Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री

NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


6.1 ????? ??-??? ?? ???
???
? ?? ??????
??????? ????? ? ? ??? ?
??? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
? ? ??? ?? ??? ? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??
?? ???? ???? ? ?? ? ?
??? ?? ??, 
“?? ?
??? ??
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???” 
?
? ? ????? ? ?? ???? ???? ?? 
?? ????? ?? ???? ? ? ?? ??? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ? ?? 
?? ? ???? ?? ? ? ?
?? ??? ?? ???? ? ? 
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?
??
? ?? 
?? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ? ? ?
??? ?? 
???, “?? ?
??? ??-?
? ?? ?? ?? ? ???? ????? 
???? ?? ? ? ? ? ?? ????? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?
?? ?? ?-?? ? 
???? ?? ?? ?? ??? ????? ??? ? ??? ?? 
? ? ?? ? ??
??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? 
?
? ? ?? ?
??? ?
? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ?? ????” ?? ? ?? ?? ?
??? ?????? ? ?????? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? 
???, ?? ?? ?— ????, ??? ?? , ??? ?, ??? ?, ???
?, ????????, ??? ?? ??  ??? ??? ?
??????
? ??????? ? (?
?????:) ? ??? ?? ?? ????? ? ? ?
 ( ????????
? ???? –??.?)
?? ?? ?/??
? ??? ?? (??? ? ?? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ? ??? ? ???? ????) ????? 
? ? ?? ? ?? ?
??? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ????
 ( ????????
? ???? –10.3)
????, ?? ??? ?? ?? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ??? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ????
????? ??-??? ?? ???????
6
?????
6_Sci Chapter 6.indd   99 8/8/2024   6:55:36 PM
Reprint 2025-26
Page 2


6.1 ????? ??-??? ?? ???
???
? ?? ??????
??????? ????? ? ? ??? ?
??? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
? ? ??? ?? ??? ? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??
?? ???? ???? ? ?? ? ?
??? ?? ??, 
“?? ?
??? ??
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???” 
?
? ? ????? ? ?? ???? ???? ?? 
?? ????? ?? ???? ? ? ?? ??? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ? ?? 
?? ? ???? ?? ? ? ?
?? ??? ?? ???? ? ? 
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?
??
? ?? 
?? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ? ? ?
??? ?? 
???, “?? ?
??? ??-?
? ?? ?? ?? ? ???? ????? 
???? ?? ? ? ? ? ?? ????? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?
?? ?? ?-?? ? 
???? ?? ?? ?? ??? ????? ??? ? ??? ?? 
? ? ?? ? ??
??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? 
?
? ? ?? ?
??? ?
? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ?? ????” ?? ? ?? ?? ?
??? ?????? ? ?????? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? 
???, ?? ?? ?— ????, ??? ?? , ??? ?, ??? ?, ???
?, ????????, ??? ?? ??  ??? ??? ?
??????
? ??????? ? (?
?????:) ? ??? ?? ?? ????? ? ? ?
 ( ????????
? ???? –??.?)
?? ?? ?/??
? ??? ?? (??? ? ?? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ? ??? ? ???? ????) ????? 
? ? ?? ? ?? ?
??? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ????
 ( ????????
? ???? –10.3)
????, ?? ??? ?? ?? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ??? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ????
????? ??-??? ?? ???????
6
?????
6_Sci Chapter 6.indd   99 8/8/2024   6:55:36 PM
Reprint 2025-26
100
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ???? ? ? ? ???????? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
?????? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ????
???, ?? ??????? ?? ? ? ? ? ?? ?? ?? ???? ????? —
????? ?? 6.1— ??? ???? ? ?? ?? ????? ???? ??? ?????? ?? ??/ ?? ??? ??? ???????/??? ???? ? ?? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? 7,000 ?? ? 8,000 ? ??? 
? ???? ?? ??? ?? ?
??? ? ? ?? ?????? (? ????????) ?? ?? ?????? ? ( ?? ??????) ?? ?? ??? ?? ???? 
??? ? 4000 ?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? (BCE), ???
?? ?-?? ??? ? ?? ?? ?????? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ??????? ?, ?
????, ????? ?
???? ? ? ?? ???? ????? 
? ? ?? ??? ???? ? ?? ( ?????? ‘????’ ? ?? ???? ??) ?? ?? ??? ? ??, ?? ??? ???? ? ?????
?? 
??? ??? ??? ?? ? ?? ??? ??? ? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? (2600–1900 
?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? ) ?? ????? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ? ? 
?? ??? ? ?
?? ? ? ? ??????? ?? ? ?? ???? ? ??? ? ?????? ? ? ? ?? ??? ?? 
?? ? ??? ??????? ?? ????? ? ??? ? ? ? ?? ?
?? ?? ?, ? ?? ?? , ? ?? ??? 
?? ??? ?? ? ??
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ?? ? ???? ? ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? 
??? ? ???? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ????? ? ??? ? 
???? ? ?, ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ???? 
???? ? ? ?? ?
???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ? ???? ? ? (??? 
??? ??? ??? ?? ?? ?? ‘?? ????? ?? ?’ ? ??? ???)? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ?? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ????, ???, ? ?? ??? ??? ?? ?
????? 
?? ?????? ?? ? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ???? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ? 
?
????? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ???? ?? ? , ?? 
?? ???? ?? ?? ??? ????? ??? ? ? ? ? ???
??? ?? 
??? ?? ????
?????? ?? ?
? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ?? ??? ??? 
??????? ? ????? ???
?? ?? ?????? 6.1— ???, ??????? ???? ? ?? -?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? 
?? ?? ? ?? ???? ?? 6.1 ?? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   100 8/8/2024   6:55:57 PM
Reprint 2025-26
Page 3


6.1 ????? ??-??? ?? ???
???
? ?? ??????
??????? ????? ? ? ??? ?
??? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
? ? ??? ?? ??? ? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??
?? ???? ???? ? ?? ? ?
??? ?? ??, 
“?? ?
??? ??
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???” 
?
? ? ????? ? ?? ???? ???? ?? 
?? ????? ?? ???? ? ? ?? ??? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ? ?? 
?? ? ???? ?? ? ? ?
?? ??? ?? ???? ? ? 
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?
??
? ?? 
?? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ? ? ?
??? ?? 
???, “?? ?
??? ??-?
? ?? ?? ?? ? ???? ????? 
???? ?? ? ? ? ? ?? ????? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?
?? ?? ?-?? ? 
???? ?? ?? ?? ??? ????? ??? ? ??? ?? 
? ? ?? ? ??
??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? 
?
? ? ?? ?
??? ?
? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ?? ????” ?? ? ?? ?? ?
??? ?????? ? ?????? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? 
???, ?? ?? ?— ????, ??? ?? , ??? ?, ??? ?, ???
?, ????????, ??? ?? ??  ??? ??? ?
??????
? ??????? ? (?
?????:) ? ??? ?? ?? ????? ? ? ?
 ( ????????
? ???? –??.?)
?? ?? ?/??
? ??? ?? (??? ? ?? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ? ??? ? ???? ????) ????? 
? ? ?? ? ?? ?
??? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ????
 ( ????????
? ???? –10.3)
????, ?? ??? ?? ?? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ??? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ????
????? ??-??? ?? ???????
6
?????
6_Sci Chapter 6.indd   99 8/8/2024   6:55:36 PM
Reprint 2025-26
100
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ???? ? ? ? ???????? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
?????? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ????
???, ?? ??????? ?? ? ? ? ? ?? ?? ?? ???? ????? —
????? ?? 6.1— ??? ???? ? ?? ?? ????? ???? ??? ?????? ?? ??/ ?? ??? ??? ???????/??? ???? ? ?? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? 7,000 ?? ? 8,000 ? ??? 
? ???? ?? ??? ?? ?
??? ? ? ?? ?????? (? ????????) ?? ?? ?????? ? ( ?? ??????) ?? ?? ??? ?? ???? 
??? ? 4000 ?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? (BCE), ???
?? ?-?? ??? ? ?? ?? ?????? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ??????? ?, ?
????, ????? ?
???? ? ? ?? ???? ????? 
? ? ?? ??? ???? ? ?? ( ?????? ‘????’ ? ?? ???? ??) ?? ?? ??? ? ??, ?? ??? ???? ? ?????
?? 
??? ??? ??? ?? ? ?? ??? ??? ? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? (2600–1900 
?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? ) ?? ????? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ? ? 
?? ??? ? ?
?? ? ? ? ??????? ?? ? ?? ???? ? ??? ? ?????? ? ? ? ?? ??? ?? 
?? ? ??? ??????? ?? ????? ? ??? ? ? ? ?? ?
?? ?? ?, ? ?? ?? , ? ?? ??? 
?? ??? ?? ? ??
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ?? ? ???? ? ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? 
??? ? ???? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ????? ? ??? ? 
???? ? ?, ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ???? 
???? ? ? ?? ?
???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ? ???? ? ? (??? 
??? ??? ??? ?? ?? ?? ‘?? ????? ?? ?’ ? ??? ???)? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ?? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ????, ???, ? ?? ??? ??? ?? ?
????? 
?? ?????? ?? ? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ???? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ? 
?
????? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ???? ?? ? , ?? 
?? ???? ?? ?? ??? ????? ??? ? ? ? ? ???
??? ?? 
??? ?? ????
?????? ?? ?
? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ?? ??? ??? 
??????? ? ????? ???
?? ?? ?????? 6.1— ???, ??????? ???? ? ?? -?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? 
?? ?? ? ?? ???? ?? 6.1 ?? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   100 8/8/2024   6:55:57 PM
Reprint 2025-26
101
????? ??-??? ?? ??????
???? 6.1— ????? ??-??? ?? ??? ???? 6.2 ???
???
? ?? ??
???? ??? ? ? ?? ???????
?? ?? ?????? 6.2—???, ??
?? ????? ? ???? 6.1 ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?????? ? ?? ???? ?? ?
?? ?? ?? ?— ???? , ?
??, 
??????, ?? ?? ???, ? ?? ?, ?? ?????? ??? ? ? ???? ??????? ? ?? ??? ???? ? ? ???? ?? 
????
???? ?? ?? ?? ??? ???
 ? ???? ???? ????? 6.2 ?? ?? ?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ?
?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? 
 ? ?? ? ??? ? ??????? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ?
??
? ? ? ????
?? ????? 
 ? ???? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ? ???? ??? 
???? ???? ???? ?? ?? ?? ?
? ?????? ?? ??????? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?
? ? 
?? ??????? ?? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ?
??
? ?? ????? ? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ??? ???
?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ???? ???????? ? ???? ?? ??? ? ??
??
? 
?? ??? ? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ???? ?? ????
???? ?? ?? ???? ??? ??? ? ?? ?? ??? ???
????? ????? ?? ? ??? ?
? ? ?
???? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ? ????? ?? ?? ??? ????
6_Sci Chapter 6.indd   101 8/8/2024   6:56:00 PM
Reprint 2025-26
Page 4


6.1 ????? ??-??? ?? ???
???
? ?? ??????
??????? ????? ? ? ??? ?
??? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
? ? ??? ?? ??? ? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??
?? ???? ???? ? ?? ? ?
??? ?? ??, 
“?? ?
??? ??
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???” 
?
? ? ????? ? ?? ???? ???? ?? 
?? ????? ?? ???? ? ? ?? ??? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ? ?? 
?? ? ???? ?? ? ? ?
?? ??? ?? ???? ? ? 
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?
??
? ?? 
?? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ? ? ?
??? ?? 
???, “?? ?
??? ??-?
? ?? ?? ?? ? ???? ????? 
???? ?? ? ? ? ? ?? ????? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?
?? ?? ?-?? ? 
???? ?? ?? ?? ??? ????? ??? ? ??? ?? 
? ? ?? ? ??
??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? 
?
? ? ?? ?
??? ?
? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ?? ????” ?? ? ?? ?? ?
??? ?????? ? ?????? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? 
???, ?? ?? ?— ????, ??? ?? , ??? ?, ??? ?, ???
?, ????????, ??? ?? ??  ??? ??? ?
??????
? ??????? ? (?
?????:) ? ??? ?? ?? ????? ? ? ?
 ( ????????
? ???? –??.?)
?? ?? ?/??
? ??? ?? (??? ? ?? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ? ??? ? ???? ????) ????? 
? ? ?? ? ?? ?
??? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ????
 ( ????????
? ???? –10.3)
????, ?? ??? ?? ?? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ??? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ????
????? ??-??? ?? ???????
6
?????
6_Sci Chapter 6.indd   99 8/8/2024   6:55:36 PM
Reprint 2025-26
100
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ???? ? ? ? ???????? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
?????? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ????
???, ?? ??????? ?? ? ? ? ? ?? ?? ?? ???? ????? —
????? ?? 6.1— ??? ???? ? ?? ?? ????? ???? ??? ?????? ?? ??/ ?? ??? ??? ???????/??? ???? ? ?? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? 7,000 ?? ? 8,000 ? ??? 
? ???? ?? ??? ?? ?
??? ? ? ?? ?????? (? ????????) ?? ?? ?????? ? ( ?? ??????) ?? ?? ??? ?? ???? 
??? ? 4000 ?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? (BCE), ???
?? ?-?? ??? ? ?? ?? ?????? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ??????? ?, ?
????, ????? ?
???? ? ? ?? ???? ????? 
? ? ?? ??? ???? ? ?? ( ?????? ‘????’ ? ?? ???? ??) ?? ?? ??? ? ??, ?? ??? ???? ? ?????
?? 
??? ??? ??? ?? ? ?? ??? ??? ? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? (2600–1900 
?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? ) ?? ????? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ? ? 
?? ??? ? ?
?? ? ? ? ??????? ?? ? ?? ???? ? ??? ? ?????? ? ? ? ?? ??? ?? 
?? ? ??? ??????? ?? ????? ? ??? ? ? ? ?? ?
?? ?? ?, ? ?? ?? , ? ?? ??? 
?? ??? ?? ? ??
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ?? ? ???? ? ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? 
??? ? ???? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ????? ? ??? ? 
???? ? ?, ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ???? 
???? ? ? ?? ?
???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ? ???? ? ? (??? 
??? ??? ??? ?? ?? ?? ‘?? ????? ?? ?’ ? ??? ???)? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ?? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ????, ???, ? ?? ??? ??? ?? ?
????? 
?? ?????? ?? ? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ???? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ? 
?
????? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ???? ?? ? , ?? 
?? ???? ?? ?? ??? ????? ??? ? ? ? ? ???
??? ?? 
??? ?? ????
?????? ?? ?
? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ?? ??? ??? 
??????? ? ????? ???
?? ?? ?????? 6.1— ???, ??????? ???? ? ?? -?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? 
?? ?? ? ?? ???? ?? 6.1 ?? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   100 8/8/2024   6:55:57 PM
Reprint 2025-26
101
????? ??-??? ?? ??????
???? 6.1— ????? ??-??? ?? ??? ???? 6.2 ???
???
? ?? ??
???? ??? ? ? ?? ???????
?? ?? ?????? 6.2—???, ??
?? ????? ? ???? 6.1 ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?????? ? ?? ???? ?? ?
?? ?? ?? ?— ???? , ?
??, 
??????, ?? ?? ???, ? ?? ?, ?? ?????? ??? ? ? ???? ??????? ? ?? ??? ???? ? ? ???? ?? 
????
???? ?? ?? ?? ??? ???
 ? ???? ???? ????? 6.2 ?? ?? ?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ?
?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? 
 ? ?? ? ??? ? ??????? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ?
??
? ? ? ????
?? ????? 
 ? ???? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ? ???? ??? 
???? ???? ???? ?? ?? ?? ?
? ?????? ?? ??????? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?
? ? 
?? ??????? ?? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ?
??
? ?? ????? ? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ??? ???
?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ???? ???????? ? ???? ?? ??? ? ??
??
? 
?? ??? ? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ???? ?? ????
???? ?? ?? ???? ??? ??? ? ?? ?? ??? ???
????? ????? ?? ? ??? ?
? ? ?
???? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ? ????? ?? ?? ??? ????
6_Sci Chapter 6.indd   101 8/8/2024   6:56:00 PM
Reprint 2025-26
102
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ?? ?????? 6.3— ???, ??? ??? ???? ????? ???? ?? ?? ???? ?? ???? ? ? ? ?? ? ??? ???- ??? ?? ??????? ?? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ??? ???? ???? 6.2 ?? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? ?? ?? ? ? ????
???? 6.2— ????? ????? ??? ??? ???? ? ??? ?????? ???? ??? 
???? ?? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ? ?? ??????? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ???? ??  
??? ?? ?? ? ??? 
?? ?? ?? ? ?????? ??? ??? ? ??? ?? ?????? ?? ?
? ?? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ???? ?? 
?? ? ?? ??? ? ???? ?? ? ??? ??? ?????? ?? ?
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ? ? ? ?? ? ? 
?
???? ?? ? ?? ?? ? ??? ? ? ???? ?? ???? ??? ???? ? ? ? ? ? ??? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ??? ? 
???? ??? 
??? ?????? ?? ?
? ? ? ?????? ????? ?? ????? ? ? ? ? ? ???? -???? ?? ??????? ?? ?? 
?? ? ?? ?? ?? ??? ???? ?????? ? ? ?? ?, ?? ??? ?????? ?? ??????? ?? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? 
?? ?? ?— ????????, ???
? ?? ?? ???? ?
??? ???? ????? ? ? 
? ???? ????? ? ? ??? ? 
?? ??? ??? ?? ??????? 
?? ?? ???? ???? 
???? ??? ??? ?? ?? ??
?
??? ? ?? ? ??? ???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ? 
? ? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? ? 
?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   102 8/8/2024   6:56:02 PM
Reprint 2025-26
Page 5


6.1 ????? ??-??? ?? ???
???
? ?? ??????
??????? ????? ? ? ??? ?
??? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
? ? ??? ?? ??? ? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??
?? ???? ???? ? ?? ? ?
??? ?? ??, 
“?? ?
??? ??
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???” 
?
? ? ????? ? ?? ???? ???? ?? 
?? ????? ?? ???? ? ? ?? ??? ? ?? ?? 
????? ??? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ? ?? 
?? ? ???? ?? ? ? ?
?? ??? ?? ???? ? ? 
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ?
??
? ?? 
?? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ? ? ?
??? ?? 
???, “?? ?
??? ??-?
? ?? ?? ?? ? ???? ????? 
???? ?? ? ? ? ? ?? ????? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?
?? ?? ?-?? ? 
???? ?? ?? ?? ??? ????? ??? ? ??? ?? 
? ? ?? ? ??
??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? 
?
? ? ?? ?
??? ?
? ?? ??? ?? ?
??
? ?? ? ??? ?? ????” ?? ? ?? ?? ?
??? ?????? ? ?????? ?? ??? ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? 
???, ?? ?? ?— ????, ??? ?? , ??? ?, ??? ?, ???
?, ????????, ??? ?? ??  ??? ??? ?
??????
? ??????? ? (?
?????:) ? ??? ?? ?? ????? ? ? ?
 ( ????????
? ???? –??.?)
?? ?? ?/??
? ??? ?? (??? ? ?? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ? ??? ? ???? ????) ????? 
? ? ?? ? ?? ?
??? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ????
 ( ????????
? ???? –10.3)
????, ?? ??? ?? ?? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ??? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ????
????? ??-??? ?? ???????
6
?????
6_Sci Chapter 6.indd   99 8/8/2024   6:55:36 PM
Reprint 2025-26
100
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ???? ? ? ? ???????? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
?????? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ????
???, ?? ??????? ?? ? ? ? ? ?? ?? ?? ???? ????? —
????? ?? 6.1— ??? ???? ? ?? ?? ????? ???? ??? ?????? ?? ??/ ?? ??? ??? ???????/??? ???? ? ?? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? 7,000 ?? ? 8,000 ? ??? 
? ???? ?? ??? ?? ?
??? ? ? ?? ?????? (? ????????) ?? ?? ?????? ? ( ?? ??????) ?? ?? ??? ?? ???? 
??? ? 4000 ?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? (BCE), ???
?? ?-?? ??? ? ?? ?? ?????? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ??????? ?, ?
????, ????? ?
???? ? ? ?? ???? ????? 
? ? ?? ??? ???? ? ?? ( ?????? ‘????’ ? ?? ???? ??) ?? ?? ??? ? ??, ?? ??? ???? ? ?????
?? 
??? ??? ??? ?? ? ?? ??? ??? ? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? (2600–1900 
?? ??? ??? ?? ??? ? ? ???? ) ?? ????? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ? ? 
?? ??? ? ?
?? ? ? ? ??????? ?? ? ?? ???? ? ??? ? ?????? ? ? ? ?? ??? ?? 
?? ? ??? ??????? ?? ????? ? ??? ? ? ? ?? ?
?? ?? ?, ? ?? ?? , ? ?? ??? 
?? ??? ?? ? ??
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ????? ?? ? ???? ? ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? 
??? ? ???? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ????? ? ??? ? 
???? ? ?, ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ???? 
???? ? ? ?? ?
???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ? ???? ? ? (??? 
??? ??? ??? ?? ?? ?? ‘?? ????? ?? ?’ ? ??? ???)? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ?? 
???? ????? ?? ? ?? ?? ????, ???, ? ?? ??? ??? ?? ?
????? 
?? ?????? ?? ? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ???? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ? 
?
????? ???? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ?? ??????? ? ?? ???? ?? ? , ?? 
?? ???? ?? ?? ??? ????? ??? ? ? ? ? ???
??? ?? 
??? ?? ????
?????? ?? ?
? ?? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ?? ??? ??? 
??????? ? ????? ???
?? ?? ?????? 6.1— ???, ??????? ???? ? ?? -?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? 
?? ?? ? ?? ???? ?? 6.1 ?? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   100 8/8/2024   6:55:57 PM
Reprint 2025-26
101
????? ??-??? ?? ??????
???? 6.1— ????? ??-??? ?? ??? ???? 6.2 ???
???
? ?? ??
???? ??? ? ? ?? ???????
?? ?? ?????? 6.2—???, ??
?? ????? ? ???? 6.1 ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?
??
? ?? ?????? ? ?? ???? ?? ?
?? ?? ?? ?— ???? , ?
??, 
??????, ?? ?? ???, ? ?? ?, ?? ?????? ??? ? ? ???? ??????? ? ?? ??? ???? ? ? ???? ?? 
????
???? ?? ?? ?? ??? ???
 ? ???? ???? ????? 6.2 ?? ?? ?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ?
?? ?? 
?? ? ?? ??? ?? 
 ? ?? ? ??? ? ??????? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ?
??
? ? ? ????
?? ????? 
 ? ???? ? ?? ? ?????? ?? ? ?? ? ???? ??? 
???? ???? ???? ?? ?? ?? ?
? ?????? ?? ??????? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?
? ? 
?? ??????? ?? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ?
??
? ?? ????? ? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ??? ???
?? ?
??
? ?? ????
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ?? ???? ???????? ? ???? ?? ??? ? ??
??
? 
?? ??? ? ?? ???? ?? ?
???? ? ? ???? ?? ????
???? ?? ?? ???? ??? ??? ? ?? ?? ??? ???
????? ????? ?? ? ??? ?
? ? ?
???? ? ? ???? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ? ????? ?? ?? ??? ????
6_Sci Chapter 6.indd   101 8/8/2024   6:56:00 PM
Reprint 2025-26
102
?????? ? ? ?????? ?? ? ?? ? ??????? ? ??? ? 6
?? ?? ?????? 6.3— ???, ??? ??? ???? ????? ???? ?? ?? ???? ?? ???? ? ? ? ?? ? ??? ???- ??? ?? ??????? ?? ?? ?? ? ?? ?? 
?? ??? ???? ???? 6.2 ?? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??????? ?? ? ? ?? ?? ? ? ????
???? 6.2— ????? ????? ??? ??? ???? ? ??? ?????? ???? ??? 
???? ?? ????? ? ? ? ? ? ??? ? ? ?? ??????? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ???? ??  
??? ?? ?? ? ??? 
?? ?? ?? ? ?????? ??? ??? ? ??? ?? ?????? ?? ?
? ?? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ???? ?? 
?? ? ?? ??? ? ???? ?? ? ??? ??? ?????? ?? ?
? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ? ? ? ?? ? ? 
?
???? ?? ? ?? ?? ? ??? ? ? ???? ?? ???? ??? ???? ? ? ? ? ? ??? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ??? ? 
???? ??? 
??? ?????? ?? ?
? ? ? ?????? ????? ?? ????? ? ? ? ? ? ???? -???? ?? ??????? ?? ?? 
?? ? ?? ?? ?? ??? ???? ?????? ? ? ?? ?, ?? ??? ?????? ?? ??????? ?? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? 
?? ?? ?— ????????, ???
? ?? ?? ???? ?
??? ???? ????? ? ? 
? ???? ????? ? ? ??? ? 
?? ??? ??? ?? ??????? 
?? ?? ???? ???? 
???? ??? ??? ?? ?? ??
?
??? ? ?? ? ??? ???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ? 
? ? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? ? 
?? ?? ????
6_Sci Chapter 6.indd   102 8/8/2024   6:56:02 PM
Reprint 2025-26
103
????? ??-??? ?? ??????
?? ?? ?????? 6.4— ???, ?? ? ????? ? 
???? 6.3 ?? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ??? ???? -???? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ? ????? ?? 
????? ? ? ? ? ? ???
 ? ??-?? ??? ? ?????? ??? ?? ?????? ??? ? ? ? ??? ?? ? ??????? 
 ? ???? ? ? ??? ?? ???? ???? ?? ?? ??? ? ???? ?? 6.2 ?? ?? ?
??? ? ? ? ???? 
 ? ??? ???? ?? ? ?????? ?? ?? ? ?? ? ???? ? ? ??? ?? ???? ?? ???
???? 6.3— ??? ??? ???????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ???? ???? ?????? ???? ? ?? ???? ???? ? ? ?? ???? ??? ?????? ?? ????
????? ?? 6.2— ?? ????? ?? ? ??? ? ??
?? ??? ???? (?? ? , ?? ?? ?? ??? ?? )
?? ????? ?? ???? 
??? ? ? ?? ?? ????
??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ? ??
?? ? ??? ? ? ?? ?? ???? ?? 
?? ? ?? ?? ????? ?? ??? ? ? 
? ? ? ??? ? ?? ?? ??? ???
?????? ????? ?? ?????? 
????? ? ? ?? ?  
???? -???? ?? ??????? ?? 
?? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ? 
???? ???
6_Sci Chapter 6.indd   103 8/8/2024   6:56:06 PM
Reprint 2025-26
Read More
312 docs

FAQs on NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री - विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

1. हमारे आस-पास की सामग्री का अर्थ क्या है और यह हमें क्यों महत्वपूर्ण है?
Ans. "हमारे आस-पास की सामग्री" का अर्थ है वह सब कुछ जो हमारे चारों ओर है, जैसे प्राकृतिक संसाधन, वस्तुएं, और हमारे वातावरण में मौजूद चीजें। यह हमारे जीवन के लिए महत्वपूर्ण है क्योंकि ये सामग्री हमें जरूरत की चीजें प्रदान करती हैं, जैसे खाना, पानी, और आश्रय। इसके अलावा, यह हमें पर्यावरण और विज्ञान के बारे में समझने में भी मदद करती है।
2. हमारी आस-पास की सामग्री का अध्ययन कैसे किया जा सकता है?
Ans. हमारी आस-पास की सामग्री का अध्ययन विभिन्न तरीकों से किया जा सकता है, जैसे कि प्रयोगशाला में प्रयोग, फील्ड ट्रिप्स, और पर्यावरण के अवलोकन। छात्र विभिन्न चीजों का निरीक्षण कर सकते हैं, जैसे मिट्टी, पानी, और पौधे, और उनके गुणों का अध्ययन कर सकते हैं। इससे उन्हें वास्तविक जीवन में उन चीजों की भूमिका का ज्ञान होता है।
3. प्राकृतिक संसाधनों के प्रकार क्या हैं और उनका महत्व क्या है?
Ans. प्राकृतिक संसाधनों के प्रमुख प्रकारों में जल, वायु, मिट्टी, वन, और खनिज शामिल हैं। इनका महत्व इस बात में है कि ये मानव जीवन के लिए आवश्यक हैं। जल हमारे लिए जीवनदायिनी है, वायु में ऑक्सीजन हमें सांस लेने के लिए चाहिए, और मिट्टी फसल उगाने के लिए आवश्यक है। इन संसाधनों का संरक्षण करना आवश्यक है ताकि आने वाली पीढ़ियों के लिए भी ये उपलब्ध रहें।
4. हमें अपने आस-पास की सामग्री के प्रति जागरूक क्यों रहना चाहिए?
Ans. अपने आस-पास की सामग्री के प्रति जागरूक रहना इसलिए जरूरी है ताकि हम पर्यावरण की सुरक्षा कर सकें और प्राकृतिक संसाधनों का सही उपयोग कर सकें। जागरूकता से हम प्रदूषण को कम कर सकते हैं और अपने आसपास के पर्यावरण को बेहतर बना सकते हैं। यह हमें सिखाता है कि किस तरह से हम अपनी जीवनशैली को सुधार सकते हैं और प्राकृतिक संतुलन बनाए रख सकते हैं।
5. हम अपनी सामग्री के संरक्षण के लिए क्या कदम उठा सकते हैं?
Ans. सामग्री के संरक्षण के लिए हम कई कदम उठा सकते हैं, जैसे कि पुनर्चक्रण, जल और ऊर्जा का विवेकपूर्ण उपयोग, और वृक्षारोपण। हमें प्लास्टिक का उपयोग कम करना चाहिए और प्राकृतिक संसाधनों का संरक्षण करना चाहिए। इसके अलावा, हमें अपने समुदाय में जागरूकता फैलाने और संरक्षण गतिविधियों में भाग लेने की आवश्यकता है ताकि हम सभी मिलकर बेहतर पर्यावरण बना सकें।
Related Searches

Previous Year Questions with Solutions

,

Important questions

,

pdf

,

shortcuts and tricks

,

video lectures

,

Extra Questions

,

NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

ppt

,

Free

,

Objective type Questions

,

Summary

,

Sample Paper

,

Exam

,

Semester Notes

,

study material

,

practice quizzes

,

Viva Questions

,

MCQs

,

mock tests for examination

,

NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

past year papers

,

NCERT Textbook: हमारे आस-पास की सामग्री | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

;