CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता

NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


1
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
????? ??? ?? ??????? ?? ?? ??? ????
?? ??? (????) ???? ?
???? ? ? ???? ?? ??? ? ????? ?? ??????? ? ? ?? ? 
?????? ???? ?? ?? ??? ??? ? ???????? ?? ?????? ???? ???? ?? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ???
       — ?? ? ?????
??
????? 1.1 — ? ?????? ? ?? ?? ??? ?? ??? ????????? ???? ?? ???????? ?? ?? ??? ?????? ???????? ?? ? ???? ? ?? ??? ??? ?? ??????? 
? ? ?? ??? ??? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ???? ???? ???
1. ? ??? ?? ?
?? ? ??? ?? ??? ? ?????? ???? ?????? 
???? ? ???
2. ? ??? ?? ? ?????? ?????? ????? ??? ??? ???? ? 
?? ??? ??? ??? ??? ? ???? ? ???? ???
????? ???
1
???? ??
??? ?? 
 
???????
Chapter 1.indd   1 Chapter 1.indd   1 6/17/2025   5:15:53 PM 6/17/2025   5:15:53 PM
Page 2


1
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
????? ??? ?? ??????? ?? ?? ??? ????
?? ??? (????) ???? ?
???? ? ? ???? ?? ??? ? ????? ?? ??????? ? ? ?? ? 
?????? ???? ?? ?? ??? ??? ? ???????? ?? ?????? ???? ???? ?? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ???
       — ?? ? ?????
??
????? 1.1 — ? ?????? ? ?? ?? ??? ?? ??? ????????? ???? ?? ???????? ?? ?? ??? ?????? ???????? ?? ? ???? ? ?? ??? ??? ?? ??????? 
? ? ?? ??? ??? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ???? ???? ???
1. ? ??? ?? ?
?? ? ??? ?? ??? ? ?????? ???? ?????? 
???? ? ???
2. ? ??? ?? ? ?????? ?????? ????? ??? ??? ???? ? 
?? ??? ??? ??? ??? ? ???? ? ???? ???
????? ???
1
???? ??
??? ?? 
 
???????
Chapter 1.indd   1 Chapter 1.indd   1 6/17/2025   5:15:53 PM 6/17/2025   5:15:53 PM
2
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
1984 ??? ?
?????? ??? ???? ?? ?? ????? ????? ?? ?
?????? ?? ??? ? ??? ? ? ????? ?? ??? ????? 
???????
??? ? ?? ???? ?
????? ??
??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
????? ??
??? ?? ???? ?? ? ????? ? ???? ? 
?? “?
?????? ?? ???? ? ? ?? ????? ???” ?? ???????? ????? ?? ?? ? ??, “???? ???? ?? 
????? ?” (?? ? 20? ?? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ????? ?? ? ?? ?? ???? ?
???? ?
????? ? ???)
??? ??? ??? ??? ?? ?
??? ?? ? ? ?
?? ??? ??? ?? ???? ? ? ??????? ?? ?? ???? ?????? ???? ????? 
?????? -?????? ????? ? ? ??? ??? ?????? ???? ????? ? ??? ? ??? ???? ?? ???? ?? ? ?????? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? — ???? ?, ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ?? ??????? ?? ???-??? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ??????? ?? ???-??? ?
???? ?? ?????? ???? ????? ??? 
(?
?? ? ?— ??????? ?? ?
???? ?
?? ? ? ?
??? ????? ??? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ?? ????? ?? ???)
?? ??? ?? ??? ?? ???? ???? , ???-??? ??? ????? ??????? ?? ? ???? ?????
?? ??? ?? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? ?? ? ?? ?????? ??? ? ?? ?? ?? ????? ? ????? ?? 
?? ??? ??? ???? ????? ? ???? — ?????? ???, ??
??? ??? ??, ?????, ?
??? ??, ?? ??
??? 
?? ?? ???
???? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ?
???? ?? ??????? ???? ??, ???? ??????? 
??????? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? ??? ?????????: ?? ???? ?? ??? ? ????
?? ????? ??? 
?? ???? ? ???? ???— ???? ???? ???? ?? ??? , ?
??? ?? ??
??
? ?? ??? ??, ????? ????? ?
????, 
???? ?? ?????? ?? ????? ?? ?? ????
??? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?
?????? ? ? ? ? ??? ??? ?
???? ?? ? 
????? ?????? ??? ???? ????
?? ?? ??????
? ?? ?? ?? ?
??? ?? ?????? ?? ?????? ??? ?? ?? ? ?? 
? ?????? ?? ?? ?
?-?? ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ??????? ???? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
??? ?? ??? ??
??
? ?
? ?? ?? ?? ????
???? ? ? ???? ???? ??, ??? ???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????
???? ? ?? ?? (???? ??
??? ????? ?? ???? ?? ????)?
??????? ???? ? ??? ?? ????? ???? ??? ?? ???? ? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ??? ??? ??, 
???? ??? ????? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ?? ???? ????? ???? ???? ? ??? 
??
?? ??????? ?? ?
?? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ? ? ??? ??? ?????? ? 
???? ?? ? ??????? ?? ??????? ???? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ? ????? ? ? ???? 
?? ?
????? ?????? ? ? ???-??? ???? ?? ? ??? ?? ?, ?
??? ? ? ?? ?? ? ????? ?? 
???? ? ??? ??? ?? ???? ? ?
???? ?
????? ?????? ????
Chapter 1.indd   2 Chapter 1.indd   2 6/17/2025   5:15:54 PM 6/17/2025   5:15:54 PM
Page 3


1
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
????? ??? ?? ??????? ?? ?? ??? ????
?? ??? (????) ???? ?
???? ? ? ???? ?? ??? ? ????? ?? ??????? ? ? ?? ? 
?????? ???? ?? ?? ??? ??? ? ???????? ?? ?????? ???? ???? ?? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ???
       — ?? ? ?????
??
????? 1.1 — ? ?????? ? ?? ?? ??? ?? ??? ????????? ???? ?? ???????? ?? ?? ??? ?????? ???????? ?? ? ???? ? ?? ??? ??? ?? ??????? 
? ? ?? ??? ??? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ???? ???? ???
1. ? ??? ?? ?
?? ? ??? ?? ??? ? ?????? ???? ?????? 
???? ? ???
2. ? ??? ?? ? ?????? ?????? ????? ??? ??? ???? ? 
?? ??? ??? ??? ??? ? ???? ? ???? ???
????? ???
1
???? ??
??? ?? 
 
???????
Chapter 1.indd   1 Chapter 1.indd   1 6/17/2025   5:15:53 PM 6/17/2025   5:15:53 PM
2
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
1984 ??? ?
?????? ??? ???? ?? ?? ????? ????? ?? ?
?????? ?? ??? ? ??? ? ? ????? ?? ??? ????? 
???????
??? ? ?? ???? ?
????? ??
??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
????? ??
??? ?? ???? ?? ? ????? ? ???? ? 
?? “?
?????? ?? ???? ? ? ?? ????? ???” ?? ???????? ????? ?? ?? ? ??, “???? ???? ?? 
????? ?” (?? ? 20? ?? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ????? ?? ? ?? ?? ???? ?
???? ?
????? ? ???)
??? ??? ??? ??? ?? ?
??? ?? ? ? ?
?? ??? ??? ?? ???? ? ? ??????? ?? ?? ???? ?????? ???? ????? 
?????? -?????? ????? ? ? ??? ??? ?????? ???? ????? ? ??? ? ??? ???? ?? ???? ?? ? ?????? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? — ???? ?, ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ?? ??????? ?? ???-??? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ??????? ?? ???-??? ?
???? ?? ?????? ???? ????? ??? 
(?
?? ? ?— ??????? ?? ?
???? ?
?? ? ? ?
??? ????? ??? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ?? ????? ?? ???)
?? ??? ?? ??? ?? ???? ???? , ???-??? ??? ????? ??????? ?? ? ???? ?????
?? ??? ?? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? ?? ? ?? ?????? ??? ? ?? ?? ?? ????? ? ????? ?? 
?? ??? ??? ???? ????? ? ???? — ?????? ???, ??
??? ??? ??, ?????, ?
??? ??, ?? ??
??? 
?? ?? ???
???? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ?
???? ?? ??????? ???? ??, ???? ??????? 
??????? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? ??? ?????????: ?? ???? ?? ??? ? ????
?? ????? ??? 
?? ???? ? ???? ???— ???? ???? ???? ?? ??? , ?
??? ?? ??
??
? ?? ??? ??, ????? ????? ?
????, 
???? ?? ?????? ?? ????? ?? ?? ????
??? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?
?????? ? ? ? ? ??? ??? ?
???? ?? ? 
????? ?????? ??? ???? ????
?? ?? ??????
? ?? ?? ?? ?
??? ?? ?????? ?? ?????? ??? ?? ?? ? ?? 
? ?????? ?? ?? ?
?-?? ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ??????? ???? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
??? ?? ??? ??
??
? ?
? ?? ?? ?? ????
???? ? ? ???? ???? ??, ??? ???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????
???? ? ?? ?? (???? ??
??? ????? ?? ???? ?? ????)?
??????? ???? ? ??? ?? ????? ???? ??? ?? ???? ? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ??? ??? ??, 
???? ??? ????? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ?? ???? ????? ???? ???? ? ??? 
??
?? ??????? ?? ?
?? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ? ? ??? ??? ?????? ? 
???? ?? ? ??????? ?? ??????? ???? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ? ????? ? ? ???? 
?? ?
????? ?????? ? ? ???-??? ???? ?? ? ??? ?? ?, ?
??? ? ? ?? ?? ? ????? ?? 
???? ? ??? ??? ?? ???? ? ?
???? ?
????? ?????? ????
Chapter 1.indd   2 Chapter 1.indd   2 6/17/2025   5:15:54 PM 6/17/2025   5:15:54 PM
3
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
??? ??? ??? ??? 
 Æ ?????? ???? ??? ?
?? ?? ? ???
??? ?????
? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ??????? ?? 
? ????? ?????? ?? ??? ???? ??? ?? ???? ???? ??? ??? ?
???? ?? ? ???
??? 
?????
? ? ? ??? ?? ???? ? ???
 Æ ???? ? ? ????? ??????? ?? ???? ??????? ?? ??????
? ?? ????? ??????
???, ?? ?? ???? ? ? ????? ??? ???? ? ??????? ?? ???? ???? ? ??? ??
?? ??????? 
? ? ?? ???? ?? ?? ??? ?
???? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ?? ???? ?? ? ?
?? ???? 
???? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? ????? ???? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ?? ?? ???
? 
?? ?????? ????? ?? ? ???? ?? ??? ?????? ? ??? ?? ? ?
?? ???? ?? ?? ???-??? 
? ? ??? ?? ????? ?? ????
??? ????? ????? ??? ??
??????? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ?? ?
???? ?? ? ????? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ? ??? 
????? ?? ? ? ???? ?????? ???? ??? ?????? ?? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ? ? ??????? ?? 
??????? ? ? ???? ?? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ??
???? ??? ???? ???? 
????? 1.2 — ???? ??? ?????? ????? ?? ?????? ?? ???? ??? ??????  
?? ?????? ????? ?? ? ?? ? ?
???? ???? 2500 ??.?? ?. ???
Chapter 1.indd   3 Chapter 1.indd   3 6/17/2025   5:15:55 PM 6/17/2025   5:15:55 PM
Page 4


1
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
????? ??? ?? ??????? ?? ?? ??? ????
?? ??? (????) ???? ?
???? ? ? ???? ?? ??? ? ????? ?? ??????? ? ? ?? ? 
?????? ???? ?? ?? ??? ??? ? ???????? ?? ?????? ???? ???? ?? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ???
       — ?? ? ?????
??
????? 1.1 — ? ?????? ? ?? ?? ??? ?? ??? ????????? ???? ?? ???????? ?? ?? ??? ?????? ???????? ?? ? ???? ? ?? ??? ??? ?? ??????? 
? ? ?? ??? ??? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ???? ???? ???
1. ? ??? ?? ?
?? ? ??? ?? ??? ? ?????? ???? ?????? 
???? ? ???
2. ? ??? ?? ? ?????? ?????? ????? ??? ??? ???? ? 
?? ??? ??? ??? ??? ? ???? ? ???? ???
????? ???
1
???? ??
??? ?? 
 
???????
Chapter 1.indd   1 Chapter 1.indd   1 6/17/2025   5:15:53 PM 6/17/2025   5:15:53 PM
2
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
1984 ??? ?
?????? ??? ???? ?? ?? ????? ????? ?? ?
?????? ?? ??? ? ??? ? ? ????? ?? ??? ????? 
???????
??? ? ?? ???? ?
????? ??
??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
????? ??
??? ?? ???? ?? ? ????? ? ???? ? 
?? “?
?????? ?? ???? ? ? ?? ????? ???” ?? ???????? ????? ?? ?? ? ??, “???? ???? ?? 
????? ?” (?? ? 20? ?? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ????? ?? ? ?? ?? ???? ?
???? ?
????? ? ???)
??? ??? ??? ??? ?? ?
??? ?? ? ? ?
?? ??? ??? ?? ???? ? ? ??????? ?? ?? ???? ?????? ???? ????? 
?????? -?????? ????? ? ? ??? ??? ?????? ???? ????? ? ??? ? ??? ???? ?? ???? ?? ? ?????? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? — ???? ?, ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ?? ??????? ?? ???-??? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ??????? ?? ???-??? ?
???? ?? ?????? ???? ????? ??? 
(?
?? ? ?— ??????? ?? ?
???? ?
?? ? ? ?
??? ????? ??? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ?? ????? ?? ???)
?? ??? ?? ??? ?? ???? ???? , ???-??? ??? ????? ??????? ?? ? ???? ?????
?? ??? ?? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? ?? ? ?? ?????? ??? ? ?? ?? ?? ????? ? ????? ?? 
?? ??? ??? ???? ????? ? ???? — ?????? ???, ??
??? ??? ??, ?????, ?
??? ??, ?? ??
??? 
?? ?? ???
???? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ?
???? ?? ??????? ???? ??, ???? ??????? 
??????? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? ??? ?????????: ?? ???? ?? ??? ? ????
?? ????? ??? 
?? ???? ? ???? ???— ???? ???? ???? ?? ??? , ?
??? ?? ??
??
? ?? ??? ??, ????? ????? ?
????, 
???? ?? ?????? ?? ????? ?? ?? ????
??? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?
?????? ? ? ? ? ??? ??? ?
???? ?? ? 
????? ?????? ??? ???? ????
?? ?? ??????
? ?? ?? ?? ?
??? ?? ?????? ?? ?????? ??? ?? ?? ? ?? 
? ?????? ?? ?? ?
?-?? ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ??????? ???? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
??? ?? ??? ??
??
? ?
? ?? ?? ?? ????
???? ? ? ???? ???? ??, ??? ???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????
???? ? ?? ?? (???? ??
??? ????? ?? ???? ?? ????)?
??????? ???? ? ??? ?? ????? ???? ??? ?? ???? ? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ??? ??? ??, 
???? ??? ????? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ?? ???? ????? ???? ???? ? ??? 
??
?? ??????? ?? ?
?? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ? ? ??? ??? ?????? ? 
???? ?? ? ??????? ?? ??????? ???? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ? ????? ? ? ???? 
?? ?
????? ?????? ? ? ???-??? ???? ?? ? ??? ?? ?, ?
??? ? ? ?? ?? ? ????? ?? 
???? ? ??? ??? ?? ???? ? ?
???? ?
????? ?????? ????
Chapter 1.indd   2 Chapter 1.indd   2 6/17/2025   5:15:54 PM 6/17/2025   5:15:54 PM
3
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
??? ??? ??? ??? 
 Æ ?????? ???? ??? ?
?? ?? ? ???
??? ?????
? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ??????? ?? 
? ????? ?????? ?? ??? ???? ??? ?? ???? ???? ??? ??? ?
???? ?? ? ???
??? 
?????
? ? ? ??? ?? ???? ? ???
 Æ ???? ? ? ????? ??????? ?? ???? ??????? ?? ??????
? ?? ????? ??????
???, ?? ?? ???? ? ? ????? ??? ???? ? ??????? ?? ???? ???? ? ??? ??
?? ??????? 
? ? ?? ???? ?? ?? ??? ?
???? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ?? ???? ?? ? ?
?? ???? 
???? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? ????? ???? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ?? ?? ???
? 
?? ?????? ????? ?? ? ???? ?? ??? ?????? ? ??? ?? ? ?
?? ???? ?? ?? ???-??? 
? ? ??? ?? ????? ?? ????
??? ????? ????? ??? ??
??????? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ?? ?
???? ?? ? ????? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ? ??? 
????? ?? ? ? ???? ?????? ???? ??? ?????? ?? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ? ? ??????? ?? 
??????? ? ? ???? ?? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ??
???? ??? ???? ???? 
????? 1.2 — ???? ??? ?????? ????? ?? ?????? ?? ???? ??? ??????  
?? ?????? ????? ?? ? ?? ? ?
???? ???? 2500 ??.?? ?. ???
Chapter 1.indd   3 Chapter 1.indd   3 6/17/2025   5:15:55 PM 6/17/2025   5:15:55 PM
4
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
?? ??????? ???? ??? ???
?? ?? ????????? ????? ?? ??? ?-?? (?? ???
? ?) ?? ??? ???? 
??? ?? ?? ?
??? ?? ? ????, ?? ?? ?? ????— ???? ?? ??? ? ? ??? ?? ??
?? ???? ???
?
??? ????????? ??? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ???? ?? ?? ? ?? ??? ?????? ???? ??? ???? ?? ???, ???? ?? ??????? ?? 
8000 ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?? ??? ?? ??? ??? ???
???? ??? ?? ‘?? ?????’ ??? ???? 
??? ?? ? ???? ? ??? ?? ????? ? ? ? ?? ? ? ???? — ????, ?????, ?
??? ??, ???, ?????? ??? ?? 
???????? ??? ??? ? ? ?? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? ? ? ??????? ? ? ? ??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
???? ????
??????? ?? ??? ????? ?? ?? ??? ? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ??
??
?, ?
??? ?? ???????
??? ???? 
????
?? ??? ?? ?? ?? ????
?? ???? ?? ???? ??? ?? ? ??? ?? ?? ?? ???? ????? ? ??? ?? ?? ????? 
?? ???? ?? ????? ? ? ??? ? ? ?? ??
? ??? ???? ???? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ????? ??? 
?? ??? ??? ????? ? ? ???? ?? ?
??? ????? ???? ????? ???-??? ??????? ???? ? 
??? ?? ?? ‘????? ? ?? ?? ????’ ?? ??? ???? ??? ??????? ???? ?
??? ? ? ???? ?? 
?? ??? ???
? ?? ? ?? ??? ?? ??? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ?? ??? ???? ???? ?? 
?
??? ??? ?? ??????? ??? ??, ???? ? ???? ?? ? ????? ?? ?? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ?? ?
????, 
????? ???
? ??? ??? ?? ??? ??????? ? ?????? ?? ?? ??? ?, ?????? ??
? ????? ? ? ??? 
??????? ???? ????
??? ??? ???? ?? ??? ?? 
??????? ?? ?, ?
??? ?? ?? ????
?? ????? ? ?? ? ??, ?? ???????
?? ??? ???
?? (???? ?? 
?
???) ?? ?????? ??? ?? ? ?
????? ? ????? ?? ?
????? ??? ?? ? ????? ??????? ??????? ? ? 
???? ??? ????? ?? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? ? ??
????? ?? ????? ?????? ?? 
????? 1.3 — ?? ?? ???
Chapter 1.indd   4 Chapter 1.indd   4 6/17/2025   5:15:55 PM 6/17/2025   5:15:55 PM
Page 5


1
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
????? ??? ?? ??????? ?? ?? ??? ????
?? ??? (????) ???? ?
???? ? ? ???? ?? ??? ? ????? ?? ??????? ? ? ?? ? 
?????? ???? ?? ?? ??? ??? ? ???????? ?? ?????? ???? ???? ?? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ???
       — ?? ? ?????
??
????? 1.1 — ? ?????? ? ?? ?? ??? ?? ??? ????????? ???? ?? ???????? ?? ?? ??? ?????? ???????? ?? ? ???? ? ?? ??? ??? ?? ??????? 
? ? ?? ??? ??? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ???? ???? ???
1. ? ??? ?? ?
?? ? ??? ?? ??? ? ?????? ???? ?????? 
???? ? ???
2. ? ??? ?? ? ?????? ?????? ????? ??? ??? ???? ? 
?? ??? ??? ??? ??? ? ???? ? ???? ???
????? ???
1
???? ??
??? ?? 
 
???????
Chapter 1.indd   1 Chapter 1.indd   1 6/17/2025   5:15:53 PM 6/17/2025   5:15:53 PM
2
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
1984 ??? ?
?????? ??? ???? ?? ?? ????? ????? ?? ?
?????? ?? ??? ? ??? ? ? ????? ?? ??? ????? 
???????
??? ? ?? ???? ?
????? ??
??? ?? ??? ?? ??? ?? ?
????? ??
??? ?? ???? ?? ? ????? ? ???? ? 
?? “?
?????? ?? ???? ? ? ?? ????? ???” ?? ???????? ????? ?? ?? ? ??, “???? ???? ?? 
????? ?” (?? ? 20? ?? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ????? ?? ? ?? ?? ???? ?
???? ?
????? ? ???)
??? ??? ??? ??? ?? ?
??? ?? ? ? ?
?? ??? ??? ?? ???? ? ? ??????? ?? ?? ???? ?????? ???? ????? 
?????? -?????? ????? ? ? ??? ??? ?????? ???? ????? ? ??? ? ??? ???? ?? ???? ?? ? ?????? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? — ???? ?, ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ???? ?? ??????? ?? ???-??? ?? 
?
?-?? ? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ??????? ?? ???-??? ?
???? ?? ?????? ???? ????? ??? 
(?
?? ? ?— ??????? ?? ?
???? ?
?? ? ? ?
??? ????? ??? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ?? ????? ?? ???)
?? ??? ?? ??? ?? ???? ???? , ???-??? ??? ????? ??????? ?? ? ???? ?????
?? ??? ?? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? ?? ? ?? ?????? ??? ? ?? ?? ?? ????? ? ????? ?? 
?? ??? ??? ???? ????? ? ???? — ?????? ???, ??
??? ??? ??, ?????, ?
??? ??, ?? ??
??? 
?? ?? ???
???? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ?
???? ?? ??????? ???? ??, ???? ??????? 
??????? ?? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? ??? ?????????: ?? ???? ?? ??? ? ????
?? ????? ??? 
?? ???? ? ???? ???— ???? ???? ???? ?? ??? , ?
??? ?? ??
??
? ?? ??? ??, ????? ????? ?
????, 
???? ?? ?????? ?? ????? ?? ?? ????
??? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?
?????? ? ? ? ? ??? ??? ?
???? ?? ? 
????? ?????? ??? ???? ????
?? ?? ??????
? ?? ?? ?? ?
??? ?? ?????? ?? ?????? ??? ?? ?? ? ?? 
? ?????? ?? ?? ?
?-?? ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ??????? ???? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
??? ?? ??? ??
??
? ?
? ?? ?? ?? ????
???? ? ? ???? ???? ??, ??? ???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????
???? ? ?? ?? (???? ??
??? ????? ?? ???? ?? ????)?
??????? ???? ? ??? ?? ????? ???? ??? ?? ???? ? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ??? ??? ??, 
???? ??? ????? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ?? ???? ????? ???? ???? ? ??? 
??
?? ??????? ?? ?
?? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ???? ? ? ??? ??? ?????? ? 
???? ?? ? ??????? ?? ??????? ???? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ? ????? ? ? ???? 
?? ?
????? ?????? ? ? ???-??? ???? ?? ? ??? ?? ?, ?
??? ? ? ?? ?? ? ????? ?? 
???? ? ??? ??? ?? ???? ? ?
???? ?
????? ?????? ????
Chapter 1.indd   2 Chapter 1.indd   2 6/17/2025   5:15:54 PM 6/17/2025   5:15:54 PM
3
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
??? ??? ??? ??? 
 Æ ?????? ???? ??? ?
?? ?? ? ???
??? ?????
? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ??????? ?? 
? ????? ?????? ?? ??? ???? ??? ?? ???? ???? ??? ??? ?
???? ?? ? ???
??? 
?????
? ? ? ??? ?? ???? ? ???
 Æ ???? ? ? ????? ??????? ?? ???? ??????? ?? ??????
? ?? ????? ??????
???, ?? ?? ???? ? ? ????? ??? ???? ? ??????? ?? ???? ???? ? ??? ??
?? ??????? 
? ? ?? ???? ?? ?? ??? ?
???? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ?? ???? ?? ? ?
?? ???? 
???? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? ????? ???? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ?? ?? ???
? 
?? ?????? ????? ?? ? ???? ?? ??? ?????? ? ??? ?? ? ?
?? ???? ?? ?? ???-??? 
? ? ??? ?? ????? ?? ????
??? ????? ????? ??? ??
??????? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ?? ?
???? ?? ? ????? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ? ??? 
????? ?? ? ? ???? ?????? ???? ??? ?????? ?? ??????? ?? ?
?? ? ?-?
??? ? ? ??????? ?? 
??????? ? ? ???? ?? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ?? ??
???? ??? ???? ???? 
????? 1.2 — ???? ??? ?????? ????? ?? ?????? ?? ???? ??? ??????  
?? ?????? ????? ?? ? ?? ? ?
???? ???? 2500 ??.?? ?. ???
Chapter 1.indd   3 Chapter 1.indd   3 6/17/2025   5:15:55 PM 6/17/2025   5:15:55 PM
4
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ??? | ??? ? 7, ??? 1
?? ??????? ???? ??? ???
?? ?? ????????? ????? ?? ??? ?-?? (?? ???
? ?) ?? ??? ???? 
??? ?? ?? ?
??? ?? ? ????, ?? ?? ?? ????— ???? ?? ??? ? ? ??? ?? ??
?? ???? ???
?
??? ????????? ??? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ???? ?? ?? ? ?? ??? ?????? ???? ??? ???? ?? ???, ???? ?? ??????? ?? 
8000 ???? ? ?? ?? ???? ? ? ?? ??? ?? ??? ??? ???
???? ??? ?? ‘?? ?????’ ??? ???? 
??? ?? ? ???? ? ??? ?? ????? ? ? ? ?? ? ? ???? — ????, ?????, ?
??? ??, ???, ?????? ??? ?? 
???????? ??? ??? ? ? ?? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? ? ? ??????? ? ? ? ??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
???? ????
??????? ?? ??? ????? ?? ?? ??? ? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ??
??
?, ?
??? ?? ???????
??? ???? 
????
?? ??? ?? ?? ?? ????
?? ???? ?? ???? ??? ?? ? ??? ?? ?? ?? ???? ????? ? ??? ?? ?? ????? 
?? ???? ?? ????? ? ? ??? ? ? ?? ??
? ??? ???? ???? ?? ? ? ??? ?? ????? ? ????? ??? 
?? ??? ??? ????? ? ? ???? ?? ?
??? ????? ???? ????? ???-??? ??????? ???? ? 
??? ?? ?? ‘????? ? ?? ?? ????’ ?? ??? ???? ??? ??????? ???? ?
??? ? ? ???? ?? 
?? ??? ???
? ?? ? ?? ??? ?? ??? ?? ????? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ?? ??? ???? ???? ?? 
?
??? ??? ?? ??????? ??? ??, ???? ? ???? ?? ? ????? ?? ?? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ?? ?
????, 
????? ???
? ??? ??? ?? ??? ??????? ? ?????? ?? ?? ??? ?, ?????? ??
? ????? ? ? ??? 
??????? ???? ????
??? ??? ???? ?? ??? ?? 
??????? ?? ?, ?
??? ?? ?? ????
?? ????? ? ?? ? ??, ?? ???????
?? ??? ???
?? (???? ?? 
?
???) ?? ?????? ??? ?? ? ?
????? ? ????? ?? ?
????? ??? ?? ? ????? ??????? ??????? ? ? 
???? ??? ????? ?? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? ? ??
????? ?? ????? ?????? ?? 
????? 1.3 — ?? ?? ???
Chapter 1.indd   4 Chapter 1.indd   4 6/17/2025   5:15:55 PM 6/17/2025   5:15:55 PM
5
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ??????
 
1 – ???? ?? ??????? ?? ?? ???
??? ????? ?? ? ?????????? ?? ? ?? ?
??...
??? ????? ?? ??
???? ???? ????, ???? ‘????????’ ???? ?? ?? ?? ??? ?
???? 
?? ???? ?? ??, ???? ???? ????? ??? ??? ??! ????
??? ???, 
?? ? ?
???? ??? ?? ??? ? ?? ????-???? ????? ?? ?? ?????? 
???? ???? ???? ???? ???? ? ??? ?
???? , ?? ? ?? ??????? ? ???? 
?
???? ?? ????? ??? ? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ???? ?? ??????? 
?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ?? ? ??, ??? ? ??? ?? ?
??? ???? ??? 
(???? ??? ??) ?? ?? ?? ??? ???? ??? — ??? ???? ?? ???? 
????? ?? ?? ? ??? ?? ????? ???? ?? ?? ?? ???? ???? ??? ?????? 
?? ??? ??????? ????? ?? ?? ??????? ???? 
??? ????? ??? ??? ??, ???? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, 
??? ??? ??? ???? ???? ????? ????? ? ????? ? ?? ?? ?? ??? ??, ?? 
??? ? ????? ? ? ? ??? ?? ? ? ?? ???? ???? ??? ???? ???? ?? 
?? ??????? ??? ??? ??? ????-????, ???? ???? ???????? ? ?? ? ? 
?? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ???, ???? ? ? ??? ???? 
???? ???? ? ?? ?? ???? ???
????? 1.4 — ? ??? ?? ???????? ?? ?? ????? ?
????? 1.5 — ???? ???? ????? ???? ?? ????? ??? ????? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ‘??????? ’ ??? ? ?
??? ? ? ? ? ? ? ? ??? ? ?? ??? ?????? ‘?? ?? ’ ?? ???? ?????? ‘?????’ ?? ? 
‘???’ ?? ????? ??? ??, ????? ???? ?? — ‘?? ?? ?? ??’?
?? ????? ??? ?? ??? ???
???????? 
?????
1 ??? ???  
???? ?? ????? 3.8 ??? ???  
???? ?? ????? 5.5 ?? ???? 
 ?????? ????? 7.1 ??? ??? 
 ???? ?? ????? ????? ???? ?
????? ???? ?
?? ???? ?? ????
?? ??????? ?
?? ??????  
?? ??? ??? Chapter 1.indd   5 Chapter 1.indd   5 6/17/2025   5:15:57 PM 6/17/2025   5:15:57 PM
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

1. भारत की भौगोलिक विविधता में कौन-कौन से प्रमुख प्रकार शामिल हैं?
Ans. भारत की भौगोलिक विविधता में चार प्रमुख प्रकार शामिल हैं: पर्वतीय क्षेत्र, मैदानी क्षेत्र, पठारी क्षेत्र, और तटीय क्षेत्र। पर्वतीय क्षेत्र में हिमालय और पश्चिमी घाट शामिल हैं, मैदानी क्षेत्र में गंगा और ब्रह्मपुत्र की घाटियाँ आती हैं, पठारी क्षेत्र में डेक्कन पठार और छत्तीसगढ़ का पठार हैं, और तटीय क्षेत्र में भारतीय महासागर के किनारे स्थित समुद्री तट शामिल हैं।
2. भारत में जलवायु के प्रमुख प्रकार कौन से हैं?
Ans. भारत में जलवायु के प्रमुख प्रकारों में उष्णकटिबंधीय, उप-उष्णकटिबंधीय, भूमध्यसागरीय और शीतोष्ण जलवायु शामिल हैं। उष्णकटिबंधीय क्षेत्र में गर्म और नमी वाली जलवायु होती है, जबकि उप-उष्णकटिबंधीय क्षेत्र में गर्मियों में अधिक तापमान और सर्दियों में ठंड होती है। भूमध्यसागरीय जलवायु में गर्म और शुष्क गर्मियाँ और ठंडी और नम सर्दियाँ होती हैं। शीतोष्ण जलवायु मुख्यतः पहाड़ी क्षेत्रों में पाई जाती है।
3. भौगोलिक विविधता का भारत की संस्कृति पर क्या प्रभाव पड़ा है?
Ans. भारत की भौगोलिक विविधता ने उसकी संस्कृति को गहराई से प्रभावित किया है। विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रों में अलग-अलग प्रकार की जनजातियाँ, भाषाएँ, परंपराएँ और रीति-रिवाज विकसित हुए हैं। उदाहरण के लिए, हिमालय क्षेत्र में रहने वाली जनजातियों के पास अपनी खास परंपराएँ और त्योहार होते हैं, जबकि तटीय क्षेत्रों में समुद्री जीवन और मत्स्य पालन की संस्कृति प्रमुख है।
4. भारत में पर्यावरणीय समस्याएँ कौन-कौन सी हैं जो भौगोलिक विविधता से संबंधित हैं?
Ans. भारत में भौगोलिक विविधता से संबंधित पर्यावरणीय समस्याओं में भूमि का अपघटन, वनस्पति का क्षय, जलवायु परिवर्तन, और प्रदूषण शामिल हैं। भूमि का अपघटन कृषि और शहरीकरण के कारण हो रहा है, जबकि जलवायु परिवर्तन से विभिन्न क्षेत्रों में जलवायु की अस्थिरता बढ़ रही है। प्रदूषण भी विभिन्न क्षेत्रों में स्वास्थ्य और पर्यावरण को प्रभावित कर रहा है।
5. भारत के विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रों की विशेषताओं का अध्ययन कैसे किया जाता है?
Ans. भारत के विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रों की विशेषताओं का अध्ययन भूगोल, पर्यावरण विज्ञान और सामाजिक विज्ञान के माध्यम से किया जाता है। इसमें मानचित्रण, स्थलाकृतिक अध्ययन, जलवायु का विश्लेषण, और वनस्पति तथा जीव-जंतु का अध्ययन शामिल है। इसके अलावा, विभिन्न क्षेत्रों की संस्कृति, अर्थव्यवस्था और जनसंख्या का भी अध्ययन किया जाता है ताकि उनकी भौगोलिक विविधता को समझा जा सके।
Related Searches

practice quizzes

,

ppt

,

shortcuts and tricks

,

Extra Questions

,

NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

pdf

,

past year papers

,

Viva Questions

,

Free

,

Summary

,

Semester Notes

,

MCQs

,

NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

NCERT Textbook: भारत की भौगोलिक विविधता | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

video lectures

,

Objective type Questions

,

study material

,

Exam

,

Important questions

,

Sample Paper

,

Previous Year Questions with Solutions

,

mock tests for examination

;