Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: पृथ्वी के परे

NCERT Textbook: पृथ्वी के परे | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


?
????? ??? ?? ? ? ?? ?? ????? ?????? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ? ?? 
??? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ??? ????? ???? ??? ? ?? ????
???? 
 
???? ?- ?????? ? ? ?? ????? ? ?? ? ?? 
?? ??? ?? ? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ? ?? 
?? ?? ??? ? ?? (???? 12.1)? ?
????? ??? 
???? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? 
???? ? ? ?? ?
?-?? ?
? ? ? ??
? ?? ? ?? ?- ?? ?
? ? ? ? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ? 
? ??? ? ????? ?? ??? ? ??? ? ?? ??? ??? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? 
?? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ??? ?? 
???? ????? ? ?? ??
??? ??? ?? ????
? ??? ? ?? ?? ??? ?????? ??
? ??? ?? ?? 
????? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? 
?????? ? ?? ?? ????? ? ??? ?? ???? 12.1— ?????? ??? ?? ???
???? ?
?????? ?? ?? ? ? ? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ???? ??? ?
????? ?? ??? 12
????? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   225 8/8/2024   7:27:20 PM
Reprint 2025-26
Page 2


?
????? ??? ?? ? ? ?? ?? ????? ?????? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ? ?? 
??? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ??? ????? ???? ??? ? ?? ????
???? 
 
???? ?- ?????? ? ? ?? ????? ? ?? ? ?? 
?? ??? ?? ? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ? ?? 
?? ?? ??? ? ?? (???? 12.1)? ?
????? ??? 
???? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? 
???? ? ? ?? ?
?-?? ?
? ? ? ??
? ?? ? ?? ?- ?? ?
? ? ? ? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ? 
? ??? ? ????? ?? ??? ? ??? ? ?? ??? ??? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? 
?? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ??? ?? 
???? ????? ? ?? ??
??? ??? ?? ????
? ??? ? ?? ?? ??? ?????? ??
? ??? ?? ?? 
????? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? 
?????? ? ?? ?? ????? ? ??? ?? ???? 12.1— ?????? ??? ?? ???
???? ?
?????? ?? ?? ? ? ? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ???? ??? ?
????? ?? ??? 12
????? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   225 8/8/2024   7:27:20 PM
Reprint 2025-26
226
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ? ???? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ??? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ?????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?? ???? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
???? 12.2— ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ?
 ? ????????? ????? ? ?? ??? ???? ?? 
?? ?
? ? ???? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ?
??
?? ?? 
? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? 
?
??? ?? ????? ?????? ?? ?? ??? ? ??? ? ?? 
??????? ? ?? ?? ???? ???? ??? ??????? ?? 
? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? 
?
? ???? ? ?? ?
???? ?? ?? ???? 
?? ?? ?? ?? ?
??? ?? ???? ????? 
?? ????? ? ???? ??? ? ?? ??????? , 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???-??? ???? 
??? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?? ??? ?? 
? ?? ? ???? ?? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   226 8/8/2024   7:27:21 PM
Reprint 2025-26
Page 3


?
????? ??? ?? ? ? ?? ?? ????? ?????? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ? ?? 
??? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ??? ????? ???? ??? ? ?? ????
???? 
 
???? ?- ?????? ? ? ?? ????? ? ?? ? ?? 
?? ??? ?? ? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ? ?? 
?? ?? ??? ? ?? (???? 12.1)? ?
????? ??? 
???? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? 
???? ? ? ?? ?
?-?? ?
? ? ? ??
? ?? ? ?? ?- ?? ?
? ? ? ? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ? 
? ??? ? ????? ?? ??? ? ??? ? ?? ??? ??? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? 
?? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ??? ?? 
???? ????? ? ?? ??
??? ??? ?? ????
? ??? ? ?? ?? ??? ?????? ??
? ??? ?? ?? 
????? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? 
?????? ? ?? ?? ????? ? ??? ?? ???? 12.1— ?????? ??? ?? ???
???? ?
?????? ?? ?? ? ? ? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ???? ??? ?
????? ?? ??? 12
????? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   225 8/8/2024   7:27:20 PM
Reprint 2025-26
226
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ? ???? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ??? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ?????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?? ???? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
???? 12.2— ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ?
 ? ????????? ????? ? ?? ??? ???? ?? 
?? ?
? ? ???? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ?
??
?? ?? 
? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? 
?
??? ?? ????? ?????? ?? ?? ??? ? ??? ? ?? 
??????? ? ?? ?? ???? ???? ??? ??????? ?? 
? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? 
?
? ???? ? ?? ?
???? ?? ?? ???? 
?? ?? ?? ?? ?
??? ?? ???? ????? 
?? ????? ? ???? ??? ? ?? ??????? , 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???-??? ???? 
??? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?? ??? ?? 
? ?? ? ???? ?? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   226 8/8/2024   7:27:21 PM
Reprint 2025-26
227
? ????? ?? ??? ?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ??? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ? ?? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ??? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ? ????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?????? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ? ?? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
12.1 ??? ?? ?? ? ?? ??? -?
???
???? ?????? -?? ?? ? ??? ?? ??? ? ?? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ?
? ? ? ?? ??? ????? ?? 
??? ? ?? ??? ?? ?
? ? ?
???? ?? ??? ? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ? ?? ? ? ?? ???? ?? ????
?
? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ?? ? ?? ??? ????? 
??? ????? ? ?
? ? ? ?? ??-??? ?? ?? ?? ?
??
? ? ?? ?? ???-?
???? ? ?? ?? 
???? ?? ?? ??? ?
???? , ?? ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?
???? ??? ? ?? 
?? ?? ?
?? ???? ?
??? ? ??? ? ? ?? , ???? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ?
??
??
? , ?? ?
??
? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??????? ??? ??? ? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?
? ??? ??????? ??? ??? ? ???? 
???? ?? ??????? ?? ???? ??? ? ??? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ????? ? ?? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ?? 
??? ?? ???? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ???
? ?? ??? ?? ??? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ??????? 
? ?? ? ? ?? ?????? ??? ? ?? ? ? ? ?? ????? ?? ???? 
? ?? ? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?? ???? ? ?? ??? ??, 
???? ?
??? ??? ?? ??
??? ? ?? ???????? ? ? ?? ?? 
??? ??, ?? ????? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ???? ?????? ??? ?? 
? ?? ?? ??? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ???????? ? ?? ??? ?? 
????? ? ???? ??? ??? ? ??? ??? ??? ? ?? ? ??  ??? 
?
???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ??
???? ??? ??????? ? ?? ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ??  
? ?? ??? -?
?? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ?????? ??? ??????? ???? ???? ?? 
?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????: ? ?? ??? ??? ??????? ?? ?? 
????? ?? ?? ????? ?? ? ? ???? ? ? ?? ?????? ?: ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ? ? ?? ????? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ??? ??? ? ?? ?? ????? 
? ?? ? ?? ???
???? 12.3 ??? ?
? ? ? ?? ??? -?
?? ? ? ????? ? ?? ? ??? ???? ???? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? 
??? ?? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?? ??? -?
?? ? ????? ? 
? ?? ?????: ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ?????-? ?? 
? ?? ??? ? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? (? ???? ) ??? ?? ? ?? ???? ?
? ? ? ?? ? ?? ???? ?? ? ?? ??? ?? 
??? ?? ?? ????? ? ?? ??? (? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ??? ?? ??? ) ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? 
? ?? ?
? ?? ?? (? ?? ??? -?
?? ? ? ? ??? ? ???) ??? ?? ????? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ? ??? ? ?? ??? -?
?? ? 
? ?? ? ?? ??? ?
???? ( ?????? ) ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? ???
???? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
??? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ?? ?? 
??? ?? ? ??? ?? ??? ??? ?? ? 
??? ?? ? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
??????? ?
???? ????? ? ?? ? ?? ??? - ??
?? 
?? ?? ???? ?? ?
? ? ?? ???-??? ?
?? ? ?? ?????? ???? 
????? ? ? ????? ?? ?? ??? ??? ????????? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ?
?? (?
??? ??????? ? ??? ?? ??? ??? 
??? ??? — ??.?.??.) ??? ?
???? ?? ?? ??? ? 
??? ?? ? ?? ? ?? ??? -??
?? ?? 
 
?????? ?? ?
? ? ?? ???? ???? ? 
????? ? ???? ?? ??? ??? ? ?? 88  
? ?? ??? -??
?? ? ?????? ??? ?? ??? 
?? ?? ?? ? ?? ? ?
?????? ?? ?? ? ? ?? 
88 ???? ???? ??? ??? ???? ? ????? ?? ?? 
??? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ???? ??  
? ?? ??? -??
?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ? ????? ? ?? ? ?? ???
?? ??? 
???? ?? !
12_Sci 6_Chapter 12.indd   227 8/8/2024   7:27:54 PM
Reprint 2025-26
Page 4


?
????? ??? ?? ? ? ?? ?? ????? ?????? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ? ?? 
??? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ??? ????? ???? ??? ? ?? ????
???? 
 
???? ?- ?????? ? ? ?? ????? ? ?? ? ?? 
?? ??? ?? ? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ? ?? 
?? ?? ??? ? ?? (???? 12.1)? ?
????? ??? 
???? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? 
???? ? ? ?? ?
?-?? ?
? ? ? ??
? ?? ? ?? ?- ?? ?
? ? ? ? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ? 
? ??? ? ????? ?? ??? ? ??? ? ?? ??? ??? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? 
?? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ??? ?? 
???? ????? ? ?? ??
??? ??? ?? ????
? ??? ? ?? ?? ??? ?????? ??
? ??? ?? ?? 
????? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? 
?????? ? ?? ?? ????? ? ??? ?? ???? 12.1— ?????? ??? ?? ???
???? ?
?????? ?? ?? ? ? ? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ???? ??? ?
????? ?? ??? 12
????? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   225 8/8/2024   7:27:20 PM
Reprint 2025-26
226
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ? ???? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ??? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ?????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?? ???? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
???? 12.2— ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ?
 ? ????????? ????? ? ?? ??? ???? ?? 
?? ?
? ? ???? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ?
??
?? ?? 
? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? 
?
??? ?? ????? ?????? ?? ?? ??? ? ??? ? ?? 
??????? ? ?? ?? ???? ???? ??? ??????? ?? 
? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? 
?
? ???? ? ?? ?
???? ?? ?? ???? 
?? ?? ?? ?? ?
??? ?? ???? ????? 
?? ????? ? ???? ??? ? ?? ??????? , 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???-??? ???? 
??? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?? ??? ?? 
? ?? ? ???? ?? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   226 8/8/2024   7:27:21 PM
Reprint 2025-26
227
? ????? ?? ??? ?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ??? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ? ?? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ??? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ? ????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?????? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ? ?? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
12.1 ??? ?? ?? ? ?? ??? -?
???
???? ?????? -?? ?? ? ??? ?? ??? ? ?? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ?
? ? ? ?? ??? ????? ?? 
??? ? ?? ??? ?? ?
? ? ?
???? ?? ??? ? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ? ?? ? ? ?? ???? ?? ????
?
? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ?? ? ?? ??? ????? 
??? ????? ? ?
? ? ? ?? ??-??? ?? ?? ?? ?
??
? ? ?? ?? ???-?
???? ? ?? ?? 
???? ?? ?? ??? ?
???? , ?? ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?
???? ??? ? ?? 
?? ?? ?
?? ???? ?
??? ? ??? ? ? ?? , ???? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ?
??
??
? , ?? ?
??
? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??????? ??? ??? ? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?
? ??? ??????? ??? ??? ? ???? 
???? ?? ??????? ?? ???? ??? ? ??? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ????? ? ?? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ?? 
??? ?? ???? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ???
? ?? ??? ?? ??? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ??????? 
? ?? ? ? ?? ?????? ??? ? ?? ? ? ? ?? ????? ?? ???? 
? ?? ? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?? ???? ? ?? ??? ??, 
???? ?
??? ??? ?? ??
??? ? ?? ???????? ? ? ?? ?? 
??? ??, ?? ????? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ???? ?????? ??? ?? 
? ?? ?? ??? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ???????? ? ?? ??? ?? 
????? ? ???? ??? ??? ? ??? ??? ??? ? ?? ? ??  ??? 
?
???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ??
???? ??? ??????? ? ?? ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ??  
? ?? ??? -?
?? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ?????? ??? ??????? ???? ???? ?? 
?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????: ? ?? ??? ??? ??????? ?? ?? 
????? ?? ?? ????? ?? ? ? ???? ? ? ?? ?????? ?: ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ? ? ?? ????? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ??? ??? ? ?? ?? ????? 
? ?? ? ?? ???
???? 12.3 ??? ?
? ? ? ?? ??? -?
?? ? ? ????? ? ?? ? ??? ???? ???? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? 
??? ?? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?? ??? -?
?? ? ????? ? 
? ?? ?????: ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ?????-? ?? 
? ?? ??? ? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? (? ???? ) ??? ?? ? ?? ???? ?
? ? ? ?? ? ?? ???? ?? ? ?? ??? ?? 
??? ?? ?? ????? ? ?? ??? (? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ??? ?? ??? ) ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? 
? ?? ?
? ?? ?? (? ?? ??? -?
?? ? ? ? ??? ? ???) ??? ?? ????? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ? ??? ? ?? ??? -?
?? ? 
? ?? ? ?? ??? ?
???? ( ?????? ) ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? ???
???? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
??? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ?? ?? 
??? ?? ? ??? ?? ??? ??? ?? ? 
??? ?? ? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
??????? ?
???? ????? ? ?? ? ?? ??? - ??
?? 
?? ?? ???? ?? ?
? ? ?? ???-??? ?
?? ? ?? ?????? ???? 
????? ? ? ????? ?? ?? ??? ??? ????????? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ?
?? (?
??? ??????? ? ??? ?? ??? ??? 
??? ??? — ??.?.??.) ??? ?
???? ?? ?? ??? ? 
??? ?? ? ?? ? ?? ??? -??
?? ?? 
 
?????? ?? ?
? ? ?? ???? ???? ? 
????? ? ???? ?? ??? ??? ? ?? 88  
? ?? ??? -??
?? ? ?????? ??? ?? ??? 
?? ?? ?? ? ?? ? ?
?????? ?? ?? ? ? ?? 
88 ???? ???? ??? ??? ???? ? ????? ?? ?? 
??? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ???? ??  
? ?? ??? -??
?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ? ????? ? ?? ? ?? ???
?? ??? 
???? ?? !
12_Sci 6_Chapter 12.indd   227 8/8/2024   7:27:54 PM
Reprint 2025-26
228
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
???? 12.3— ? ? ? ???????-?
???? ?? ?????? 
(???? ??????? ??????? ? ? ??????? ?? ???? ???? ???, ?? ?? ???? ?? ????? ???? ? ? ? ? ????? 
?? ?? ???? ???? ???? ???? ??? ?????? ? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ???? ? ??? ?????? ? ??? ????? 
? ? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ????? ???? ???)
? ? ??? ?????
(??????)
????? ? (???????)
? ???? 
? ?? 
??????? ??????????? ??? ‘ ?????’ ??? ??? ?????? ???? ?????? ??? ??????-?
??? ? ?? 
??? ????? ?????? ? ?, ?????– ??? ?? ?? ????? ( ????? ? ??????-?
?? ? ??? ??????? ?? ???? 
??? ???? ??), ? ? ? ????? ????? (? ?? ??????-?
??? ??? ???? ???? ? ???? ??? ??????-?? ??)? 
???????? ? , ? ?? ??????-?
??? ??? ?? ?????? ?? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ??? ??? ??? ?????? ? ?? 
?? ??? 
?????? !
??? ???? 
???? ???
? ????
(??????? ??) 
(???????? ? ) 
?? ? ?????
(???? ???? ?)
? ? ??? ?????
????? ?
? ??
Chapter 12.indd   228 11/11/2024   10:38:42
Reprint 2025-26
Page 5


?
????? ??? ?? ? ? ?? ?? ????? ?????? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ? ? ? ?? 
??? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????
??? ??? ????? ???? ??? ? ?? ????
???? 
 
???? ?- ?????? ? ? ?? ????? ? ?? ? ?? 
?? ??? ?? ? ????? ???? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ? ?? 
?? ?? ??? ? ?? (???? 12.1)? ?
????? ??? 
???? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? 
???? ? ? ?? ?
?-?? ?
? ? ? ??
? ?? ? ?? ?- ?? ?
? ? ? ? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ? 
? ??? ? ????? ?? ??? ? ??? ? ?? ??? ??? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? 
?? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ??? ?? 
???? ????? ? ?? ??
??? ??? ?? ????
? ??? ? ?? ?? ??? ?????? ??
? ??? ?? ?? 
????? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? 
?????? ? ?? ?? ????? ? ??? ?? ???? 12.1— ?????? ??? ?? ???
???? ?
?????? ?? ?? ? ? ? 
?????? -?? ?? ? ? ?? ???? ??? ?
????? ?? ??? 12
????? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   225 8/8/2024   7:27:20 PM
Reprint 2025-26
226
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ? ???? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ??? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ?????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?? ???? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ??? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
???? 12.2— ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ?
 ? ????????? ????? ? ?? ??? ???? ?? 
?? ?
? ? ???? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ?
??
?? ?? 
? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? ?? ???? 
?
??? ?? ????? ?????? ?? ?? ??? ? ??? ? ?? 
??????? ? ?? ?? ???? ???? ??? ??????? ?? 
? ?? ?? ??? ??? ????? ???? ???? ?? ?? ?? 
?
? ???? ? ?? ?
???? ?? ?? ???? 
?? ?? ?? ?? ?
??? ?? ???? ????? 
?? ????? ? ???? ??? ? ?? ??????? , 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???-??? ???? 
??? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?? ??? ?? 
? ?? ? ???? ?? ?
12_Sci 6_Chapter 12.indd   226 8/8/2024   7:27:21 PM
Reprint 2025-26
227
? ????? ?? ??? ?
??
?? ??? ??? ?? ?? ??????? ? ?
??? ?? ?? ???? ???? ??? ?? ?
???? ?? ?? ??????? ? ?? ? ??? ? ?? ? 
?? ?? ? ? ?? ?
? ? ???????? ? ?? ??? ?
????? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ?? ?
??? 
? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ??? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ??? ???? ?? ? ???? ??? ?? ????? 
?
? ? ???? ??? ??? ? ?? ??? ? ?? ??? ?
? ? ?? ?? ??????? ?
????? ?? ??? ??
?? ?? ?? ??, ? ?? ???? ?? ?
? ? ?????? 
?? ?
??
? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ???? ???? ????? ?????? -?? ?? ? ??? ? ?? ??? ? ???? ????? ?? ?? ??? ??? ??? 
?? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ???? ? ?? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?
? ?? ? ????? ?
? 
? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ? ?? ????
???? ??? ?? ?? ? 12.1— ???, ?? ?
??
? ?
? ? ?? ? ????? ?????? ???? ?? 
 ? ???? 12.2 ??? ? ????? -?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ???
 ? ??? ?? ???? ??
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ????? ? ?? ??? ? ?? ?? ??
?? ?? ?? ??? ?? ?? 
??????? ?? ?? ???? ?? ????
 ? ? ?? ??? ? ?? ?????? ?
? ?? ?? ??? ? ????? ? ?? ??????? ?? ?? ??? 
 ? ????? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? ?? ????? ? ?? ?? ?? ??-?
??? ?? ??? ?
??
? ??? ?? ?
? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ? ????? ??????? ??? ??? ? ??????
12.1 ??? ?? ?? ? ?? ??? -?
???
???? ?????? -?? ?? ? ??? ?? ??? ? ?? ??? ?? ??? ? ???? ?? ???? ?
? ? ? ?? ??? ????? ?? 
??? ? ?? ??? ?? ?
? ? ?
???? ?? ??? ? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ? ?? ? ? ?? ???? ?? ????
?
? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ?? ?? ??????? ?? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ?? ? ?? ??? ????? 
??? ????? ? ?
? ? ? ?? ??-??? ?? ?? ?? ?
??
? ? ?? ?? ???-?
???? ? ?? ?? 
???? ?? ?? ??? ?
???? , ?? ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?
???? ??? ? ?? 
?? ?? ?
?? ???? ?
??? ? ??? ? ? ?? , ???? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ?
??
??
? , ?? ?
??
? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??????? ??? ??? ? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?
? ??? ??????? ??? ??? ? ???? 
???? ?? ??????? ?? ???? ??? ? ??? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ????? ? ?? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ? ?? 
??? ?? ???? ??? ???? ?? ?? ?? ?? ???
? ?? ??? ?? ??? ?? ??????? ?? ??? ?? ? ??????? 
? ?? ? ? ?? ?????? ??? ? ?? ? ? ? ?? ????? ?? ???? 
? ?? ? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?? ???? ? ?? ??? ??, 
???? ?
??? ??? ?? ??
??? ? ?? ???????? ? ? ?? ?? 
??? ??, ?? ????? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ???? ?????? ??? ?? 
? ?? ?? ??? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ???????? ? ?? ??? ?? 
????? ? ???? ??? ??? ? ??? ??? ??? ? ?? ? ??  ??? 
?
???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ??? ??
???? ??? ??????? ? ?? ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ??  
? ?? ??? -?
?? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ?????? ??? ??????? ???? ???? ?? 
?? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ?? ?????: ? ?? ??? ??? ??????? ?? ?? 
????? ?? ?? ????? ?? ? ? ???? ? ? ?? ?????? ?: ? ?? ??? -?
?? ? 
?? ? ? ?? ????? ? ? ?? ??? ??? ??
?? ??? ??? ? ?? ?? ????? 
? ?? ? ?? ???
???? 12.3 ??? ?
? ? ? ?? ??? -?
?? ? ? ????? ? ?? ? ??? ???? ???? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? 
??? ?? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ???? ? ? ????? ?
? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?? ??? -?
?? ? ????? ? 
? ?? ?????: ??? ?? ?? ??? ??? ? ?? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ?????-? ?? 
? ?? ??? ? ?? ??? ??? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? (? ???? ) ??? ?? ? ?? ???? ?
? ? ? ?? ? ?? ???? ?? ? ?? ??? ?? 
??? ?? ?? ????? ? ?? ??? (? ?? ??? -?
?? ? ? ?? ??? ?? ??? ) ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? 
? ?? ?
? ?? ?? (? ?? ??? -?
?? ? ? ? ??? ? ???) ??? ?? ????? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ? ??? ? ?? ??? -?
?? ? 
? ?? ? ?? ??? ?
???? ( ?????? ) ?????? -?? ?? ? ? ?? ??? ?? ????? ?? ? ?? ??? ???
???? ?? ??? ?? ?? ?? ?
??? 
??? ? ? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ?? ?? 
??? ?? ? ??? ?? ??? ??? ?? ? 
??? ?? ? ?? ? ????? ? ?? ?? ?
??????? ?
???? ????? ? ?? ? ?? ??? - ??
?? 
?? ?? ???? ?? ?
? ? ?? ???-??? ?
?? ? ?? ?????? ???? 
????? ? ? ????? ?? ?? ??? ??? ????????? ?? ??? ?
???? ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ?
?? (?
??? ??????? ? ??? ?? ??? ??? 
??? ??? — ??.?.??.) ??? ?
???? ?? ?? ??? ? 
??? ?? ? ?? ? ?? ??? -??
?? ?? 
 
?????? ?? ?
? ? ?? ???? ???? ? 
????? ? ???? ?? ??? ??? ? ?? 88  
? ?? ??? -??
?? ? ?????? ??? ?? ??? 
?? ?? ?? ? ?? ? ?
?????? ?? ?? ? ? ?? 
88 ???? ???? ??? ??? ???? ? ????? ?? ?? 
??? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ???? ??  
? ?? ??? -??
?? ? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ? ????? ? ?? ? ?? ???
?? ??? 
???? ?? !
12_Sci 6_Chapter 12.indd   227 8/8/2024   7:27:54 PM
Reprint 2025-26
228
??????? ?? | ? ?????? ?? ? ?? ? ? ?? ????? | ??? ?? 6
???? 12.3— ? ? ? ???????-?
???? ?? ?????? 
(???? ??????? ??????? ? ? ??????? ?? ???? ???? ???, ?? ?? ???? ?? ????? ???? ? ? ? ? ????? 
?? ?? ???? ???? ???? ???? ??? ?????? ? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ???? ? ??? ?????? ? ??? ????? 
? ? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ????? ???? ???)
? ? ??? ?????
(??????)
????? ? (???????)
? ???? 
? ?? 
??????? ??????????? ??? ‘ ?????’ ??? ??? ?????? ???? ?????? ??? ??????-?
??? ? ?? 
??? ????? ?????? ? ?, ?????– ??? ?? ?? ????? ( ????? ? ??????-?
?? ? ??? ??????? ?? ???? 
??? ???? ??), ? ? ? ????? ????? (? ?? ??????-?
??? ??? ???? ???? ? ???? ??? ??????-?? ??)? 
???????? ? , ? ?? ??????-?
??? ??? ?? ?????? ?? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ??? ??? ??? ?????? ? ?? 
?? ??? 
?????? !
??? ???? 
???? ???
? ????
(??????? ??) 
(???????? ? ) 
?? ? ?????
(???? ???? ?)
? ? ??? ?????
????? ?
? ??
Chapter 12.indd   228 11/11/2024   10:38:42
Reprint 2025-26
229
? ????? ?? ??? ???? 12.4 ??? ? ?? ??? ? ?? ??? ??????? ??? ???? ?? ? ???? ? ???? ?????? ? ?? ? ??? ??? ???? 
??? ?? ?? ??? ??? ?? ? ????? ??? ?? ?? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ???? ? ?? ?
?? ?? ?  
?? ?? ? ?? ??? ??? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ? ??? ? ?? ??, ????? ?? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ????? 
??? ??? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ???? ?? ?
??? ???? ? ?? ??? -?
?? ? ? ????? ????? 
? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ???? ? ???? 
? ?? ??? -?
?? ? ? ????? ??? ??? ??? ??? ? ?? ?? 
??? ??? ???? ? ?? ??? ????? ??? ??? ? ? ?? 
? ?? ??? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ? ?? 
?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ????
?? ??? 
???? ?? !
???? 12.4— ??? ?? ??, ????? ? ?? ?? ??
?? ?? ?? ?? ?? ??? 
(???? ??? ?? ??? ? ?? ????? ?? ?? ?? ? ??? ?? ??? ? ???? ? ????? 
???? ????? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ?? ????? ???? ???)
?? ?????? -?? ?? ? ??? ????? ? ?? 
?? ? ? ?? ??? -?
?? ??? ?? ??? ?? ? 
?? ? ?? ?? ??? ?? ????
???? ?? 
???? ?? ????
? ?? ??? -?
?? ??? ??? ? ?? ??? ??? ? ?? ? ? ???? ? ?? ?????? ?? ????? ? 
?? ??????? ? ?? ??????? , ? ?? ?? ??? ????? ??? ?? ?? 
?? ???? ??? ??
? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ?? ?
??
?? ??? 
???? ?? ?
? ?? ?? ??????? ? ???, ???? ??? ??? ? ? ?— 
??? ????? ??? ? ?? ? ?? ? ? ?? ??? ? ?? ???? ?? ??? ???? 
??? ?? ? ??? ? ?? ???? ??? ? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ? ???? ?? 
??? ??-??? ? ?? ? ?? ???? ? ??? ??? ? ?? ?????? ??? ?? ?? ?? 
??? ??? ? ?? ??? ? ?? ? (???? ??? ? ?? ?????) ?? ?? ? ???? ???? ????  
?????-? ?? ??? ?? ? ???? ????? ? ?? ? ? ?? ??? ?? 
?? ???? ?? ??? ? ? ?? ??? ? ?? ??? ?? ???, ?????? 
?
???? ??? ??? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ?? ????
     ?? ?? ?? ?? ??? 
  (??? ? ???? ?)
????? ? ?? ??
??? ?????  
(??? ?? ?? )
12_Sci 6_Chapter 12.indd   229 8/8/2024   7:29:13 PM
Reprint 2025-26
Read More
312 docs

FAQs on NCERT Textbook: पृथ्वी के परे - विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

1. पृथ्वी के परे का अर्थ क्या है ?
Ans. "पृथ्वी के परे" का अर्थ है पृथ्वी के वातावरण या उसके बाहरी क्षेत्र से बाहर की दुनिया। इसका संदर्भ तब होता है जब हम अंतरिक्ष, ग्रहों, तारे और अन्य खगोलीय पिंडों के बारे में बात करते हैं। इसका अध्ययन हमें यह समझने में मदद करता है कि हमारे सौर मंडल में अन्य ग्रहों और उनके वातावरण का क्या महत्व है।
2. पृथ्वी और अन्य ग्रहों के बीच क्या अंतर है ?
Ans. पृथ्वी एकमात्र ऐसा ग्रह है जो जीवन के लिए अनुकूल है, जबकि अन्य ग्रहों पर जीवन की संभावना बहुत कम है। पृथ्वी का वातावरण ऑक्सीजन, नाइट्रोजन और अन्य गैसों से बना है, जबकि अन्य ग्रहों का वातावरण भिन्न होता है। उदाहरण के लिए, मंगल का वातावरण पतला और मुख्यतः कार्बन डाइऑक्साइड से बना है, जबकि शुक्र का वातावरण बहुत गर्म और विषैला है।
3. अंतरिक्ष में यात्रा करने के लिए क्या आवश्यक है ?
Ans. अंतरिक्ष में यात्रा के लिए कई तकनीकी और वैज्ञानिक आवश्यकताएँ होती हैं। सबसे पहले, एक उपयुक्त अंतरिक्ष यान की आवश्यकता होती है जो अंतरिक्ष के कठोर वातावरण को सहन कर सके। इसके अलावा, यात्रियों को भी विशेष सूट और ऑक्सीजन की आवश्यकता होती है ताकि वे बिना किसी खतरे के अंतरिक्ष में रह सकें। इसके साथ ही, प्रशिक्षण और तैयारी भी आवश्यक होती है ताकि अंतरिक्ष यात्री विभिन्न परिस्थितियों का सामना कर सकें।
4. सौर मंडल में पृथ्वी का स्थान क्या है ?
Ans. पृथ्वी सौर मंडल में तीसरा ग्रह है, जो सूर्य से लगभग 150 मिलियन किलोमीटर दूर स्थित है। यह सूर्य के चारों ओर एक अंडाकार कक्षा में घूमता है। पृथ्वी के चारों ओर एक प्राकृतिक चंद्रमा है, जिसे चाँद कहते हैं। पृथ्वी का स्थान इसे जीवन के लिए अनुकूल बनाता है, क्योंकि यह सूर्य से सही दूरी पर है, जो जल और जीवन के लिए आवश्यक है।
5. अंतरिक्ष में किस प्रकार के पिंड पाए जाते हैं ?
Ans. अंतरिक्ष में कई प्रकार के खगोलीय पिंड पाए जाते हैं, जैसे तारे, ग्रह, उपग्रह, उल्कापिंड, धूमकेतु और आकाशगंगाएँ। तारे ऊर्जा का स्रोत होते हैं और वे अपने चारों ओर ग्रहों का निर्माण करते हैं। ग्रहों में विभिन्न प्रकार के उपग्रह हो सकते हैं, जो उन्हें घेरते हैं। धूमकेतु बर्फ और धूल से बने होते हैं और जब वे सूर्य के निकट आते हैं, तो उनकी चमक बढ़ जाती है।
Related Searches

Sample Paper

,

Summary

,

Objective type Questions

,

NCERT Textbook: पृथ्वी के परे | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

study material

,

Free

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Viva Questions

,

video lectures

,

Semester Notes

,

Exam

,

NCERT Textbook: पृथ्वी के परे | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: पृथ्वी के परे | विज्ञान (जिज्ञासा) कक्षा 6 - Class 6

,

past year papers

,

Important questions

,

mock tests for examination

,

practice quizzes

,

Extra Questions

,

MCQs

,

ppt

,

pdf

,

shortcuts and tricks

;