Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन

NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


??? ??
? ???? ????
??
???? ?? ???? ??? ??? ????? 
????
?? ? ?? ???? ???? ?? ??? ? ???? ???-? ?? 
???? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ? ??? ?? ???? 
????- ???? ??? ? ? ?? ??? ??? ??
???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ??? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ?? 
?? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? 
???? ??? ???? ?
???? ? ?? ?? ? ? ??? ???? 
?????? ?? ?? ? ?? ? ? (? ???? ????) ??????? 
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ( ??? ) ???
?? 
?? ?? ?? ???? ?? ??
???? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??
?? ? ??? ?? ???? 
???? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ? ???? ??? 
??? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ?
??? ???? , 
??? ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ???? ? ? ?? ?? ? ????
—???? ?? ?
?
????? ?? ??? ? ?? ????? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? 
?? ???? ??? ?? ?? ?? ? ? ???, ???? ?? ?? ?? ? ??? ?? 
?
? ? ??? ? ??? ???? 
7.1 ??? ?? ?
????
?? ? ? ?? ??
??? ?? ????? ??? ?? ?
? ? ????
??? ?
? ??? ????
??
? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? 
???? ???, ? ? ???????? — ?????? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, ?? ?? ??? ? ?? ?? 
?? ?? ?? ???? ?? (? ??????? ??) ?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? 
?? ? ? ?? ?? ? ? ? ???? ??
???? ? ? ???? ?? ???? ?? ?? ??
??? ?? ???? ??? ? ?
??
? ??? ?? 
?? ?? ?? ?? ???? ??-?
????? ? ? ?????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ????? ? 
??? ? ? ?? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ????? ??? ? ?? 
???? ??? ???? ?? 
???? ?? ? ? ??? ?? ? ???
?
?????
7
7_Sci_6_Chapter 7.indd   119 8/8/2024   3:35:45 PM
Reprint 2025-26
Page 2


??? ??
? ???? ????
??
???? ?? ???? ??? ??? ????? 
????
?? ? ?? ???? ???? ?? ??? ? ???? ???-? ?? 
???? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ? ??? ?? ???? 
????- ???? ??? ? ? ?? ??? ??? ??
???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ??? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ?? 
?? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? 
???? ??? ???? ?
???? ? ?? ?? ? ? ??? ???? 
?????? ?? ?? ? ?? ? ? (? ???? ????) ??????? 
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ( ??? ) ???
?? 
?? ?? ?? ???? ?? ??
???? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??
?? ? ??? ?? ???? 
???? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ? ???? ??? 
??? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ?
??? ???? , 
??? ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ???? ? ? ?? ?? ? ????
—???? ?? ?
?
????? ?? ??? ? ?? ????? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? 
?? ???? ??? ?? ?? ?? ? ? ???, ???? ?? ?? ?? ? ??? ?? 
?
? ? ??? ? ??? ???? 
7.1 ??? ?? ?
????
?? ? ? ?? ??
??? ?? ????? ??? ?? ?
? ? ????
??? ?
? ??? ????
??
? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? 
???? ???, ? ? ???????? — ?????? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, ?? ?? ??? ? ?? ?? 
?? ?? ?? ???? ?? (? ??????? ??) ?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? 
?? ? ? ?? ?? ? ? ? ???? ??
???? ? ? ???? ?? ???? ?? ?? ??
??? ?? ???? ??? ? ?
??
? ??? ?? 
?? ?? ?? ?? ???? ??-?
????? ? ? ?????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ????? ? 
??? ? ? ?? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ????? ??? ? ?? 
???? ??? ???? ?? 
???? ?? ? ? ??? ?? ? ???
?
?????
7
7_Sci_6_Chapter 7.indd   119 8/8/2024   3:35:45 PM
Reprint 2025-26
120
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
? ???????? 7.1— ???, ???? ???? ? ??? ?? 7.1 ??? ????? ? ??
???? ??? ??? ? ??? ?? ?? ?? ???? ‘?’, ‘?’ ?? ‘?’ ??? 
? ??? ??
 ? ? ??? ‘?’ ??? ??? ??, ? ??? ‘?’ ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ??? ? ? ?? ????? 
?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??
 ? ?? ?? ???????? ? ? ? ????? ??? ?
??? ???? ???? ??— ?
??????
???? ? ?
? ??? ?? ??
 ? ? ???, ?
????? ?
???? ?? ??? ?? ?? ??? ??
??? ???? ?? ??? —
 — ?? ?? ?? ? ????? ??? ? ??? ‘?’ ??? ? ?
? ???? ? ??? ? ??? ‘?’ ??? ?
?????? ?? 
1–2 ?? ?? ?? ? ???? ??? ? ????? ??? ?
??? ???? ? ?? ?? ???—
 — ? ??? ‘?’ ? ?
? ‘?’ ??? ?? ? ? ?? ??? ???? ??????? ? ???? ??? ?? ??? ? ??? 
‘?’ ? ?? ?
??????? 
 ? ?? ?? ?
??????
???? ???? ??
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ? ???? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
       
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ????? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
	   	
 ? ??, ???????? ? ?
??? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ????? ??? ?? ???? ??
      
???? 7.1— ?? ??? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ?????
? ? ? ? ? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   120 8/8/2024   3:35:46 PM
Reprint 2025-26
Page 3


??? ??
? ???? ????
??
???? ?? ???? ??? ??? ????? 
????
?? ? ?? ???? ???? ?? ??? ? ???? ???-? ?? 
???? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ? ??? ?? ???? 
????- ???? ??? ? ? ?? ??? ??? ??
???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ??? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ?? 
?? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? 
???? ??? ???? ?
???? ? ?? ?? ? ? ??? ???? 
?????? ?? ?? ? ?? ? ? (? ???? ????) ??????? 
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ( ??? ) ???
?? 
?? ?? ?? ???? ?? ??
???? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??
?? ? ??? ?? ???? 
???? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ? ???? ??? 
??? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ?
??? ???? , 
??? ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ???? ? ? ?? ?? ? ????
—???? ?? ?
?
????? ?? ??? ? ?? ????? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? 
?? ???? ??? ?? ?? ?? ? ? ???, ???? ?? ?? ?? ? ??? ?? 
?
? ? ??? ? ??? ???? 
7.1 ??? ?? ?
????
?? ? ? ?? ??
??? ?? ????? ??? ?? ?
? ? ????
??? ?
? ??? ????
??
? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? 
???? ???, ? ? ???????? — ?????? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, ?? ?? ??? ? ?? ?? 
?? ?? ?? ???? ?? (? ??????? ??) ?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? 
?? ? ? ?? ?? ? ? ? ???? ??
???? ? ? ???? ?? ???? ?? ?? ??
??? ?? ???? ??? ? ?
??
? ??? ?? 
?? ?? ?? ?? ???? ??-?
????? ? ? ?????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ????? ? 
??? ? ? ?? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ????? ??? ? ?? 
???? ??? ???? ?? 
???? ?? ? ? ??? ?? ? ???
?
?????
7
7_Sci_6_Chapter 7.indd   119 8/8/2024   3:35:45 PM
Reprint 2025-26
120
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
? ???????? 7.1— ???, ???? ???? ? ??? ?? 7.1 ??? ????? ? ??
???? ??? ??? ? ??? ?? ?? ?? ???? ‘?’, ‘?’ ?? ‘?’ ??? 
? ??? ??
 ? ? ??? ‘?’ ??? ??? ??, ? ??? ‘?’ ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ??? ? ? ?? ????? 
?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??
 ? ?? ?? ???????? ? ? ? ????? ??? ?
??? ???? ???? ??— ?
??????
???? ? ?
? ??? ?? ??
 ? ? ???, ?
????? ?
???? ?? ??? ?? ?? ??? ??
??? ???? ?? ??? —
 — ?? ?? ?? ? ????? ??? ? ??? ‘?’ ??? ? ?
? ???? ? ??? ? ??? ‘?’ ??? ?
?????? ?? 
1–2 ?? ?? ?? ? ???? ??? ? ????? ??? ?
??? ???? ? ?? ?? ???—
 — ? ??? ‘?’ ? ?
? ‘?’ ??? ?? ? ? ?? ??? ???? ??????? ? ???? ??? ?? ??? ? ??? 
‘?’ ? ?? ?
??????? 
 ? ?? ?? ?
??????
???? ???? ??
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ? ???? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
       
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ????? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
	   	
 ? ??, ???????? ? ?
??? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ????? ??? ?? ???? ??
      
???? 7.1— ?? ??? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ?????
? ? ? ? ? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   120 8/8/2024   3:35:46 PM
Reprint 2025-26
??? ??
? ???? ????
121
?
???? ?? ??? ?? ??? ?? ? ? ????? ? ?? ? ? ?
??????
???? ?? 
??? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ? ? ? ????? ??? ?? ?? ??
??? 
?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ?? ?? ?
? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ? ??? 
??
??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ????? ??? ? ? ?? ??? 
???? ? ?? ?????? ? ???? 
??? ????
? ??? ?? ?? ?
???, ?? ????? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??–?
????? ? ? 
????? ???? ?? ???? ???? 
7.2 ???
?? ?? ??
?? ?? ?????? (?? ?? ?
???) ?? ???????? ?? ? ?? ??
?? ?? ??? ??? 
?? ?? ??? ??
?? ?? ?? ? ?
??? ??
?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ???? ??? ? ? ??
???? ? ? ?? ? ?? ? ?
??? 
?? ?? ????? ?? ?? ?? ??
?? ?
? ??? ??
?? ?? ?
???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? , ??????? (? ???? ????) ?????? ?? ?
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ?
????: ? ? ????? ? ? ?? ? ?? ????? ?? ????? ?? ?? 
????—????? ? ? (?????? ? ???? ????) ??? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ???
??? ???? ?? ?? ?? ????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ???? ??? ????? ? ? ??? ???
??? ???? ??? ???, ?? ?? ?? ? ?? ????? ?? ???? 
??? ?? ? ?? ? ???? ? ??? ?? ????? ?? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ???  
? ?? ???? ????
7.3 ??? ????
7.3.1 ??????? ? ???????? ?
?
????: ? ? ??? ?? 7.2 ??? ????? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ????? ? ???? ? ?? ?? ????? ???? ?? 
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? ?? ???? ???? ??? ??? ? ???? ? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
???? ???? ??? ? ???? ???? ?? ? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?
???? ?????? 
? ???? ???? ?? ???? ?? ?????? ? ???? ???? ?? ?????? ???? ?? ????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? 
????? ? ? ???? ? ? ?
??? ?? ??? ??? ? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ????  
??? ???? ? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ? ?? 
?? ?? ??? ? ????
???? 7.2— ?
???? ??????? ? ???????? ?
??????
7_Sci_6_Chapter 7.indd   121 8/8/2024   3:35:47 PM
Reprint 2025-26
Page 4


??? ??
? ???? ????
??
???? ?? ???? ??? ??? ????? 
????
?? ? ?? ???? ???? ?? ??? ? ???? ???-? ?? 
???? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ? ??? ?? ???? 
????- ???? ??? ? ? ?? ??? ??? ??
???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ??? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ?? 
?? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? 
???? ??? ???? ?
???? ? ?? ?? ? ? ??? ???? 
?????? ?? ?? ? ?? ? ? (? ???? ????) ??????? 
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ( ??? ) ???
?? 
?? ?? ?? ???? ?? ??
???? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??
?? ? ??? ?? ???? 
???? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ? ???? ??? 
??? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ?
??? ???? , 
??? ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ???? ? ? ?? ?? ? ????
—???? ?? ?
?
????? ?? ??? ? ?? ????? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? 
?? ???? ??? ?? ?? ?? ? ? ???, ???? ?? ?? ?? ? ??? ?? 
?
? ? ??? ? ??? ???? 
7.1 ??? ?? ?
????
?? ? ? ?? ??
??? ?? ????? ??? ?? ?
? ? ????
??? ?
? ??? ????
??
? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? 
???? ???, ? ? ???????? — ?????? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, ?? ?? ??? ? ?? ?? 
?? ?? ?? ???? ?? (? ??????? ??) ?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? 
?? ? ? ?? ?? ? ? ? ???? ??
???? ? ? ???? ?? ???? ?? ?? ??
??? ?? ???? ??? ? ?
??
? ??? ?? 
?? ?? ?? ?? ???? ??-?
????? ? ? ?????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ????? ? 
??? ? ? ?? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ????? ??? ? ?? 
???? ??? ???? ?? 
???? ?? ? ? ??? ?? ? ???
?
?????
7
7_Sci_6_Chapter 7.indd   119 8/8/2024   3:35:45 PM
Reprint 2025-26
120
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
? ???????? 7.1— ???, ???? ???? ? ??? ?? 7.1 ??? ????? ? ??
???? ??? ??? ? ??? ?? ?? ?? ???? ‘?’, ‘?’ ?? ‘?’ ??? 
? ??? ??
 ? ? ??? ‘?’ ??? ??? ??, ? ??? ‘?’ ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ??? ? ? ?? ????? 
?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??
 ? ?? ?? ???????? ? ? ? ????? ??? ?
??? ???? ???? ??— ?
??????
???? ? ?
? ??? ?? ??
 ? ? ???, ?
????? ?
???? ?? ??? ?? ?? ??? ??
??? ???? ?? ??? —
 — ?? ?? ?? ? ????? ??? ? ??? ‘?’ ??? ? ?
? ???? ? ??? ? ??? ‘?’ ??? ?
?????? ?? 
1–2 ?? ?? ?? ? ???? ??? ? ????? ??? ?
??? ???? ? ?? ?? ???—
 — ? ??? ‘?’ ? ?
? ‘?’ ??? ?? ? ? ?? ??? ???? ??????? ? ???? ??? ?? ??? ? ??? 
‘?’ ? ?? ?
??????? 
 ? ?? ?? ?
??????
???? ???? ??
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ? ???? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
       
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ????? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
	   	
 ? ??, ???????? ? ?
??? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ????? ??? ?? ???? ??
      
???? 7.1— ?? ??? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ?????
? ? ? ? ? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   120 8/8/2024   3:35:46 PM
Reprint 2025-26
??? ??
? ???? ????
121
?
???? ?? ??? ?? ??? ?? ? ? ????? ? ?? ? ? ?
??????
???? ?? 
??? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ? ? ? ????? ??? ?? ?? ??
??? 
?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ?? ?? ?
? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ? ??? 
??
??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ????? ??? ? ? ?? ??? 
???? ? ?? ?????? ? ???? 
??? ????
? ??? ?? ?? ?
???, ?? ????? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??–?
????? ? ? 
????? ???? ?? ???? ???? 
7.2 ???
?? ?? ??
?? ?? ?????? (?? ?? ?
???) ?? ???????? ?? ? ?? ??
?? ?? ??? ??? 
?? ?? ??? ??
?? ?? ?? ? ?
??? ??
?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ???? ??? ? ? ??
???? ? ? ?? ? ?? ? ?
??? 
?? ?? ????? ?? ?? ?? ??
?? ?
? ??? ??
?? ?? ?
???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? , ??????? (? ???? ????) ?????? ?? ?
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ?
????: ? ? ????? ? ? ?? ? ?? ????? ?? ????? ?? ?? 
????—????? ? ? (?????? ? ???? ????) ??? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ???
??? ???? ?? ?? ?? ????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ???? ??? ????? ? ? ??? ???
??? ???? ??? ???, ?? ?? ?? ? ?? ????? ?? ???? 
??? ?? ? ?? ? ???? ? ??? ?? ????? ?? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ???  
? ?? ???? ????
7.3 ??? ????
7.3.1 ??????? ? ???????? ?
?
????: ? ? ??? ?? 7.2 ??? ????? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ????? ? ???? ? ?? ?? ????? ???? ?? 
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? ?? ???? ???? ??? ??? ? ???? ? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
???? ???? ??? ? ???? ???? ?? ? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?
???? ?????? 
? ???? ???? ?? ???? ?? ?????? ? ???? ???? ?? ?????? ???? ?? ????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? 
????? ? ? ???? ? ? ?
??? ?? ??? ??? ? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ????  
??? ???? ? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ? ?? 
?? ?? ??? ? ????
???? 7.2— ?
???? ??????? ? ???????? ?
??????
7_Sci_6_Chapter 7.indd   121 8/8/2024   3:35:47 PM
Reprint 2025-26
122
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
??? ?
?? ??? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ? (? ? ?? ?? ? ???? ????) ?? ????? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ? ??? (? ? ?? ??) ?? ????? ? ?????? ?? ???? ?? ?? ?
? ???????? ??? 
?? ? ?? ? ? ??? ???? ?? ?? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ??? ???? ?? ?
?
???? ?? ? ?? ? ? ? ?? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ???? ???? ?? ?? ??? ? 
?? ?? ?? ? ?? ?
???? ? ??? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ? ??? ???? ? ???? ???? ???? ?? 
? ???? ???? ?? ??? ?? ??????? ?? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ???? ? ?? ?? ? ?? 
?????? ?? ????? -?
???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ?? ? 
??? ?? 
????? ????
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?????? ? ???? ???? ??? ???? ??? ?: ? ? ??? ?? ?? ??? ? ???? 
?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ?? ????? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ??, 
?? ?? °C ?? ??? ????? ?? ? ??? 
? ???????? 7.2— ???, ??? ???? 
???, ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ???? ?? ?????? ? ???? ???? ?? ????? ????? 
?? ?? ?? ??? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?
? ? ?????? ?? ?? ? ?? ?? ? ??? ? ???? ?? ?? ?? 
?????? ?? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ???-??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ?? ? 
?? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?
? ? ???? 
?? ?
??? ?? ???? ?? ? ?? ? ? ??? ????? ?? 
????? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ???? ??? 
?? ????? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ????? 
? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ? 
???? ?? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ???? 
?? ???-19 ??????? ? ? ??? ??? 
?? ? ????? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????? ? ? ???? 
?? ?? ? ?
? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? 
??? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   122 8/8/2024   3:35:55 PM
Reprint 2025-26
Page 5


??? ??
? ???? ????
??
???? ?? ???? ??? ??? ????? 
????
?? ? ?? ???? ???? ?? ??? ? ???? ???-? ?? 
???? ??? ?? ?? ??? ??? ????? ? ??? ?? ???? 
????- ???? ??? ? ? ?? ??? ??? ??
???? ?? 
?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ??? ??? ????? ?? ???? ???? ?? ?? ?? 
?? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? 
???? ??? ???? ?
???? ? ?? ?? ? ? ??? ???? 
?????? ?? ?? ? ?? ? ? (? ???? ????) ??????? 
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ( ??? ) ???
?? 
?? ?? ?? ???? ?? ??
???? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??
?? ? ??? ?? ???? 
???? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ?? ? ???? ??? 
??? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ?
??? ???? , 
??? ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ???? ? ? ?? ?? ? ????
—???? ?? ?
?
????? ?? ??? ? ?? ????? ?? ???? ??
???? ?? ??? ?? 
?? ???? ??? ?? ?? ?? ? ? ???, ???? ?? ?? ?? ? ??? ?? 
?
? ? ??? ? ??? ???? 
7.1 ??? ?? ?
????
?? ? ? ?? ??
??? ?? ????? ??? ?? ?
? ? ????
??? ?
? ??? ????
??
? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? 
???? ???, ? ? ???????? — ?????? ??? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ??, ?? ?? ??? ? ?? ?? 
?? ?? ?? ???? ?? (? ??????? ??) ?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? 
?? ? ? ?? ?? ? ? ? ???? ??
???? ? ? ???? ?? ???? ?? ?? ??
??? ?? ???? ??? ? ?
??
? ??? ?? 
?? ?? ?? ?? ???? ??-?
????? ? ? ?????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ????? ? 
??? ? ? ?? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ????? ??? ? ?? 
???? ??? ???? ?? 
???? ?? ? ? ??? ?? ? ???
?
?????
7
7_Sci_6_Chapter 7.indd   119 8/8/2024   3:35:45 PM
Reprint 2025-26
120
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
? ???????? 7.1— ???, ???? ???? ? ??? ?? 7.1 ??? ????? ? ??
???? ??? ??? ? ??? ?? ?? ?? ???? ‘?’, ‘?’ ?? ‘?’ ??? 
? ??? ??
 ? ? ??? ‘?’ ??? ??? ??, ? ??? ‘?’ ??? ?? ?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ??? ? ? ?? ????? 
?
??? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??
 ? ?? ?? ???????? ? ? ? ????? ??? ?
??? ???? ???? ??— ?
??????
???? ? ?
? ??? ?? ??
 ? ? ???, ?
????? ?
???? ?? ??? ?? ?? ??? ??
??? ???? ?? ??? —
 — ?? ?? ?? ? ????? ??? ? ??? ‘?’ ??? ? ?
? ???? ? ??? ? ??? ‘?’ ??? ?
?????? ?? 
1–2 ?? ?? ?? ? ???? ??? ? ????? ??? ?
??? ???? ? ?? ?? ???—
 — ? ??? ‘?’ ? ?
? ‘?’ ??? ?? ? ? ?? ??? ???? ??????? ? ???? ??? ?? ??? ? ??? 
‘?’ ? ?? ?
??????? 
 ? ?? ?? ?
??????
???? ???? ??
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ? ???? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
       
 — ? ??? ‘?’ ??? ?
????? ? ? ? ??? ????? ??? ? ?? ??
??? ??? ???
	   	
 ? ??, ???????? ? ?
??? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ????? ??? ?? ???? ??
      
???? 7.1— ?? ??? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ?????
? ? ? ? ? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   120 8/8/2024   3:35:46 PM
Reprint 2025-26
??? ??
? ???? ????
121
?
???? ?? ??? ?? ??? ?? ? ? ????? ? ?? ? ? ?
??????
???? ?? 
??? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ? ? ? ????? ??? ?? ?? ??
??? 
?? ?? ?? ? ??? ‘?’ ?? ?? ?
? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ? ??? 
??
??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ?? ????? ??? ? ? ?? ??? 
???? ? ?? ?????? ? ???? 
??? ????
? ??? ?? ?? ?
???, ?? ????? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??–?
????? ? ? 
????? ???? ?? ???? ???? 
7.2 ???
?? ?? ??
?? ?? ?????? (?? ?? ?
???) ?? ???????? ?? ? ?? ??
?? ?? ??? ??? 
?? ?? ??? ??
?? ?? ?? ? ?
??? ??
?? ?? ? ? ??? ? ??? ? ???? ??? ? ? ??
???? ? ? ?? ? ?? ? ?
??? 
?? ?? ????? ?? ?? ?? ??
?? ?
? ??? ??
?? ?? ?
???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ?? ? 
?? ? ?? ?? , ??????? (? ???? ????) ?????? ?? ?
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ?? ?
????: ? ? ????? ? ? ?? ? ?? ????? ?? ????? ?? ?? 
????—????? ? ? (?????? ? ???? ????) ??? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
??? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ???
??? ???? ?? ?? ?? ????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ???? ??? ????? ? ? ??? ???
??? ???? ??? ???, ?? ?? ?? ? ?? ????? ?? ???? 
??? ?? ? ?? ? ???? ? ??? ?? ????? ?? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ???  
? ?? ???? ????
7.3 ??? ????
7.3.1 ??????? ? ???????? ?
?
????: ? ? ??? ?? 7.2 ??? ????? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ? ????? ? ???? ? ?? ?? ????? ???? ?? 
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? ?? ???? ???? ??? ??? ? ???? ? ? ?? ?????? ? ???? ???? 
???? ???? ??? ? ???? ???? ?? ? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ?
???? ?????? 
? ???? ???? ?? ???? ?? ?????? ? ???? ???? ?? ?????? ???? ?? ????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? 
????? ? ? ???? ? ? ?
??? ?? ??? ??? ? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ????  
??? ???? ? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ? ?? 
?? ?? ??? ? ????
???? 7.2— ?
???? ??????? ? ???????? ?
??????
7_Sci_6_Chapter 7.indd   121 8/8/2024   3:35:47 PM
Reprint 2025-26
122
?????? ? | ?????? ?? ? ?? ? ?????? | ??? ? 6
??? ?
?? ??? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ? (? ? ?? ?? ? ???? ????) ?? ????? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ? ??? (? ? ?? ??) ?? ????? ? ?????? ?? ???? ?? ?? ?
? ???????? ??? 
?? ? ?? ? ? ??? ???? ?? ?? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ??? ??? ? ??? ???? ?? ?
?
???? ?? ? ?? ? ? ? ?? ?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ???? ???? ?? ?? ??? ? 
?? ?? ?? ? ?? ?
???? ? ??? ?? ??? ???? ??? ?? ??? ? ??? ???? ? ???? ???? ???? ?? 
? ???? ???? ?? ??? ?? ??????? ?? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ? ???? ???? ? ?? ?? ? ?? 
?????? ?? ????? -?
???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ?? ? 
??? ?? 
????? ????
?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?????? ? ???? ???? ??? ???? ??? ?: ? ? ??? ?? ?? ??? ? ???? 
?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ?? ????? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ??, 
?? ?? °C ?? ??? ????? ?? ? ??? 
? ???????? 7.2— ???, ??? ???? 
???, ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ???? ?? ?????? ? ???? ???? ?? ????? ????? 
?? ?? ?? ??? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?
? ? ?????? ?? ?? ? ?? ?? ? ??? ? ???? ?? ?? ?? 
?????? ?? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ???-??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ?? ? 
?? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?
? ? ???? 
?? ?
??? ?? ???? ?? ? ?? ? ? ??? ????? ?? 
????? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ???? ??? 
?? ????? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ????? 
? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?? ??? ? 
???? ?? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ???? 
?? ???-19 ??????? ? ? ??? ??? 
?? ? ????? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ??? 
??? ?? ?? ?? ?? ????? ? ? ???? 
?? ?? ? ?
? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? 
??? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   122 8/8/2024   3:35:55 PM
Reprint 2025-26
??? ??
? ???? ????
123
 ? ?? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? 
(??? ) ???
?? ?? ?? ?? ?????
 ? ?? ? ?? ? ? ?? ?
??: ?????? (??? ??) ??? 
? ???? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ??
 ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ? ?? ?? ? ???? ?
??? ?
?? ?? ?? ?? 
 ? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ??? ? ? ?? ?? ? ???? ? ? 
? ??? ?? ? ?? ? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? 
?? ???? ?? ?????? ? ?? ?? ??
 ? ?
??? ?? ?? ? ?? ? ? ????? ?? ?? ? ?? ?
???? 
?? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ?? 
 ? ?? ???? 7.1 ??? ?? ? ?
?? ? ? ?? ????
 ? ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ???
?? ?? ?? ?? ?? ? 
?? ?? ? ?? ?
??? ?? ?? ??
 ? ?? ?? ?????? ?? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ? ??????? 
?? . ?
?. ??? ??? (°C)
1.
.
.
.
.
10.
???? ?? 7.1— 10 ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? 
?
???? ??? ??? ?? ? ?? ? ? ?? ? ? ??? ??? ? 
??? ???????? ? ????? ????? ????? 
?? ????—
• ?? ? ?? ? ? ?? ? ? ??? ???? ?? ??-??? ??? 
? ????? ?? ? ??? ? ? ?? ? ???? ?? ?????
• ?? ? ?? ? ? ?? ?????? ? ? ??? ??? ? ?? 
? ???? ?? ? ??? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? 
???? ??? ?? ? ??? ?? ?????
• ?? ? ?? ? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? 
?? ???? ?? ?
?? ????? ?? ? ??? ?????? 
????? ? ? ?
?? ?? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ? 
• ?? ? ?? ? ? ?? ??? ? ?????? ?? ???? 
? ???? ?? ?????
?????? ??? ? ???? ?? ???? ??? ?? ? 37.0 °C 
???? ???? ?? ??
? ?
? ??? ?? ? ? ?? ??? ?? ? ?? 
???????? ? ? ?? ?? ?? ? ??? ?? ??? ??? ???? ? ? ? 
???? ?? ???? ??? ?? ? 37.0 °C ??? ?? ?? 
?
? ? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ???? ??? ?? ? ?? ?
? ? 
??? ? ?? ?
? ? ?? ???
??? ? ??? ? ?? ? ?? ? ? ? ??? ?? 
??? ????? ??: ?? ?? ?? ? ? 
? ??? ?? ??? ?? ????-?? 
???? ???? ?? ? 
?
7_Sci_6_Chapter 7.indd   123 8/8/2024   3:35:56 PM
Reprint 2025-26
Read More
312 docs

FAQs on NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन - विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

1. ताप क्या है और यह कैसे उत्पन्न होता है ?
Ans. ताप, जिसे हम गर्मी भी कहते हैं, ऊर्जा का एक रूप है जो किसी वस्तु के कणों के बीच की गति के कारण उत्पन्न होता है। जब कण तेजी से हिलते हैं, तो वस्तु का ताप बढ़ जाता है। ताप का स्रोत सूर्य, आग, इलेक्ट्रिक उपकरण, और रासायनिक प्रतिक्रियाएँ हो सकते हैं।
2. ताप को मापने के लिए कौन-कौन से उपकरण उपयोग में लाए जाते हैं ?
Ans. ताप को मापने के लिए विभिन्न उपकरणों का उपयोग किया जाता है, जिनमें थर्मामीटर, थर्मोकपल, और इन्फ्रारेड थर्मामीटर शामिल हैं। थर्मामीटर में पारे या शराब का उपयोग होता है, जो तापमान के अनुसार फैलता या सिकुड़ता है।
3. तापमान की माप के लिए सामान्य माप एकक क्या होते हैं ?
Ans. तापमान मापने के लिए सामान्य माप एकक सेल्सियस (°C), फैरेनहाइट (°F), और केल्विन (K) होते हैं। सेल्सियस में पानी का उबालने का तापमान 100°C और जमने का तापमान 0°C होता है।
4. ताप और गर्मी में क्या अंतर है ?
Ans. ताप और गर्मी में मुख्य अंतर यह है कि ताप एक वस्तु के भीतर की ऊर्जा का माप है, जबकि गर्मी ऊर्जा का वह प्रवाह है जो एक वस्तु से दूसरी वस्तु की ओर जाती है। गर्मी तब प्रवाहित होती है जब तापमान में अंतर होता है।
5. ताप मापन के दौरान क्या सावधानियाँ बरतनी चाहिए ?
Ans. ताप मापन के दौरान कुछ सावधानियाँ बरतनी चाहिए, जैसे थर्मामीटर को सीधे धूप या गर्म सतहों से दूर रखना, ताप मापने के लिए सही उपकरण का चयन करना, और थर्मामीटर को सही तरीके से रखने पर ध्यान देना ताकि यह सटीक माप प्रदान कर सके।
Related Searches

past year papers

,

practice quizzes

,

Extra Questions

,

study material

,

MCQs

,

Sample Paper

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Objective type Questions

,

Exam

,

video lectures

,

Semester Notes

,

Summary

,

shortcuts and tricks

,

Free

,

NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

pdf

,

Important questions

,

Viva Questions

,

ppt

,

NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

mock tests for examination

,

NCERT Textbook: ताप एवं उसका मापन | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

;