Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा

NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


?
??? ?? ?
?????? ? ? ? ?? ? ???? ???? ?? ?
? ? ?? ??? ? ????? ? ????
?? ????? ???? ??? ?
? ?? ???? ?? ? ?? 
?? ? ???? ?? ?? (????) ?? ?? ? ?? ? ???? ???? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
?? ? ?? ??? ??? ?? 
? ???? ? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ?
? ?? ????? ??? ?? ? 
??? ? ??-??? ?
???? ???? ?? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ? ? ?? ???, ?
??? ??
? ?? ?????? ?? 
?? ?? ? ????? ???? 
?? ?????, ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? 
???? ? ? ???? ??? ???? ? ???? ???? ????? ???, “?? ? ??, ? ??? ?? ? ????? ??? ?? ??? 
??? ??? ? ??? ?? ???? ?
?????? ???, ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ??? ?? ??? 
?? ? ??? ?
???, ?? ??? ? ?? ? ??
? ????? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?????? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ?? -?
??? ??
? ?? ?? ?? ? ??? ?? ????? ??? ???? ? ? ????????? 
?? ??? ???? ?
?? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ??? 
 
???? -???? ?????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ??? ?
??? ??
? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?
? ? ?? ?
?????
? ?? ???? ?? ? ?? ??? ???? ? ????” 
 
????
???
? ?? ?? ??
???? ?
????
11 ???????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   201 8/8/2024   7:24:39 PM
Reprint 2025-26
Page 2


?
??? ?? ?
?????? ? ? ? ?? ? ???? ???? ?? ?
? ? ?? ??? ? ????? ? ????
?? ????? ???? ??? ?
? ?? ???? ?? ? ?? 
?? ? ???? ?? ?? (????) ?? ?? ? ?? ? ???? ???? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
?? ? ?? ??? ??? ?? 
? ???? ? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ?
? ?? ????? ??? ?? ? 
??? ? ??-??? ?
???? ???? ?? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ? ? ?? ???, ?
??? ??
? ?? ?????? ?? 
?? ?? ? ????? ???? 
?? ?????, ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? 
???? ? ? ???? ??? ???? ? ???? ???? ????? ???, “?? ? ??, ? ??? ?? ? ????? ??? ?? ??? 
??? ??? ? ??? ?? ???? ?
?????? ???, ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ??? ?? ??? 
?? ? ??? ?
???, ?? ??? ? ?? ? ??
? ????? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?????? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ?? -?
??? ??
? ?? ?? ?? ? ??? ?? ????? ??? ???? ? ? ????????? 
?? ??? ???? ?
?? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ??? 
 
???? -???? ?????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ??? ?
??? ??
? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?
? ? ?? ?
?????
? ?? ???? ?? ? ?? ??? ???? ? ????” 
 
????
???
? ?? ?? ??
???? ?
????
11 ???????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   201 8/8/2024   7:24:39 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
202
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
?
???  ?? ?? ?, “???? , ?? ? ? ? ? ???? ?? ??? ? ? ? ??? ?? ???-? ??? ?? ??? ? ? 
??? ?? ??? ????” ?? ?? ? ? ?? ? “???, ?? ?? ??? ?
?????
? ?? ?????? ??? ? ???? ?? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ?? ???? ?
???? ????? ? ? ??? ? ? ??? ????? ???  ??? ? ??? ?? ??? 
?
?????
? ?? ??? ? ?????? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ?
?? ?? ???? ???” ?? ??? ??? 
??? ? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ?
???? ?????
? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? 
?????? ? ?? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ????, ? ? ?????
? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?
11.1 ?? ?? ? ?? ?
??? ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?
? ? ???? ?-
?
??
??? ???????? ???? ? ??? ?????? ???? ?? ?? ????? 
?? ? ??????? ?? ?? ? ? ? ?? ?
?????? ? ??? ?? ? ????? 
???, “? ?? ???? ???? ? ?? ??? ??? ?? ? ??? ????  ??? 
???? ?? ? ? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ?
??? ???? ???? ? ?? ????? ? 
?? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ???” ?
??? ?? ?
?????? ?? 
???? ?? ??? ? ?? ? ???? ??? ?? ???? ???? ? ???? 
?? ? ?? ??? ???? ? ????
????, ? ? ?? ??? ? ??????? ? ? ????? ? ???? ?
??? ?? ????? 11.1— ???, ??
??? ???? ? ?? ???? ???? ? ????? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ??? ?? ?? ? ? ?? ???? ???? ? ?????? 
 ? ????? ? ?
?? ?? ?? ?? ? , ???? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ?? ?????? ??? ??? ???? ? ??? ????? ????
 ? ?? ?? ???? ? ??? ?? ????? ??? ??? ???? ? ? ? ? ???? ? ???
??? ? ?? ??? ? ??? ??, ?? ?? ????? ?? ???? ? ?? ?
??? ???? 
??? ???? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ?? ??? ? ???? ?? ?? ?????
? ? ?? 
?????? ????? ??? ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ??? ? ? ? ? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ?? ? ? ?
??? ???? 
??? ???? ? ?????? ??? ??? ???? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ?????? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ? ???? ??? ? ? ? ? ?? ???? ???? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ???? ???? ? ? ? ?? ?????? ?? ? ????? ??? ? ????? ?? ?
??? ?-?
??
???? ?? ?? ?? 
???????
???? ???? ? ?? 
?????? ? ?? ??? ? ?? 
????? ?? ???? 
???? ???? ????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   202 8/8/2024   7:24:40 PM
Reprint 2025-26
Page 3


?
??? ?? ?
?????? ? ? ? ?? ? ???? ???? ?? ?
? ? ?? ??? ? ????? ? ????
?? ????? ???? ??? ?
? ?? ???? ?? ? ?? 
?? ? ???? ?? ?? (????) ?? ?? ? ?? ? ???? ???? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
?? ? ?? ??? ??? ?? 
? ???? ? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ?
? ?? ????? ??? ?? ? 
??? ? ??-??? ?
???? ???? ?? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ? ? ?? ???, ?
??? ??
? ?? ?????? ?? 
?? ?? ? ????? ???? 
?? ?????, ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? 
???? ? ? ???? ??? ???? ? ???? ???? ????? ???, “?? ? ??, ? ??? ?? ? ????? ??? ?? ??? 
??? ??? ? ??? ?? ???? ?
?????? ???, ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ??? ?? ??? 
?? ? ??? ?
???, ?? ??? ? ?? ? ??
? ????? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?????? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ?? -?
??? ??
? ?? ?? ?? ? ??? ?? ????? ??? ???? ? ? ????????? 
?? ??? ???? ?
?? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ??? 
 
???? -???? ?????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ??? ?
??? ??
? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?
? ? ?? ?
?????
? ?? ???? ?? ? ?? ??? ???? ? ????” 
 
????
???
? ?? ?? ??
???? ?
????
11 ???????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   201 8/8/2024   7:24:39 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
202
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
?
???  ?? ?? ?, “???? , ?? ? ? ? ? ???? ?? ??? ? ? ? ??? ?? ???-? ??? ?? ??? ? ? 
??? ?? ??? ????” ?? ?? ? ? ?? ? “???, ?? ?? ??? ?
?????
? ?? ?????? ??? ? ???? ?? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ?? ???? ?
???? ????? ? ? ??? ? ? ??? ????? ???  ??? ? ??? ?? ??? 
?
?????
? ?? ??? ? ?????? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ?
?? ?? ???? ???” ?? ??? ??? 
??? ? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ?
???? ?????
? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? 
?????? ? ?? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ????, ? ? ?????
? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?
11.1 ?? ?? ? ?? ?
??? ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?
? ? ???? ?-
?
??
??? ???????? ???? ? ??? ?????? ???? ?? ?? ????? 
?? ? ??????? ?? ?? ? ? ? ?? ?
?????? ? ??? ?? ? ????? 
???, “? ?? ???? ???? ? ?? ??? ??? ?? ? ??? ????  ??? 
???? ?? ? ? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ?
??? ???? ???? ? ?? ????? ? 
?? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ???” ?
??? ?? ?
?????? ?? 
???? ?? ??? ? ?? ? ???? ??? ?? ???? ???? ? ???? 
?? ? ?? ??? ???? ? ????
????, ? ? ?? ??? ? ??????? ? ? ????? ? ???? ?
??? ?? ????? 11.1— ???, ??
??? ???? ? ?? ???? ???? ? ????? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ??? ?? ?? ? ? ?? ???? ???? ? ?????? 
 ? ????? ? ?
?? ?? ?? ?? ? , ???? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ?? ?????? ??? ??? ???? ? ??? ????? ????
 ? ?? ?? ???? ? ??? ?? ????? ??? ??? ???? ? ? ? ? ???? ? ???
??? ? ?? ??? ? ??? ??, ?? ?? ????? ?? ???? ? ?? ?
??? ???? 
??? ???? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ?? ??? ? ???? ?? ?? ?????
? ? ?? 
?????? ????? ??? ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ??? ? ? ? ? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ?? ? ? ?
??? ???? 
??? ???? ? ?????? ??? ??? ???? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ?????? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ? ???? ??? ? ? ? ? ?? ???? ???? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ???? ???? ? ? ? ?? ?????? ?? ? ????? ??? ? ????? ?? ?
??? ?-?
??
???? ?? ?? ?? 
???????
???? ???? ? ?? 
?????? ? ?? ??? ? ?? 
????? ?? ???? 
???? ???? ????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   202 8/8/2024   7:24:40 PM
Reprint 2025-26
203
??? ? ?? ??? ?? ??? ?
????
???? ?? ?? ? ????? ?? ?? ???? ???, ???? ?? ??? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ??? ?
?? ? ?? ??? ?? 
?? ????? ???? ?
??? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?????
? ?? 
???????? ? ? ??
?? ?? ????? ??? ?? 
?? ??? ? ?? ?????
? ?? ? ?? ? ???? ? ???? ???-??? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ???? 
???? ?? ???? ??? ?? ?-??? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ?, ????— ? ??? ? (?
?? ??? ?)? 
???? ?? ???? ? ?? ????? (? ??? ? ? ??? ? ???) ? ? ??? ? ??? ??? ?? ????, 
? ?? ??? ? ??? 11.2 ?? ??? ?? ????? ?? ????
?????? ?? ?? ??? ? ? ??????? ?????
? ? ?? ???? ? ???? ? ? ????? ??? ???? ?? ?????
? ? ?? 
??????? ?
? ? ????? ? ? ? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????
? ? ?? ? ????? ???, ? ?????, ? ??? ?, 
? ???? ? ? ??? ??????? ?? ?
??? ? ?? ?? ? ? ?? ???? ? ???? ??????? ????? ???? ???? 11.1 ? ??, 
?????
? ? ? ?
???? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ??? ??? ???? ? ?? ??? ?? ???? 11.1 ? ?? 100 ????? 
???? ??? 100 ??? ?? ? ?? ?? 78 ????? ? ????? ??? ?? ???, 21 ????? ?????? ?? ??? ?? ?? 1 ????? ???? 
????? ??? ? ???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ????
?? ???? ? ???? ? ? ?? ??? ? ??? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ???? ? ? ????? ???, 
??
? ?? ? ?????? ? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ???? ?? ???? ??
???? ?? 
??? ? ? ????
?? ?? 
?????!
‘?? ??? ???’ ??? ??? ? 100 ? ?? ?? ?
???? ?? ?
????? ??? ???? % ?
?? ? ?? ?? ??? ?? ?????? ? ??? ? ???
???? 11.1— ?? ? ? ?? ?
????
?? ?? ? ?? ? ????
? ????? ??? (78%)
?????? (21%) 
???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ?? ?? 
???? ??? ?? (1%)
11_Sci 6_Chapter 11.indd   203 8/8/2024   7:25:05 PM
Reprint 2025-26
Page 4


?
??? ?? ?
?????? ? ? ? ?? ? ???? ???? ?? ?
? ? ?? ??? ? ????? ? ????
?? ????? ???? ??? ?
? ?? ???? ?? ? ?? 
?? ? ???? ?? ?? (????) ?? ?? ? ?? ? ???? ???? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
?? ? ?? ??? ??? ?? 
? ???? ? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ?
? ?? ????? ??? ?? ? 
??? ? ??-??? ?
???? ???? ?? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ? ? ?? ???, ?
??? ??
? ?? ?????? ?? 
?? ?? ? ????? ???? 
?? ?????, ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? 
???? ? ? ???? ??? ???? ? ???? ???? ????? ???, “?? ? ??, ? ??? ?? ? ????? ??? ?? ??? 
??? ??? ? ??? ?? ???? ?
?????? ???, ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ??? ?? ??? 
?? ? ??? ?
???, ?? ??? ? ?? ? ??
? ????? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?????? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ?? -?
??? ??
? ?? ?? ?? ? ??? ?? ????? ??? ???? ? ? ????????? 
?? ??? ???? ?
?? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ??? 
 
???? -???? ?????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ??? ?
??? ??
? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?
? ? ?? ?
?????
? ?? ???? ?? ? ?? ??? ???? ? ????” 
 
????
???
? ?? ?? ??
???? ?
????
11 ???????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   201 8/8/2024   7:24:39 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
202
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
?
???  ?? ?? ?, “???? , ?? ? ? ? ? ???? ?? ??? ? ? ? ??? ?? ???-? ??? ?? ??? ? ? 
??? ?? ??? ????” ?? ?? ? ? ?? ? “???, ?? ?? ??? ?
?????
? ?? ?????? ??? ? ???? ?? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ?? ???? ?
???? ????? ? ? ??? ? ? ??? ????? ???  ??? ? ??? ?? ??? 
?
?????
? ?? ??? ? ?????? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ?
?? ?? ???? ???” ?? ??? ??? 
??? ? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ?
???? ?????
? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? 
?????? ? ?? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ????, ? ? ?????
? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?
11.1 ?? ?? ? ?? ?
??? ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?
? ? ???? ?-
?
??
??? ???????? ???? ? ??? ?????? ???? ?? ?? ????? 
?? ? ??????? ?? ?? ? ? ? ?? ?
?????? ? ??? ?? ? ????? 
???, “? ?? ???? ???? ? ?? ??? ??? ?? ? ??? ????  ??? 
???? ?? ? ? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ?
??? ???? ???? ? ?? ????? ? 
?? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ???” ?
??? ?? ?
?????? ?? 
???? ?? ??? ? ?? ? ???? ??? ?? ???? ???? ? ???? 
?? ? ?? ??? ???? ? ????
????, ? ? ?? ??? ? ??????? ? ? ????? ? ???? ?
??? ?? ????? 11.1— ???, ??
??? ???? ? ?? ???? ???? ? ????? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ??? ?? ?? ? ? ?? ???? ???? ? ?????? 
 ? ????? ? ?
?? ?? ?? ?? ? , ???? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ?? ?????? ??? ??? ???? ? ??? ????? ????
 ? ?? ?? ???? ? ??? ?? ????? ??? ??? ???? ? ? ? ? ???? ? ???
??? ? ?? ??? ? ??? ??, ?? ?? ????? ?? ???? ? ?? ?
??? ???? 
??? ???? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ?? ??? ? ???? ?? ?? ?????
? ? ?? 
?????? ????? ??? ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ??? ? ? ? ? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ?? ? ? ?
??? ???? 
??? ???? ? ?????? ??? ??? ???? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ?????? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ? ???? ??? ? ? ? ? ?? ???? ???? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ???? ???? ? ? ? ?? ?????? ?? ? ????? ??? ? ????? ?? ?
??? ?-?
??
???? ?? ?? ?? 
???????
???? ???? ? ?? 
?????? ? ?? ??? ? ?? 
????? ?? ???? 
???? ???? ????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   202 8/8/2024   7:24:40 PM
Reprint 2025-26
203
??? ? ?? ??? ?? ??? ?
????
???? ?? ?? ? ????? ?? ?? ???? ???, ???? ?? ??? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ??? ?
?? ? ?? ??? ?? 
?? ????? ???? ?
??? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?????
? ?? 
???????? ? ? ??
?? ?? ????? ??? ?? 
?? ??? ? ?? ?????
? ?? ? ?? ? ???? ? ???? ???-??? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ???? 
???? ?? ???? ??? ?? ?-??? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ?, ????— ? ??? ? (?
?? ??? ?)? 
???? ?? ???? ? ?? ????? (? ??? ? ? ??? ? ???) ? ? ??? ? ??? ??? ?? ????, 
? ?? ??? ? ??? 11.2 ?? ??? ?? ????? ?? ????
?????? ?? ?? ??? ? ? ??????? ?????
? ? ?? ???? ? ???? ? ? ????? ??? ???? ?? ?????
? ? ?? 
??????? ?
? ? ????? ? ? ? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????
? ? ?? ? ????? ???, ? ?????, ? ??? ?, 
? ???? ? ? ??? ??????? ?? ?
??? ? ?? ?? ? ? ?? ???? ? ???? ??????? ????? ???? ???? 11.1 ? ??, 
?????
? ? ? ?
???? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ??? ??? ???? ? ?? ??? ?? ???? 11.1 ? ?? 100 ????? 
???? ??? 100 ??? ?? ? ?? ?? 78 ????? ? ????? ??? ?? ???, 21 ????? ?????? ?? ??? ?? ?? 1 ????? ???? 
????? ??? ? ???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ????
?? ???? ? ???? ? ? ?? ??? ? ??? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ???? ? ? ????? ???, 
??
? ?? ? ?????? ? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ???? ?? ???? ??
???? ?? 
??? ? ? ????
?? ?? 
?????!
‘?? ??? ???’ ??? ??? ? 100 ? ?? ?? ?
???? ?? ?
????? ??? ???? % ?
?? ? ?? ?? ??? ?? ?????? ? ??? ? ???
???? 11.1— ?? ? ? ?? ?
????
?? ?? ? ?? ? ????
? ????? ??? (78%)
?????? (21%) 
???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ?? ?? 
???? ??? ?? (1%)
11_Sci 6_Chapter 11.indd   203 8/8/2024   7:25:05 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
204
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
??? ?? ????? 11.2— ???, ????? ????? ?? ????? ? 15 cm 
×
 15 cm ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???, ?? ? ?? ? ?, ?? ???? ? ? ? ?? 
?
?????? ?
??? ??????
 ? ???? 11.2 ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?????? ??
? ??? ????? ?? ?????
?? ?? ???? ? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? 
???? ?
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ???? ?? ???? ?????? ???? ? ??? 
????? ?
?? ??? ? ?? ?? ?? ???? ? ???? ??? ?? ???? ??? ??? ??? 
??? ?? ? ?
?? ??? ? ?? ????? ?? ??? ?
??? ??? ??? ?? ? ??? ? ? ? ?? 
??? ????? ?? ?
??? ??? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ????? ?? ? ??? ????? ??? ??? ? ? ?? ??? ?, 
??? ? ? ??? ?? ?
???? ?? ?
??? ??? ? ?? ??? ?? ? ??? , ?
?? ? ?? 
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ? ????
???-?? ???? ? ? ? ?? ??? ? ? ??? ? ? 
???? ?? ????? ? ? ???? ? ??? ? ???? ? ?? ???? ? ?? ? ? ??? ????? 
???? ??? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ??, ???? ?? ?? ?? ? ?? ? ??????? ? 
??? ?-? ? ??? ?? ??? ? ????
???-?? ???? ????? ? ??? (???? 11.3)
???? 11.3— ??? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ? ? ? ????? ??? ? ? ??? ????? , ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ? ? 
??? ? ? ??? ??? ?? ?? ? ??????? ? ? ???? ?? ?? ??? ? ? ??? ????? ??? ?? ??? 
? ? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ????? ???? ???? ??? ? ?? ??? ? ??? ???? ? ???? 
??? ? ? ??? ????? ? ? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ????
?? ?? 
??? ??!
?
?
?
? ?? ???? 11.2— ?????? 11_Sci 6_Chapter 11.indd   204 8/8/2024   7:25:20 PM
Reprint 2025-26
Page 5


?
??? ?? ?
?????? ? ? ? ?? ? ???? ???? ?? ?
? ? ?? ??? ? ????? ? ????
?? ????? ???? ??? ?
? ?? ???? ?? ? ?? 
?? ? ???? ?? ?? (????) ?? ?? ? ?? ? ???? ???? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
?? ? ?? ??? ??? ?? 
? ???? ? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ?
? ?? ????? ??? ?? ? 
??? ? ??-??? ?
???? ???? ?? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ? ? ?? ???, ?
??? ??
? ?? ?????? ?? 
?? ?? ? ????? ???? 
?? ?????, ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ? ??? ??? 
???? ? ? ???? ??? ???? ? ???? ???? ????? ???, “?? ? ??, ? ??? ?? ? ????? ??? ?? ??? 
??? ??? ? ??? ?? ???? ?
?????? ???, ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ??? ?? ??? 
?? ? ??? ?
???, ?? ??? ? ?? ? ??
? ????? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?????? ??? ?? ?? ?? 
?? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ?? -?
??? ??
? ?? ?? ?? ? ??? ?? ????? ??? ???? ? ? ????????? 
?? ??? ???? ?
?? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ??? 
 
???? -???? ?????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ??? ?
??? ??
? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ??? ???? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ??? ?
? ? ?? ?
?????
? ?? ???? ?? ? ?? ??? ???? ? ????” 
 
????
???
? ?? ?? ??
???? ?
????
11 ???????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   201 8/8/2024   7:24:39 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
202
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
?
???  ?? ?? ?, “???? , ?? ? ? ? ? ???? ?? ??? ? ? ? ??? ?? ???-? ??? ?? ??? ? ? 
??? ?? ??? ????” ?? ?? ? ? ?? ? “???, ?? ?? ??? ?
?????
? ?? ?????? ??? ? ???? ?? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ?? ???? ?
???? ????? ? ? ??? ? ? ??? ????? ???  ??? ? ??? ?? ??? 
?
?????
? ?? ??? ? ?????? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ?
?? ?? ???? ???” ?? ??? ??? 
??? ? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ?
???? ?????
? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? 
?????? ? ?? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ????, ? ? ?????
? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?
11.1 ?? ?? ? ?? ?
??? ?
??? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?
? ? ???? ?-
?
??
??? ???????? ???? ? ??? ?????? ???? ?? ?? ????? 
?? ? ??????? ?? ?? ? ? ? ?? ?
?????? ? ??? ?? ? ????? 
???, “? ?? ???? ???? ? ?? ??? ??? ?? ? ??? ????  ??? 
???? ?? ? ? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ?
??? ???? ???? ? ?? ????? ? 
?? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ???” ?
??? ?? ?
?????? ?? 
???? ?? ??? ? ?? ? ???? ??? ?? ???? ???? ? ???? 
?? ? ?? ??? ???? ? ????
????, ? ? ?? ??? ? ??????? ? ? ????? ? ???? ?
??? ?? ????? 11.1— ???, ??
??? ???? ? ?? ???? ???? ? ????? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ??? ?? ?? ? ? ?? ???? ???? ? ?????? 
 ? ????? ? ?
?? ?? ?? ?? ? , ???? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? ??? ????-???? ??? ???? 
 ? ?? ?????? ??? ??? ???? ? ??? ????? ????
 ? ?? ?? ???? ? ??? ?? ????? ??? ??? ???? ? ? ? ? ???? ? ???
??? ? ?? ??? ? ??? ??, ?? ?? ????? ?? ???? ? ?? ?
??? ???? 
??? ???? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ?? ??? ? ???? ?? ?? ?????
? ? ?? 
?????? ????? ??? ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ??? ? ? ? ? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ?? ? ? ?
??? ???? 
??? ???? ? ?????? ??? ??? ???? ?? ???????? ?? ?????? 
???? ?????? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ? ???? ??? ? ? ? ? ?? ???? ???? ?? 
?????? ?? ?????? ??? ? ????? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ? ???? ???? ? ? ? ?? ?????? ?? ? ????? ??? ? ????? ?? ?
??? ?-?
??
???? ?? ?? ?? 
???????
???? ???? ? ?? 
?????? ? ?? ??? ? ?? 
????? ?? ???? 
???? ???? ????
11_Sci 6_Chapter 11.indd   202 8/8/2024   7:24:40 PM
Reprint 2025-26
203
??? ? ?? ??? ?? ??? ?
????
???? ?? ?? ? ????? ?? ?? ???? ???, ???? ?? ??? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ??? ?
?? ? ?? ??? ?? 
?? ????? ???? ?
??? ?
???? ? ? ? ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?????
? ?? 
???????? ? ? ??
?? ?? ????? ??? ?? 
?? ??? ? ?? ?????
? ?? ? ?? ? ???? ? ???? ???-??? ?? ? ? ???? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ???? 
???? ?? ???? ??? ?? ?-??? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ?, ????— ? ??? ? (?
?? ??? ?)? 
???? ?? ???? ? ?? ????? (? ??? ? ? ??? ? ???) ? ? ??? ? ??? ??? ?? ????, 
? ?? ??? ? ??? 11.2 ?? ??? ?? ????? ?? ????
?????? ?? ?? ??? ? ? ??????? ?????
? ? ?? ???? ? ???? ? ? ????? ??? ???? ?? ?????
? ? ?? 
??????? ?
? ? ????? ? ? ? ?? ??? ? ???? ? ???? ?????
? ? ?? ? ????? ???, ? ?????, ? ??? ?, 
? ???? ? ? ??? ??????? ?? ?
??? ? ?? ?? ? ? ?? ???? ? ???? ??????? ????? ???? ???? 11.1 ? ??, 
?????
? ? ? ?
???? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ? ???? ? ??? ??? ???? ? ?? ??? ?? ???? 11.1 ? ?? 100 ????? 
???? ??? 100 ??? ?? ? ?? ?? 78 ????? ? ????? ??? ?? ???, 21 ????? ?????? ?? ??? ?? ?? 1 ????? ???? 
????? ??? ? ???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ? ?? ?? ??? ?? ? ??? ????
?? ???? ? ???? ? ? ?? ??? ? ??? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ???? ? ? ????? ???, 
??
? ?? ? ?????? ? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ???? ?? ???? ??
???? ?? 
??? ? ? ????
?? ?? 
?????!
‘?? ??? ???’ ??? ??? ? 100 ? ?? ?? ?
???? ?? ?
????? ??? ???? % ?
?? ? ?? ?? ??? ?? ?????? ? ??? ? ???
???? 11.1— ?? ? ? ?? ?
????
?? ?? ? ?? ? ????
? ????? ??? (78%)
?????? (21%) 
???? ?, ? ???? ? ? ????? ????? ?? ?? 
???? ??? ?? (1%)
11_Sci 6_Chapter 11.indd   203 8/8/2024   7:25:05 PM
Reprint 2025-26
Jigyasa | Science Textbook | Grade 6
204
?????? ? | ?????? ??? ? ?? ? ?? ???? | ??? ? 6
??? ?? ????? 11.2— ???, ????? ????? ?? ????? ? 15 cm 
×
 15 cm ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???, ?? ? ?? ? ?, ?? ???? ? ? ? ?? 
?
?????? ?
??? ??????
 ? ???? 11.2 ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?????? ??
? ??? ????? ?? ?????
?? ?? ???? ? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? 
???? ?
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ???? ?? ???? ?????? ???? ? ??? 
????? ?
?? ??? ? ?? ?? ?? ???? ? ???? ??? ?? ???? ??? ??? ??? 
??? ?? ? ?
?? ??? ? ?? ????? ?? ??? ?
??? ??? ??? ?? ? ??? ? ? ? ?? 
??? ????? ?? ?
??? ??? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ????? ?? ? ??? ????? ??? ??? ? ? ?? ??? ?, 
??? ? ? ??? ?? ?
???? ?? ?
??? ??? ? ?? ??? ?? ? ??? , ?
?? ? ?? 
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ? ????
???-?? ???? ? ? ? ?? ??? ? ? ??? ? ? 
???? ?? ????? ? ? ???? ? ??? ? ???? ? ?? ???? ? ?? ? ? ??? ????? 
???? ??? ? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ??, ???? ?? ?? ?? ? ?? ? ??????? ? 
??? ?-? ? ??? ?? ??? ? ????
???-?? ???? ????? ? ??? (???? 11.3)
???? 11.3— ??? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ? ? ? ????? ??? ? ? ??? ????? , ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ? ? 
??? ? ? ??? ??? ?? ?? ? ??????? ? ? ???? ?? ?? ??? ? ? ??? ????? ??? ?? ??? 
? ? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ????? ???? ???? ??? ? ?? ??? ? ??? ???? ? ???? 
??? ? ? ??? ????? ? ? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ????
?? ?? 
??? ??!
?
?
?
? ?? ???? 11.2— ?????? 11_Sci 6_Chapter 11.indd   204 8/8/2024   7:25:20 PM
Reprint 2025-26
205
??? ? ?? ??? ?? ??? ?
????
???? ???? ?? ?????
? ????? ? ?? ???? ??? ??? ?? ?
???? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ?? ???? 
???? ??? ?? ??
???? ??? ?? ? ? ??? ? ???? ?? ? ?? ? ? ? ????, ??? ?????? ?? ??? ? 
?? ??? ? ??? ?? ??? ??? ? ?? ?? ???
?? ????? ????, ? ? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ? ?????
11.2 ?? 
?
??? ?? ?
?????? , ???? ? ? ?????? ?? ? ?? ??? ? ??? 
???? ????, ?????? ??? ???-???? ?? ?? ???? 
????? ? ? ???? ???? ??? ???????? ? ???? ???? ???? 
?? ? ? ?? ????? ??? ?? ????? ? ? ???? ??? 
?? ? ?? ? ???? ??? ????? ???? ? ? ??? ???? ?
??? 
? ? ?????? ?? ?? ????? ?? ? ? ?? ?
??? ??? ? ?? 
? ????
???? ?? ???? ????? ????? ? ?? ? ? ?? ?
? ? 
???? ???????? ?? ? ????? ? ?? ??? ? ? ??? ???? ???? 
??? ??? ???? ? ???? ??? ? ?? ???? ??? ? ??? ? ?????
???? ???? ????? ????? ??? ??? ? ? ??? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ??? ??? ????? ? ?, ???? 
???? ?? ? ??, ???? ???? ? ?? ? ??, ????? ?? ? ??, ? ??? ? ???? ?? ? ?? ???
? ???? ?? 
? ??? ???? ?? ??? ????? ?? ??? ???? ? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?????? ??? ????? ????? ? ?? ???? 
? ? ? ???-? ??? ?? ??????? ????? ??? ? ? ?? ??????? ?? ????? ? ? ? ?? ?
??? ???????
?????? ? ? ???? ? ? ???? ??-??? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ??? ??? ?? ?? ?
?? ? ? 
????????? ???
? ??
??? ?? ??? ????? ????? ??? ??
??? ?, ??? ? ? ?? ? ?? ( ??? ? ???) ????? ? ?? 
??? ? ??, ??? ? ? ????
?, ?? ?? ?? ? ? ??? ???? ?????? ?? ? ?? ????
???? ???? ????? 
??? ??? ??? ? ??????? ????? ?? ? ?? ???? ? ??
? (??? ? -??? ?? ??? ? ??? ? ???) ? ? ? ? 
???? ??? ??? ????? ? ?, ?? ? ????? ? ? ???? ?? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ??? ?? ?, ? ? ????? ??? 
????? ??? ?? ?????? ? ? ???? ?? ???? ?
?-? ? ?? ??? ? ?? ????? ????? ??? ? ? ?? ? ? ?? ????, 
..................................
..................................
???? ???? ?? ? ?? ? ? 
? ? ???? ??? ??? 
????? ?? ?
????? ?? ???? ????
Chapter 11.indd   205 08/11/2024   14:17:55
Reprint 2025-26
Read More
312 docs

FAQs on NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा - विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

1. प्रकृति की अमूल्य संपदा का क्या अर्थ है ?
Ans. प्रकृति की अमूल्य संपदा का अर्थ है उन सभी संसाधनों और तत्वों का समूह जो हमें प्राकृतिक रूप से मिलते हैं और जिनका हमारे जीवन में महत्वपूर्ण योगदान होता है। इसमें जल, वायु, वन, खनिज, जीव-जंतु और जैव विविधता शामिल हैं। ये सभी संसाधन हमारे जीवन को बनाए रखने के लिए आवश्यक हैं और हमें इनकी सुरक्षा और संरक्षण की आवश्यकता है।
2. प्राकृतिक संसाधनों के संरक्षण के लिए हमें क्या करना चाहिए ?
Ans. प्राकृतिक संसाधनों के संरक्षण के लिए हमें कई उपाय करने चाहिए, जैसे कि जल का सही उपयोग, वृक्षारोपण, प्लास्टिक का कम से कम उपयोग, ऊर्जा की बचत, और पुनर्चक्रण। इसके अलावा, हमें जागरूकता फैलानी चाहिए ताकि लोग प्राकृतिक संसाधनों के महत्व को समझें और उनका संरक्षण करें।
3. जैव विविधता का संरक्षण क्यों आवश्यक है ?
Ans. जैव विविधता का संरक्षण अत्यंत आवश्यक है क्योंकि यह पारिस्थितिकी तंत्र के संतुलन को बनाए रखने में मदद करता है। विभिन्न जीवों और पौधों की प्रजातियाँ एक-दूसरे के साथ मिलकर काम करती हैं, और इनके विलुप्त होने से खाद्य श्रृंखला में असंतुलन आ सकता है। जैव विविधता हमारे लिए औषधियों, खाद्य सामग्री और अन्य उपयोगी संसाधनों का स्रोत भी है।
4. जल ही जीवन है, इस वाक्य का क्या महत्व है ?
Ans. "जल ही जीवन है" इस वाक्य का महत्व इसलिए है क्योंकि जल हमारे जीवन के लिए सबसे आवश्यक तत्व है। मानव, पशु और पौधों के जीवन के लिए जल की आवश्यकता होती है। इसके बिना जीवन संभव नहीं है। इसलिए, जल का संरक्षण और सही उपयोग करना सभी के लिए आवश्यक है।
5. प्रकृति के साथ संतुलन कैसे बनाए रखें ?
Ans. प्रकृति के साथ संतुलन बनाए रखने के लिए हमें सतत विकास के सिद्धांतों का पालन करना चाहिए। इसका अर्थ है कि हमें अपने विकास की गतिविधियों को इस तरह से करना चाहिए कि यह पर्यावरण को नुकसान न पहुंचाए। इसके लिए हमें हरित ऊर्जा का उपयोग, कूड़े का पुनर्चक्रण, और प्राकृतिक संसाधनों का विवेकपूर्ण उपयोग करना चाहिए।
Related Searches

Semester Notes

,

past year papers

,

Free

,

Viva Questions

,

ppt

,

Summary

,

NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Extra Questions

,

MCQs

,

Exam

,

NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: प्रकृति की अमूल्य संपदा | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

Sample Paper

,

mock tests for examination

,

shortcuts and tricks

,

Objective type Questions

,

practice quizzes

,

Important questions

,

video lectures

,

study material

,

pdf

;