?
????? ???? ???
 ?
 ?? ??? ?? ???? ?? ????? ????? ? ? ???? ??-???? ??? ?? ?? ?? ‘?
????’ ??
????? ? ???? ???? ? ???? ? ?
????????? 
‘?? ? ?
????? ???? ??? ’ ???? ??? ‘ ?? ??? ??’ ???? ?? ?? ??? ????? ? ?
????-? ?? ? ???? 
???? ? ? ??????? ??? ?? ? ?
????? ???? ??
? ???? ???????? ?-????? ?? -????? ??????? ????? ?
Chapter 13.indd   149 7/9/2025   7:40:20 PM
Page 5


?????????? ?? -???? ??  ?
?????? ?? ? ????? ? ?
??? ? ? ????? ??
? ?? ? ?? ??
? ????????
?? ??? ? ???? ??? ?????
? ?
????????? ? ? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ???? ????? ? -????? ?? ?? ?? ??, ? ??? ? ????? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ???
? ?????? ? 
????? ??
? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ???? ?? ??- ???? ????? ?
??? ? ? ????? ??
? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ? 
 ?????? ??? ?? ? ???? ?-?? ?? ???? ??? ?? ?? ? ???????? ?-? ??-??? ???? ? ?? ? ???? ??? ? ????? ? ?
???????? ?
? ??? ?? ?
? 
?? ?? ? ??? ?? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ????? ??- ????? ? ?? ?? ??? ????? ? ????? ??? ?? ?? ? ??? ?
?, ?????? ??? ?? ? ? 
????? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ?? ?? ???? ? ????? ??? – ? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ???? ??? ? 
???? ?? ?? ???? ??? ??? ???? ? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ?? ???? ? ????? , ?????? —
• ??????? ????????? — (?)  ?
???? – (Mouth / Oral cavity), 
  (?)  ?????? – (Nose / Nasal cavity) – ? ??? ? ??? ? ?? ?
????? ????? ? ? ???? ? ???
? ???? ?? ????? ????? ???? ?
?? ? ??? ?? ? ?? , ? ??? — 
?. ?????? ??? ?? ?
? ?? ??-???? ??? ???? ? ???? ? ?? ????? ???? ???? ?? ??? ??? ? 
?. ??? ?
?? ?? ?? ?? ????- ???? ?
? ??????? ?? ? ??? ????? ???? ??? ????? ? 
?. ??? ??????? ??? ??? ????? ??? ? ????- ???
? ????? ????? ? 
?. ?? ?? , ??? ??????? ??? ?
?? ?? ??? ????? ??? ? ???? ? ??? ???? ? ?? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ?
???, ?????? ?? ?
? ? ???? ? ??
? ??? ?
? ????? ??- ????? ? ??
? 
???????? ?
???? ?
? ???? ?? ?? ? ????? ?
? ????? ???, ? ?? ??????? ??? ? ??? ? ? ????? ? ? ???? ??????? ??????? ????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?. ?? ??-???? ??? (Navel-region – Abdominal Muscles) 
  ? ?? ??????-??–? ????? ? – (Muscular-pressure System)
?. ???  (Chest  – Lungs & Diaphragm)
  ??????? ?-??–? ????? ? – (Air-pressure System)
?. ????- ???? (Voice-box  – Larynx / Vocal-cords)
  ????? ?? –? ????? ? – (Phonatory & Resonatory System)
?. ????? ? (Head  – Mouth & Nose)
  ????? ??–? ????? ? – (Articulatory System)
Chapter 13.indd   146 7/9/2025   7:40:15 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 147
‘???? ??? ????? ? ?? ???? ???
? ??? ?
? ????? ? ??
? ?? ??????? ??? ???? ??????? ? ?? ? ??????? ????? ?’
 
??? ??? ? ?? ??????? ? ?? ? 
??????? ????? ? ?? ?????? ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?????
?? ?? ?????? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ? ??? ???
 
— 
(?) ??? ?? ?? ? – ?? ??? ? (?) ????? ?? ? ? – ???? ? (?) ? ??? ?? ? ? – ????????-??? ?? ??? 
???? ? ? ? ?? ?? ‘?? ????? ’, ‘??????’ ? ? ??? ?? ?
? ????? ? ‘????????-??? ?? ?? ??? ’ ???? ??? ? 
???? ? ?????? ? ??? ?????? ? ?? ??????? ? ?? ?
?. ???  (Chest)
??????? ?-??–? ????? ? 
(Air-pressure System)
?. ?? ??-???? ??? (Navel-region)
? ?? ??????-??–? ????? ? 
(Muscular-pressure System)
?. ????? ?  (Head)
????? ??–? ????? ? 
(Articulatory System)
?. ????- ???? (Voice-box)
????? ?? –? ????? ? 
(Phonatory & Resonatory System)
??- ?? ? ??  (Lower Pharynx) 
?? ?-??? ?? (Larynx/Vocal-cords) 
? ???? ? ??   (Nose / Nasal cavity)
? ??? ?   (Mouth / Oral cavity)
??? ?? ??   (Tongue) 
? ???? -??? ??? ??? -? ?? ????? ???? 
  (Abdominal Muscles)
? ??????  (Navel)
?? ?? ?-? ?? ? ??  (Trachea) 
?? ?? ???? ??  (Lungs)
? ?????? ?????? -????? ? ?  (Rib-cage) 
???? ????? ??? ? ?  (Diaphragm) 
??
???? ??
? ???
?-???? ???-??? ??? ?? ?
(Voice Production Mechanism in Humans)
Chapter 13.indd   147 7/9/2025   7:40:17 PM
??????    ??? ?
148
????? ? ?? ????
? ??
? ??? ???-?? ??? ?? 
?. ?? ???
?. ??????
?. ?????
?. ?????
?. ?
?? ? ?? ??? ?? ?? ?. ?? ??
? ? ??? ?
? ???? ? ?? (?) ?? ??? ?  ???? ????? ?? ??? ??-?? ?? ?, ?? ?? ????? ?? ??? ????? ??? ? ??????? ??? , ?? ?-?? ?-? ???? ???? ? 
???? ??? ????? ? ?
? ??? ???? ???, ???? ?
?? ? ? ???? ? ?????? ? ????? ??? ?? ? ? ??? ? ? ???? ??????? 
??????? ????? , ?? ? — ‘?? ??? ?’ ??? ???? ? ? ?
 ???? ? – ?? ? ?? ??? ?? ????? ? ????? ??? ?? ??, ?????? — 
????? ? –
?????? ?? ?
? –  ?????? – 
   ???? ???? ???
? ????? ?? ? ? 
?
???  –  ?? ??? , ?? ??
?, ?
?? ???, 
  ????? , ??? ? ? – 
   ??? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
Chapter 13.indd   148 7/9/2025   7:40:18 PM
??.  ?????????? ?? -???? ??  ? 149
?? ? ?
????? ???? ???
 ?
 ?? ??? ?? ???? ?? ????? ????? ? ? ???? ??-???? ??? ?? ?? ?? ‘?
????’ ??
????? ? ???? ???? ? ???? ? ?
????????? 
‘?? ? ?
????? ???? ??? ’ ???? ??? ‘ ?? ??? ??’ ???? ?? ?? ??? ????? ? ?
????-? ?? ? ???? 
???? ? ? ??????? ??? ?? ? ?
????? ???? ??
? ???? ???????? ?-????? ?? -????? ??????? ????? ?
Chapter 13.indd   149 7/9/2025   7:40:20 PM
??????    ??? ?
150
(?) ???? ? ???? ????? ?? ??? ??-?? ?? ?, ???? ??? ???? ? ?? ??? ?? ??
? ?? ?? ?? , ?? ????? ????
? ????? 
?????? , ??? ? ?? ??? — ‘???? ?’ ??? ??? ?? ? ? ? 
 ?????? ???? ???? – ?
????? ???????? ?????? ‘?? ? ?
???? ?’ – ???? ??? ???? ?? ???? ?? ?? ??? ????? ? 
?? ? ?
?? ???? ????? ?? ? ?
????? ???? ??? ???????? ?????? ?? ??? ?? , ??? ?? ? ????
? ????? ???? ??? ; 
? ??? ? ??
? ?? ? ?
?????? ?? ??
? ???????? ?-????? ? ???? ??????? ??? ??? ? 
?? ??
?, ?
?? ???, ????? ? – ????
? ???? ?
? ????? ? ??
? 
?
 ‘???? ?’ ???
? ? ????? ?
 ?? ?????? ??
?, ?
?? ?????? ??
?, ?????? ??
? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ?? ?? ?? 
?
 ???? ? – ?????? ????
? 
?? ??
?, ?
?? ????
?, ???? ? ? ?? ??
? ?? ?? ?? , ????
? ????? ?????? , ?? ?? ?????? ????
? 
?? ? -? ?
?
-?????? ??? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ????? ? ?? ?? , ?? ???? ? ???????? ??? ? ?? ? ?????? ??? ?? ? ? ????? ?? ?? ?? ?? 
? 
 ???? ? – ‘???? ?’  , ????? ??? ? ‘?????
?’ ? ????? — 
?? ??????? ?????????? ?
?? ??????? ?????????? ??????? ?????????? [??? ?? ?? -? ?????? ]
[??? ?? ?? -?? ?? ?? ?? ]
[??? ?? ?? -??? ?? ]
?? ???  –  ?? ??? ? ? ??? ?  –  ???? ? ??? ? ??  –  ?? ??? ? ? ??? ?  –  ???? ? ?????  –  ?? ??? ? ???? ?  –  ???? ? Chapter 13.indd   150 7/9/2025   7:40:21 PM
Read More
12 videos|104 docs|13 tests

FAQs on NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १ - Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT - Class 8

1. वर्णोच्चारण का महत्व क्या है ?
Ans. वर्णोच्चारण का महत्व भाषा के सही उपयोग में निहित है। यह सही उच्चारण से शब्दों के अर्थ को स्पष्ट करता है और संवाद को प्रभावी बनाता है। जब हम सही रूप से शब्दों का उच्चारण करते हैं, तो यह न केवल हमारी भाषा की दक्षता को बढ़ाता है, बल्कि सुनने वालों के लिए समझना भी आसान बनाता है।
2. वर्णोच्चारण में कौन-कौन से तत्व शामिल होते हैं ?
Ans. वर्णोच्चारण में मुख्यतः स्वर और व्यंजन शामिल होते हैं। स्वर वे ध्वनियां हैं जो स्वरयंत्र से निकलती हैं और व्यंजन वे ध्वनियां हैं जो स्वर के साथ मिलकर उच्चारित होती हैं। इसके अलावा, उच्चारण के नियम, लिंग, संख्या और वाक्य संरचना भी वर्णोच्चारण का हिस्सा होते हैं।
3. शब्दों के सही उच्चारण के लिए कौन-कौन से अभ्यास किए जा सकते हैं ?
Ans. शब्दों के सही उच्चारण के लिए कई अभ्यास किए जा सकते हैं, जैसे कि: 1. रोज़ाना शब्दों और वाक्यों का बार-बार उच्चारण करना। 2. सुनने और बोलने की गतिविधियों में भाग लेना। 3. उच्चारण की वीडियो या ऑडियो सामग्री का उपयोग करना। 4. मित्रों या परिवार के साथ संवाद करते समय उच्चारण पर ध्यान देना।
4. वर्णोच्चारण में सुधार के लिए किस प्रकार की तकनीकें उपयोगी हो सकती हैं ?
Ans. वर्णोच्चारण में सुधार के लिए निम्नलिखित तकनीकें उपयोगी हो सकती हैं: 1. ध्वनि अभ्यास: सही ध्वनियों का अभ्यास करना। 2. रिकॉर्डिंग: अपने उच्चारण को रिकॉर्ड करके सुनना और सुधार करना। 3. भाषा कार्यक्रम: विशेष भाषा प्रशिक्षण कक्षाओं में भाग लेना। 4. भाषा ऐप्स: मोबाइल ऐप्स का उपयोग करना जो उच्चारण सुधारने में मदद करते हैं।
5. क्या वर्णोच्चारण का अभ्यास केवल हिंदी में किया जा सकता है ?
Ans. नहीं, वर्णोच्चारण का अभ्यास केवल हिंदी में नहीं किया जा सकता। यह सभी भाषाओं के लिए महत्वपूर्ण है। चाहे वह अंग्रेजी, संस्कृत, या कोई अन्य भाषा हो, प्रत्येक भाषा में सही उच्चारण आवश्यक है। सही उच्चारण से भाषा की सुंदरता और प्रभावशीलता बढ़ती है।
Related Searches

practice quizzes

,

Important questions

,

NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १ | Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT - Class 8

,

Summary

,

pdf

,

Extra Questions

,

Semester Notes

,

Sample Paper

,

Exam

,

study material

,

NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १ | Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT - Class 8

,

mock tests for examination

,

past year papers

,

shortcuts and tricks

,

NCERT Textbook: वर्णोच्चारण-शिक्षा १ | Sanskrit (Deepakam) Class 8 - New NCERT - Class 8

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Objective type Questions

,

ppt

,

Free

,

MCQs

,

Viva Questions

,

video lectures

;