CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण

NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


???? ?? ??
?? ???? ????- ???? ? ? ??? ?
??? ??? ? ? ? ?? ??? ? ???? ???? ????? ? ? 
?
? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ? ???? ? ?? ???? ?????? ??? ??? ? ???? ? ? ? ?? 
???? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ???? ??? ??? ? ? ? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ?
?? ???? ??? ???? ?? ??
?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? ???? ??? ??, ??? ? ?
??? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??! ??? ??? 
???? ??? ??? ? ?? ???? ?? ??
?? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ???? 
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ?? ?? ?
?? ? ? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ? ???? ? ?? ???? 
?? ??? ??? ?? ??????? ?? ??
?? ??? ? ???? 
????— ? ? ??????
? ?? ?? ?? ?? 
?????
10
10_Sci 6_Chapter 10.indd   177 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
Page 2


???? ?? ??
?? ???? ????- ???? ? ? ??? ?
??? ??? ? ? ? ?? ??? ? ???? ???? ????? ? ? 
?
? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ? ???? ? ?? ???? ?????? ??? ??? ? ???? ? ? ? ?? 
???? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ???? ??? ??? ? ? ? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ?
?? ???? ??? ???? ?? ??
?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? ???? ??? ??, ??? ? ?
??? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??! ??? ??? 
???? ??? ??? ? ?? ???? ?? ??
?? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ???? 
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ?? ?? ?
?? ? ? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ? ???? ? ?? ???? 
?? ??? ??? ?? ??????? ?? ??
?? ??? ? ???? 
????— ? ? ??????
? ?? ?? ?? ?? 
?????
10
10_Sci 6_Chapter 10.indd   177 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
178
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ??? ? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?? ???
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ??? ? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ? ????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ???? 10.1 ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ??? ???? ? ?? 
?? ? ??? 10.1 ?? ?????? ??? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ??? ??? ? ? ?? ??
??? ???? 
???? ? ?? ??? ? ??
???? ???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ?? ?
??
? ??? ??? ?
??? ???? ??? 
?? ?? ??? ?? ?????? ??? ? ?? ???????? ???? 
???? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ??? ?? ??? ?????? ??? ???? ??? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ?? ? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ??? 
???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ????? ?? 
??? ???? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ??
??
?? ?????? ? ??? ?? ?? ?? 
???? ??-??? ?? ?? ?
??
? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ??
???? ??? ?????? ?? ?? ??? 
?? ??, ?? ?? ?? ?
??
? ?? ?
???? ? ? ?
? ? ? ?? ???? ???? ??? ???-?? ????????? ??? 
III V I II IV
???
???? ?? ????? 
(???? ?? 
??? ???)
???? ?? 
???? ??
??? ?????
??? ????? ?? 
???? ?? ???? ??
??? ??? ??? ???
? ??? ?
?? ??? ????
???
?? ?? ??? 
10_Sci 6_Chapter 10.indd   178 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
Page 3


???? ?? ??
?? ???? ????- ???? ? ? ??? ?
??? ??? ? ? ? ?? ??? ? ???? ???? ????? ? ? 
?
? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ? ???? ? ?? ???? ?????? ??? ??? ? ???? ? ? ? ?? 
???? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ???? ??? ??? ? ? ? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ?
?? ???? ??? ???? ?? ??
?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? ???? ??? ??, ??? ? ?
??? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??! ??? ??? 
???? ??? ??? ? ?? ???? ?? ??
?? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ???? 
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ?? ?? ?
?? ? ? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ? ???? ? ?? ???? 
?? ??? ??? ?? ??????? ?? ??
?? ??? ? ???? 
????— ? ? ??????
? ?? ?? ?? ?? 
?????
10
10_Sci 6_Chapter 10.indd   177 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
178
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ??? ? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?? ???
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ??? ? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ? ????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ???? 10.1 ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ??? ???? ? ?? 
?? ? ??? 10.1 ?? ?????? ??? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ??? ??? ? ? ?? ??
??? ???? 
???? ? ?? ??? ? ??
???? ???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ?? ?
??
? ??? ??? ?
??? ???? ??? 
?? ?? ??? ?? ?????? ??? ? ?? ???????? ???? 
???? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ??? ?? ??? ?????? ??? ???? ??? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ?? ? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ??? 
???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ????? ?? 
??? ???? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ??
??
?? ?????? ? ??? ?? ?? ?? 
???? ??-??? ?? ?? ?
??
? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ??
???? ??? ?????? ?? ?? ??? 
?? ??, ?? ?? ?? ?
??
? ?? ?
???? ? ? ?
? ? ? ?? ???? ???? ??? ???-?? ????????? ??? 
III V I II IV
???
???? ?? ????? 
(???? ?? 
??? ???)
???? ?? 
???? ??
??? ?????
??? ????? ?? 
???? ?? ???? ??
??? ??? ??? ???
? ??? ?
?? ??? ????
???
?? ?? ??? 
10_Sci 6_Chapter 10.indd   178 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
179
????— ? ? ??????
? ?? ???? ??
?? ???? ?? ??? ?? ? ?? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?????? ? ? ? ??, ??? ? ? 
???? (????) ??? ???? ?? ? ????? ???? ???? ??? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ??? 
??? ??, ??? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ?? ???? ??? ????????
? 
?? ????? ????? ???? ???? ?? ?
?? ????????
? ?? ?? ?? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ??? 
???? ??????? ?? ???? ? ????
??? ???-?? ????? ? ????????? ??? ?? ?????? ?? ??? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ???? 
???? ???, ??? ? ???? ??? ????? ????
??? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ?? ?
??? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ?? ??????? 
??? ???? ???? ???? ??-??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ?
??? ? ? ???? ?? ???? 
?? ? ????? ?? ???? ???? ? ?? ??? ? ??
???? ?
??? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? ? ? ? ? 
?? ? ?? ???? ??? ???? ?? ? ? ?? ?
? ? ????? ?? ???? ???? ?? ?
??
??
? ?? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ? ?
? ?? ? ??? ?? ?
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? ????? ???? 
????? ?? ?? ?? ???? ? ? ?
? ??? ? ??? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ??????? ? ?? ??? 
?? ? ????? ?? ????? ? ???? ???? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?????? ?
? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? 
? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ???? ???? ?? ??? ? ?? ???? ?? 
???? ??? ???? ???? ?? ?? ???? ???? ? ? ? ?? ????? ?? 
?????? ??? ? ???? ???? ???? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ???? ? 
??? ?? ???? ? ?? ? ? ????? ? ??? ?? (????) ? ? ???? ?? 
???? ??? ?????? ????? ?
???? ?? ?? ? ?? ? ??? ???? 
?
??
? ???? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ??? ???? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????? ???? ??, 
?? ? ?
??? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ??? ? ??? ?? 
??? ?? ??? ?? ?? ? ???? ???? ??? ???? ???? ?? ??? ? ?? 
? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ???? 
????? ????? ?? ???? ???? ??? ???? ?? ?
? ? ? ?? ???? 
?? ? ??? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? 
?
? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ???, ?? ? ?? ? ? ? ??????? ?? ????? ? ???? ????
?? ???? ?
???? ? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ????? ? ?? ?? 
?? ????? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ???? ? 
??? ????, ? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ? ?? ?? 
??? ??? ???? ???? ??? ? ???? ??? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ??? ???? ?? ? ????? ??? ? ??? ??? 
?? ?? ??? ???? ??? ?? ? ????? ?????? ?? 
?? ??????? ???
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ??? ?? ???? ?? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ???? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?????
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ???? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ?????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ??? ?? ????????
10_Sci 6_Chapter 10.indd   179 8/8/2024   4:40:17 PM
Reprint 2025-26
Page 4


???? ?? ??
?? ???? ????- ???? ? ? ??? ?
??? ??? ? ? ? ?? ??? ? ???? ???? ????? ? ? 
?
? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ? ???? ? ?? ???? ?????? ??? ??? ? ???? ? ? ? ?? 
???? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ???? ??? ??? ? ? ? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ?
?? ???? ??? ???? ?? ??
?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? ???? ??? ??, ??? ? ?
??? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??! ??? ??? 
???? ??? ??? ? ?? ???? ?? ??
?? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ???? 
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ?? ?? ?
?? ? ? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ? ???? ? ?? ???? 
?? ??? ??? ?? ??????? ?? ??
?? ??? ? ???? 
????— ? ? ??????
? ?? ?? ?? ?? 
?????
10
10_Sci 6_Chapter 10.indd   177 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
178
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ??? ? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?? ???
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ??? ? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ? ????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ???? 10.1 ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ??? ???? ? ?? 
?? ? ??? 10.1 ?? ?????? ??? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ??? ??? ? ? ?? ??
??? ???? 
???? ? ?? ??? ? ??
???? ???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ?? ?
??
? ??? ??? ?
??? ???? ??? 
?? ?? ??? ?? ?????? ??? ? ?? ???????? ???? 
???? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ??? ?? ??? ?????? ??? ???? ??? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ?? ? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ??? 
???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ????? ?? 
??? ???? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ??
??
?? ?????? ? ??? ?? ?? ?? 
???? ??-??? ?? ?? ?
??
? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ??
???? ??? ?????? ?? ?? ??? 
?? ??, ?? ?? ?? ?
??
? ?? ?
???? ? ? ?
? ? ? ?? ???? ???? ??? ???-?? ????????? ??? 
III V I II IV
???
???? ?? ????? 
(???? ?? 
??? ???)
???? ?? 
???? ??
??? ?????
??? ????? ?? 
???? ?? ???? ??
??? ??? ??? ???
? ??? ?
?? ??? ????
???
?? ?? ??? 
10_Sci 6_Chapter 10.indd   178 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
179
????— ? ? ??????
? ?? ???? ??
?? ???? ?? ??? ?? ? ?? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?????? ? ? ? ??, ??? ? ? 
???? (????) ??? ???? ?? ? ????? ???? ???? ??? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ??? 
??? ??, ??? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ?? ???? ??? ????????
? 
?? ????? ????? ???? ???? ?? ?
?? ????????
? ?? ?? ?? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ??? 
???? ??????? ?? ???? ? ????
??? ???-?? ????? ? ????????? ??? ?? ?????? ?? ??? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ???? 
???? ???, ??? ? ???? ??? ????? ????
??? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ?? ?
??? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ?? ??????? 
??? ???? ???? ???? ??-??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ?
??? ? ? ???? ?? ???? 
?? ? ????? ?? ???? ???? ? ?? ??? ? ??
???? ?
??? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? ? ? ? ? 
?? ? ?? ???? ??? ???? ?? ? ? ?? ?
? ? ????? ?? ???? ???? ?? ?
??
??
? ?? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ? ?
? ?? ? ??? ?? ?
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? ????? ???? 
????? ?? ?? ?? ???? ? ? ?
? ??? ? ??? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ??????? ? ?? ??? 
?? ? ????? ?? ????? ? ???? ???? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?????? ?
? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? 
? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ???? ???? ?? ??? ? ?? ???? ?? 
???? ??? ???? ???? ?? ?? ???? ???? ? ? ? ?? ????? ?? 
?????? ??? ? ???? ???? ???? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ???? ? 
??? ?? ???? ? ?? ? ? ????? ? ??? ?? (????) ? ? ???? ?? 
???? ??? ?????? ????? ?
???? ?? ?? ? ?? ? ??? ???? 
?
??
? ???? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ??? ???? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????? ???? ??, 
?? ? ?
??? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ??? ? ??? ?? 
??? ?? ??? ?? ?? ? ???? ???? ??? ???? ???? ?? ??? ? ?? 
? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ???? 
????? ????? ?? ???? ???? ??? ???? ?? ?
? ? ? ?? ???? 
?? ? ??? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? 
?
? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ???, ?? ? ?? ? ? ? ??????? ?? ????? ? ???? ????
?? ???? ?
???? ? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ????? ? ?? ?? 
?? ????? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ???? ? 
??? ????, ? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ? ?? ?? 
??? ??? ???? ???? ??? ? ???? ??? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ??? ???? ?? ? ????? ??? ? ??? ??? 
?? ?? ??? ???? ??? ?? ? ????? ?????? ?? 
?? ??????? ???
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ??? ?? ???? ?? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ???? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?????
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ???? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ?????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ??? ?? ????????
10_Sci 6_Chapter 10.indd   179 8/8/2024   4:40:17 PM
Reprint 2025-26
180
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
?????? ?? ???? ? ????? ?? ????? ? ? ? ?? ???? (???? ) ?? ?? ??? ??? ???? 
??? ??? ??? ?? ?????? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?????? ? ????? ?? ? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
???? ? ??
??, ??? ?????? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ???? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ????? 
????? ? ??? ?? ??? ?? ? ? ???, ?? ??? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ??? 
???? ???? ?? ??? ? ?? ?? ???? ??? ?? ?
???? ???? ?? ??? ??? ?? ?
???? ?? ???? ?? 
??? ??? ? ???? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ??? ???? ??? ?? ?
???? ? ?? ??? ?
??? ????? ???? 
??? ???? ?
? ??? , ?????, ??? ?? ???? ???? ?? ? ?
??
??
? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ???? 
?? ?? ??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ? ???, ??? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ????? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ???, ???
? ???? ?? ????? ???? 
??? ??? ??? ?? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ??? ?? ???
? ????? ???? ?? ???? ?? ?? ???? 
??? ???? ? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ?? 
? ? ????? ?? ??? ?? ????-???? ?? ??? ??? ? ??? ?????? ?
???? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??? ???
? 
?
??? ???? ?? ???? ???? ??? ?????? ???? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ???? ?
? ?? 
???? ????? ??? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? ??? ? ? ???? ? ???? 
??? ?
???? ? ???? ? ? ????? ?? ?
?????? ?? ?? ????? ? ?? ???? ? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ????
??? ???? ?? ???? ?? ? ?? ????? ???? ?? ???? ? ? ??-??? ? ??? ?? ?? ??? ? 
??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ???? ? ??? ???? ???? ?? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ??? 
??? ??? ?? ?? ???? ? ??? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? 
?? ?????? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ?
??
??
? ??? ?? ???? ? ? ? ?? ?? ?? ? ?? 
??? ??? ?
??? ?? ??????? ???? ? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ?? ?????? ? 
?? ?? ???? ????? ? ??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ?????? 
? ? ?? ? ????? ?? ?
????? ?
????? ? ? ??? ??? ?? ????? ? ?? ?? ???? ?????? ? ? 
? ??, ??? ?? ?
????? ?? ? ???? ?? ???? ? ??? ? ????
???, ?? ?? ?? ? ??????? ?? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ???? ?
?? ? ???? 
?
???? ? ?? ??? ????? ? ??? ?? ???? ??? ????? ???? ???? ?
??? ?? ?? ?
? 
?? ? ? ??? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ?
? ???, ?? ???? 
???????? ?? ??? ????? ?????? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?? ?
? ?? ?
? ?? ??? ??? 
??? ??? ?? ?? ?
? ?? ??? ???? ?? ?????? ?? ??
????? ?? ??? ? ? ? ? ?? ?? ???? ???? ???, 
??? ??? ?? ???? ? ?? ?? ?? ??? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ??? ? ???? ??? ???? ?? ?? 
??
????? ???
? ?? ?
??? ????? ?? ???? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ???? ??
????? ?? ?? ?? ???? ?? ???, ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ???? 
??
????? ?? ?? ?? ???? ??????? ???, ?
? ?-?
?? (?????
? ?? ??? ?? ??? ?? ??????) ?? ?? ?? 
?
? ?? ?? ?? ???? ? ? ????? ?
?? ?? ???? ???? ??? ???? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?
? ? ?? ?? ?
??????? 
??? ?? ???? ?? ? ????? 10_Sci 6_Chapter 10.indd   180 8/8/2024   4:40:18 PM
Reprint 2025-26
Page 5


???? ?? ??
?? ???? ????- ???? ? ? ??? ?
??? ??? ? ? ? ?? ??? ? ???? ???? ????? ? ? 
?
? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ? ???? ? ?? ???? ?????? ??? ??? ? ???? ? ? ? ?? 
???? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ???? ??? ??? ? ? ? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ?
?? ???? ??? ???? ?? ??
?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? ???? ??? ??, ??? ? ?
??? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??! ??? ??? 
???? ??? ??? ? ?? ???? ?? ??
?? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ???? 
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ?? ?? ?
?? ? ? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ? ???? ? ?? ???? 
?? ??? ??? ?? ??????? ?? ??
?? ??? ? ???? 
????— ? ? ??????
? ?? ?? ?? ?? 
?????
10
10_Sci 6_Chapter 10.indd   177 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
178
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ??? ? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?? ???
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ??? ? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ? ????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ???? 10.1 ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ??? ???? ? ?? 
?? ? ??? 10.1 ?? ?????? ??? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ??? ??? ? ? ?? ??
??? ???? 
???? ? ?? ??? ? ??
???? ???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ?? ?
??
? ??? ??? ?
??? ???? ??? 
?? ?? ??? ?? ?????? ??? ? ?? ???????? ???? 
???? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ??? ?? ??? ?????? ??? ???? ??? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ?? ? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ??? 
???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ????? ?? 
??? ???? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ??
??
?? ?????? ? ??? ?? ?? ?? 
???? ??-??? ?? ?? ?
??
? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ??
???? ??? ?????? ?? ?? ??? 
?? ??, ?? ?? ?? ?
??
? ?? ?
???? ? ? ?
? ? ? ?? ???? ???? ??? ???-?? ????????? ??? 
III V I II IV
???
???? ?? ????? 
(???? ?? 
??? ???)
???? ?? 
???? ??
??? ?????
??? ????? ?? 
???? ?? ???? ??
??? ??? ??? ???
? ??? ?
?? ??? ????
???
?? ?? ??? 
10_Sci 6_Chapter 10.indd   178 8/8/2024   4:40:16 PM
Reprint 2025-26
179
????— ? ? ??????
? ?? ???? ??
?? ???? ?? ??? ?? ? ?? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?????? ? ? ? ??, ??? ? ? 
???? (????) ??? ???? ?? ? ????? ???? ???? ??? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ??? 
??? ??, ??? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ?? ???? ??? ????????
? 
?? ????? ????? ???? ???? ?? ?
?? ????????
? ?? ?? ?? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ??? 
???? ??????? ?? ???? ? ????
??? ???-?? ????? ? ????????? ??? ?? ?????? ?? ??? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ???? 
???? ???, ??? ? ???? ??? ????? ????
??? ?? ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ?? ?
??? ???? ? ? ? ?? ??? ?? ?? ??????? 
??? ???? ???? ???? ??-??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ?
??? ? ? ???? ?? ???? 
?? ? ????? ?? ???? ???? ? ?? ??? ? ??
???? ?
??? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? ? ? ? ? 
?? ? ?? ???? ??? ???? ?? ? ? ?? ?
? ? ????? ?? ???? ???? ?? ?
??
??
? ?? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ? ?
? ?? ? ??? ?? ?
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? ????? ???? 
????? ?? ?? ?? ???? ? ? ?
? ??? ? ??? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ??????? ? ?? ??? 
?? ? ????? ?? ????? ? ???? ???? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?????? ?
? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? 
? ?? ? ?? ?? ??? ?????? ???? ???? ?? ??? ? ?? ???? ?? 
???? ??? ???? ???? ?? ?? ???? ???? ? ? ? ?? ????? ?? 
?????? ??? ? ???? ???? ???? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ???? ? 
??? ?? ???? ? ?? ? ? ????? ? ??? ?? (????) ? ? ???? ?? 
???? ??? ?????? ????? ?
???? ?? ?? ? ?? ? ??? ???? 
?
??
? ???? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ??? ???? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????? ???? ??, 
?? ? ?
??? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ??? ? ??? ?? 
??? ?? ??? ?? ?? ? ???? ???? ??? ???? ???? ?? ??? ? ?? 
? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ???? 
????? ????? ?? ???? ???? ??? ???? ?? ?
? ? ? ?? ???? 
?? ? ??? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? 
?
? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ???, ?? ? ?? ? ? ? ??????? ?? ????? ? ???? ????
?? ???? ?
???? ? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ????? ? ?? ?? 
?? ????? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ???? ? 
??? ????, ? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ? ?? ?? 
??? ??? ???? ???? ??? ? ???? ??? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ??? ???? ?? ? ????? ??? ? ??? ??? 
?? ?? ??? ???? ??? ?? ? ????? ?????? ?? 
?? ??????? ???
??? ?????? 10.1— ???, ?
??? ? ???? 
????? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
??? ???? ???? ???? ? ???? ??? ?? ???? ?? ?????, 
???? ???? ?????? ??? ???? ???— ??? ??? ?? ???? ??? ? ??? ??, ?
??? ? ?? 
?? ?? ??? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ??
????
 ? ????? ?? ? ??? 10.1 ??? ?
??? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ???  
???? ?? ??? ??? ? ? ??? ??? ??????? ?? ??
?? II ??? ?????
 ? ????? ???? ?? ??? ??? ??? ??????? ???? ? ? ???? ?? ? ??? ??
?? III ??? ?????
?? ???? 10.1— ????? ??-??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ? ???? ??? ? ??? ??? ?? ????????
10_Sci 6_Chapter 10.indd   179 8/8/2024   4:40:17 PM
Reprint 2025-26
180
??????? ?? | ??????? ?? ? ?? ? ? ??????? | ??? ?? 6
?????? ?? ???? ? ????? ?? ????? ? ? ? ?? ???? (???? ) ?? ?? ??? ??? ???? 
??? ??? ??? ?? ?????? ?? ?
??? ????? ?? ??? ?????? ? ????? ?? ? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
???? ? ??
??, ??? ?????? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ???? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ????? 
????? ? ??? ?? ??? ?? ? ? ???, ?? ??? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ? ??? ??? ? ?? ??? 
???? ???? ?? ??? ? ?? ?? ???? ??? ?? ?
???? ???? ?? ??? ??? ?? ?
???? ?? ???? ?? 
??? ??? ? ???? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ??? ???? ??? ?? ?
???? ? ?? ??? ?
??? ????? ???? 
??? ???? ?
? ??? , ?????, ??? ?? ???? ???? ?? ? ?
??
??
? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ???? 
?? ?? ??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ? ???, ??? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ????? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ???, ???
? ???? ?? ????? ???? 
??? ??? ??? ?? ?? ???? ? ? ??? ???? ??? ??? ?? ???
? ????? ???? ?? ???? ?? ?? ???? 
??? ???? ? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ?? 
? ? ????? ?? ??? ?? ????-???? ?? ??? ??? ? ??? ?????? ?
???? ???? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??? ???
? 
?
??? ???? ?? ???? ???? ??? ?????? ???? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ???? ?
? ?? 
???? ????? ??? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? ??? ? ? ???? ? ???? 
??? ?
???? ? ???? ? ? ????? ?? ?
?????? ?? ?? ????? ? ?? ???? ? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ????
??? ???? ?? ???? ?? ? ?? ????? ???? ?? ???? ? ? ??-??? ? ??? ?? ?? ??? ? 
??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ???? ? ??? ???? ???? ?? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ??? 
??? ??? ?? ?? ???? ? ??? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? 
?? ?????? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ?
??
??
? ??? ?? ???? ? ? ? ?? ?? ?? ? ?? 
??? ??? ?
??? ?? ??????? ???? ? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ?? ?? ?????? ? 
?? ?? ???? ????? ? ??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ?????? 
? ? ?? ? ????? ?? ?
????? ?
????? ? ? ??? ??? ?? ????? ? ?? ?? ???? ?????? ? ? 
? ??, ??? ?? ?
????? ?? ? ???? ?? ???? ? ??? ? ????
???, ?? ?? ?? ? ??????? ?? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ???? ?
?? ? ???? 
?
???? ? ?? ??? ????? ? ??? ?? ???? ??? ????? ???? ???? ?
??? ?? ?? ?
? 
?? ? ? ??? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ?
? ???, ?? ???? 
???????? ?? ??? ????? ?????? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?? ?
? ?? ?
? ?? ??? ??? 
??? ??? ?? ?? ?
? ?? ??? ???? ?? ?????? ?? ??
????? ?? ??? ? ? ? ? ?? ?? ???? ???? ???, 
??? ??? ?? ???? ? ?? ?? ?? ??? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ??? ? ???? ??? ???? ?? ?? 
??
????? ???
? ?? ?
??? ????? ?? ???? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ???? ??
????? ?? ?? ?? ???? ?? ???, ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ???? 
??
????? ?? ?? ?? ???? ??????? ???, ?
? ?-?
?? (?????
? ?? ??? ?? ??? ?? ??????) ?? ?? ?? 
?
? ?? ?? ?? ???? ? ? ????? ?
?? ?? ???? ???? ??? ???? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?
? ? ?? ?? ?
??????? 
??? ?? ???? ?? ? ????? 10_Sci 6_Chapter 10.indd   180 8/8/2024   4:40:18 PM
Reprint 2025-26
181
????— ? ? ??????
? ?? ???? ??
? ? ??? ???? ? ? ????? ?
?? ?? ???? ???? ????? ??? ?? ?
? ? 
?? ??? ?? ??-?
? ??? ? ? ????? ?? ?? ? ? ????? ??? ??? ??? 
? ???? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? ? ? ????? ? ?? ???? ?? 
???? ??? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ??? ?? ??
????? ?? ???? 
???? ???? ??-??? ?
? ? ??? ?? ? ?? ??? ?? ??? ????? 
????? ? ? ????? ?
??????? ? ? ??? ?
?? ?? ???? ????
??? ?? ?? ?
? ?-?
?? ?? ? ? ????? ?? ?? ??? ?? ??
????? ?? 
???? ?? ?? ???? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?????? ? ? ? ?? ???-??  
??? ??? ? ?? ????? ???
??? ???? ?????, ?
? ??? ?? ??? ?
??
??
? ? ? ?? ?? ?? ?? 
???? ??? ??? ?? ???-? ?? ?
??
??
? ? ? ?? ?? ?? ?? ?
??? ????? ?? ???? ??? ???? ???? 
??? ??? ?? ?
? ???? ? ?????, ?
? ??? ?? ?? ? ? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ??? 
??? ???? ??? ???? ???? ??? ???? ??? ? ? ??????? ?? ?? ? ???? ?? ?????? ?? 
??? ??? ? ??? ? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ???
????? ? ? ? ?? ????? ??? ??? 
?? ??? ???? ?? ??? ? ??? ? ? ??? ?
??? ???? (? ???, ???
? ?? ? ?) ?? ?? ????? 
??? ? ?? ?? ?? ?
????? ?? ? ??????? ?? ? ?? ????? ? ??? ? ??? ????? ???? ???? ??, ??? ??? 
???? ????
?? ?
????? ??????? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ???? ??? ?
? ? ????? ? ????????? ??? 
???? ???? ??????? ???, ??? ???? ? ?? ?? ????? ? ??? ? ???, ????? ???? ?? ?? ??? ??? 
???? ??, ?? ? ????? ?? ?? ???, ?? ? ?? ?? ?? ???, ??? ???? ???, ?? ???? ? ?? ?? ???, ??? ??? ? ? 
???? ??
????? ?? ?? ?? ??? ?? ?
???: ?? ???? ???? ????? ?? ?? ?? ????? ?? ???? ?? 
??????? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ?
??? ???? 
??, ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ? ? ?? ?? ???, ???? ??? ??? 
10.1 ?? ?
??? ???? ? ? ? ?? ?? ? ??? 10.1 ? ? ??? ?? ??
?? (IV ?? V) ?? ?? ??? 
?? ?? ? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ????? ? ????
??? ????? ?? ?? ??? ? ?? ????? ?? ?
? ? ???? ?? ????????
? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? 
? ?? ?? ??? ? ? ?? ?
??
? ??? ???? ??? 
10.2 ??? ? ? ?
??
?? ?? ? ? ??? ?? ??? ? ?? ??????? ?? 
??? ???? ??? ?? ?
??
? ??? ???? ??? ???? ??? ?? ????? ?? ?? ?
?? ????? ?? ??? 
? ? ?
??
?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ????????? ?? ?? ??? ??? ???? ??? ??? ?? ?
??
? ?? ? ? 
? ??  ?? ??? ? ???? ????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ?? ?????? ?? ?? 
?? ????????? ?? ??? ? ? ?
??
? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ?? ?
? ? ?-??? ?? ???? 
10_Sci 6_Chapter 10.indd   181 8/8/2024   4:40:18 PM
Reprint 2025-26
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

$1. सजीव की विशेषताएँ क्या हैं और वे कैसे वर्गीकृत की जाती हैं?
Ans. सजीव की विशेषताएँ मुख्य रूप से उनके जीवन चक्र, वृद्धि, विकास, प्रजनन, और वातावरण के प्रति प्रतिक्रिया में निहित होती हैं। इन विशेषताओं को सामान्यतः दो वर्गों में बाँटा जा सकता है: कोशिकीय विशेषताएँ और जैविक क्रियाएँ। कोशिकीय विशेषताओं में सेल संरचना, मेटाबोलिज्म, और आनुवंशिकी शामिल हैं, जबकि जैविक क्रियाएँ जैसे कि संवेदनशीलता, गति, और प्रजनन शामिल हैं।
$2. सजीवों की वृद्धि और विकास की प्रक्रिया को कैसे समझा जा सकता है?
Ans. सजीवों की वृद्धि और विकास की प्रक्रिया मुख्यतः कोशिका विभाजन और विभेदन के माध्यम से होती है। यह प्रक्रिया जीवन के प्रारंभिक चरणों में एकल कोशिका से शुरू होती है, जो विभाजित होकर अनेक कोशिकाओं का निर्माण करती है। इसके बाद, ये कोशिकाएँ विभिन्न प्रकार की होती हैं और विशेष कार्य करती हैं, जिससे जीव का विकास होता है।
$3. सजीवों में प्रजनन की प्रक्रिया क्या होती है?
Ans. प्रजनन एक जीव के अस्तित्व को बनाए रखने की प्रक्रिया है। यह मुख्यतः दो प्रकारों में वर्गीकृत किया जाता है: यौन प्रजनन और अलैंगिक प्रजनन। यौन प्रजनन में दो माता-पिता की भागीदारी होती है, जिससे संतान में आनुवांशिक विविधता आती है। जबकि अलैंगिक प्रजनन में केवल एक माता-पिता की आवश्यकता होती है और संतान माता-पिता की आनुवांशिक विशेषताएँ रखती हैं।
$4. सजीवों की ऊर्जा आवश्यकताएँ और उनका अधिग्रहण कैसे होता है?
Ans. सजीवों को अपनी गतिविधियों के लिए ऊर्जा की आवश्यकता होती है, जिसे वे विभिन्न स्रोतों से प्राप्त करते हैं। पौधे प्रकाश संश्लेषण के माध्यम से सूर्य की ऊर्जा को रासायनिक ऊर्जा में परिवर्तित करते हैं, जबकि जन्तु अन्य जीवों या पौधों को खाकर ऊर्जा प्राप्त करते हैं। ऊर्जा का ये अधिग्रहण जीवों के विकास और कार्यों के लिए आवश्यक है।
$5. सजीवों के पर्यावरण के प्रति प्रतिक्रिया कैसे होती है?
Ans. सजीव अपने पर्यावरण के प्रति विभिन्न तरीकों से प्रतिक्रिया करते हैं, जिसे संवेदनशीलता कहा जाता है। यह प्रतिक्रिया अनेक रूपों में होती है, जैसे कि तापमान, प्रकाश, और आर्द्रता में बदलाव के प्रति। सजीव अपनी आदतों और व्यवहार में परिवर्तन करके अपने पर्यावरण से अनुकूलन करते हैं, जिससे उनकी अस्तित्व की संभावनाएँ बढ़ती हैं।
Related Searches

Summary

,

MCQs

,

Semester Notes

,

Exam

,

shortcuts and tricks

,

pdf

,

Extra Questions

,

Viva Questions

,

NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

video lectures

,

Free

,

study material

,

Sample Paper

,

NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

ppt

,

practice quizzes

,

past year papers

,

Important questions

,

mock tests for examination

,

NCERT Textbook: सजीव—विशेषताओं का अन्वेषण | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Objective type Questions

,

Previous Year Questions with Solutions

;