Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: गणित में पैटर्न

NCERT Textbook: गणित में पैटर्न | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


1
1.1 ???? ????? ???
????, ??????? (?? ?? ?????) ?? ??? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ???????? ? ???
????? ?? ????????: ?? ??? ??-??? ??? ? ?? ???, ???? ? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?
????? , ?
????? ?? 
????? ? ? ? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ??? ??? ? ???, ?
??? ? ??? ?? ? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ??? ??? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ??? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?? ????? ?? ???? ???? 
????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???? ?? ???? ?? ? ???? ??? ??? ? 
??????, ???? ?? ??? ?? ???????? ?? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? 
???? ???? ???? ??????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ?? 
??? ?? ? ??????
?? ? ??? ? ????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? -?? ?? ?? 
??????? ?? ??????? ??, ????
? ??? ? ? ? ?????? ? ? ??? ??? ? ? ???????? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ? ??? ??, 
??? ???????? ??? ?? ?? ?? ?? ????? : ??? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? ???? ??, ?? ? ?? ?
?? ??? ? ? ???? 
??? ???? ??? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? , ?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ???? ????
?????? ? ? ???, ?????, ????? ?? ? ?? ? ? ??????? ( satellites) ?? ? ?? ? ? ??????? ?? ??? ?? ? 
?? ???? ?? ?
???? ??? ?? ??? (gravitation) ?? ????
?? ??? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? 
???? ??? ??????
Chapter 1.indd   1 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
Page 2


1
1.1 ???? ????? ???
????, ??????? (?? ?? ?????) ?? ??? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ???????? ? ???
????? ?? ????????: ?? ??? ??-??? ??? ? ?? ???, ???? ? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?
????? , ?
????? ?? 
????? ? ? ? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ??? ??? ? ???, ?
??? ? ??? ?? ? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ??? ??? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ??? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?? ????? ?? ???? ???? 
????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???? ?? ???? ?? ? ???? ??? ??? ? 
??????, ???? ?? ??? ?? ???????? ?? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? 
???? ???? ???? ??????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ?? 
??? ?? ? ??????
?? ? ??? ? ????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? -?? ?? ?? 
??????? ?? ??????? ??, ????
? ??? ? ? ? ?????? ? ? ??? ??? ? ? ???????? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ? ??? ??, 
??? ???????? ??? ?? ?? ?? ?? ????? : ??? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? ???? ??, ?? ? ?? ?
?? ??? ? ? ???? 
??? ???? ??? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? , ?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ???? ????
?????? ? ? ???, ?????, ????? ?? ? ?? ? ? ??????? ( satellites) ?? ? ?? ? ? ??????? ?? ??? ?? ? 
?? ???? ?? ?
???? ??? ?? ??? (gravitation) ?? ????
?? ??? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? 
???? ??? ??????
Chapter 1.indd   1 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
2
???????? ?? ?
????? ?? ?
??? ?? ????? ? ???? ? ????? ???? ???? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ??? ?? ? ??? ??? 
?? ???? ???? ?????, ? ???? ???? (genomes) ? ? ??????? ?? ??? ?? ? ???? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?? 
??? ?? ????? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?
??
???? ??? ? ?? ?? ????? ? ??? ???? ??? ?? ?? ? 
?? ????
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ???? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ?? ?? ???, ???? ???? ?? ??? ? ? ?????? 
??? ???? ?? ????? ?? ???? ???
2. ???? ?? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ??? ( ?? ??? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ??? ?? ??? ? ??? ???? ??? ?? ??????? ? 
?? ?? ?? ?? ?? ?; ?????? ???? ?? ??????? ?? ????
??? ? ? ????? ?; ?
????, ???? ?? ? 
???? ? ??? ????? ?? ?? ??????? ? ?? ?? ?; ??? .???? ., ?????? ?? ?? , ?? ????
?????, 
????? ???, ????? ???? ??, ?????, ?? ??? ??? ??? ??, ? ? ???????, ? ???? ??  ??????? ?? ? ?? ??? ? 
?????? ? ????)
1.2 ?
???? ???
? ??? ?????? ???? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??????? ??? ?
????? ?
? ? ? ??? ?? ?? ???, ??? ?? ? ??? ?? ?
???? ?
????? ?
? 
? ? ??? ?? ??— 0, 1, 2, 3, 4, ...
???? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
???? ?
????? ?
? ? ? ??????? ?? ???????? ???? ? ???? ??, ?
?????? ?? ??? ?? 
????? ?? ??? 
?
?????? ? ?
???? (sequences) ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ???? ???? ?? ???? ? ?? ?? ? ?? ??? 
??????? ? ? ??????? ? ?? ???, ???? ?? ? ??????? ?????? ???? ????
??? ??? 1 ?
? ? ?
???? ?
????? ??? ?????? ?? ? ???? ? ?? ??, ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ?
 
???? ??? 
???? 
????? Chapter 1.indd   2 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
Page 3


1
1.1 ???? ????? ???
????, ??????? (?? ?? ?????) ?? ??? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ???????? ? ???
????? ?? ????????: ?? ??? ??-??? ??? ? ?? ???, ???? ? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?
????? , ?
????? ?? 
????? ? ? ? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ??? ??? ? ???, ?
??? ? ??? ?? ? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ??? ??? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ??? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?? ????? ?? ???? ???? 
????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???? ?? ???? ?? ? ???? ??? ??? ? 
??????, ???? ?? ??? ?? ???????? ?? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? 
???? ???? ???? ??????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ?? 
??? ?? ? ??????
?? ? ??? ? ????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? -?? ?? ?? 
??????? ?? ??????? ??, ????
? ??? ? ? ? ?????? ? ? ??? ??? ? ? ???????? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ? ??? ??, 
??? ???????? ??? ?? ?? ?? ?? ????? : ??? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? ???? ??, ?? ? ?? ?
?? ??? ? ? ???? 
??? ???? ??? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? , ?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ???? ????
?????? ? ? ???, ?????, ????? ?? ? ?? ? ? ??????? ( satellites) ?? ? ?? ? ? ??????? ?? ??? ?? ? 
?? ???? ?? ?
???? ??? ?? ??? (gravitation) ?? ????
?? ??? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? 
???? ??? ??????
Chapter 1.indd   1 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
2
???????? ?? ?
????? ?? ?
??? ?? ????? ? ???? ? ????? ???? ???? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ??? ?? ? ??? ??? 
?? ???? ???? ?????, ? ???? ???? (genomes) ? ? ??????? ?? ??? ?? ? ???? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?? 
??? ?? ????? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?
??
???? ??? ? ?? ?? ????? ? ??? ???? ??? ?? ?? ? 
?? ????
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ???? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ?? ?? ???, ???? ???? ?? ??? ? ? ?????? 
??? ???? ?? ????? ?? ???? ???
2. ???? ?? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ??? ( ?? ??? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ??? ?? ??? ? ??? ???? ??? ?? ??????? ? 
?? ?? ?? ?? ?? ?; ?????? ???? ?? ??????? ?? ????
??? ? ? ????? ?; ?
????, ???? ?? ? 
???? ? ??? ????? ?? ?? ??????? ? ?? ?? ?; ??? .???? ., ?????? ?? ?? , ?? ????
?????, 
????? ???, ????? ???? ??, ?????, ?? ??? ??? ??? ??, ? ? ???????, ? ???? ??  ??????? ?? ? ?? ??? ? 
?????? ? ????)
1.2 ?
???? ???
? ??? ?????? ???? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??????? ??? ?
????? ?
? ? ? ??? ?? ?? ???, ??? ?? ? ??? ?? ?
???? ?
????? ?
? 
? ? ??? ?? ??— 0, 1, 2, 3, 4, ...
???? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
???? ?
????? ?
? ? ? ??????? ?? ???????? ???? ? ???? ??, ?
?????? ?? ??? ?? 
????? ?? ??? 
?
?????? ? ?
???? (sequences) ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ???? ???? ?? ???? ? ?? ?? ? ?? ??? 
??????? ? ? ??????? ? ?? ???, ???? ?? ? ??????? ?????? ???? ????
??? ??? 1 ?
? ? ?
???? ?
????? ??? ?????? ?? ? ???? ? ?? ??, ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ?
 
???? ??? 
???? 
????? Chapter 1.indd   2 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ??? ??????? 3
? ?? ??? 1— ?
?????? ? ?
?????? ? ? ?? ?? ???
1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,…. (???? ‘1’)
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, …. (? ??? ?
????? ??) 
1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, …. (???? ? ?
????? ??)
2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, …. (?? ?
????? ??)
1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, …. (??? ?
?????? ?
????? ??)
1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, …. (????? ?
????? ??)
1, 8, 27, 64, 125, 216, …. (??? ?
????? ??)
1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, …. (??? ???
?? ?
????? ??)
1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, …. (2 ?? ?????)
1, 3, 9, 27, 81, 243, 729, …. (3 ?? ?????)
???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ??? ??? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ????
2. ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ?? ???? ??? ?? ? ???? ?
????? ?
? ???? ?? ????
?? ???
?? ?? ?
??? : ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ???? ? ? ???, ?? ? ?? ???? ??? ?
????? ?
? ??
??? ??? ? ?? ??? ????? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ?? ??? ???? ??
1.3 ?
?????? ? ?
?????? ? ?? ????? ?? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
????? ??? ?????? ?? ??? ???
?? ?? ???? ? ?? ???? ??? ???? ???? 
????
??
? ?? ?????? ?? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ??? ???
?? ?? ???? ???? ??????? ?? ?
???? ??? ??
? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ???? ??? 
???, ?????? 1 ? ? ???? ??? ? ?? ?????? ?? ??? ???? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ??— 
???? 
????? Chapter 1.indd   3 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
Page 4


1
1.1 ???? ????? ???
????, ??????? (?? ?? ?????) ?? ??? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ???????? ? ???
????? ?? ????????: ?? ??? ??-??? ??? ? ?? ???, ???? ? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?
????? , ?
????? ?? 
????? ? ? ? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ??? ??? ? ???, ?
??? ? ??? ?? ? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ??? ??? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ??? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?? ????? ?? ???? ???? 
????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???? ?? ???? ?? ? ???? ??? ??? ? 
??????, ???? ?? ??? ?? ???????? ?? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? 
???? ???? ???? ??????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ?? 
??? ?? ? ??????
?? ? ??? ? ????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? -?? ?? ?? 
??????? ?? ??????? ??, ????
? ??? ? ? ? ?????? ? ? ??? ??? ? ? ???????? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ? ??? ??, 
??? ???????? ??? ?? ?? ?? ?? ????? : ??? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? ???? ??, ?? ? ?? ?
?? ??? ? ? ???? 
??? ???? ??? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? , ?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ???? ????
?????? ? ? ???, ?????, ????? ?? ? ?? ? ? ??????? ( satellites) ?? ? ?? ? ? ??????? ?? ??? ?? ? 
?? ???? ?? ?
???? ??? ?? ??? (gravitation) ?? ????
?? ??? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? 
???? ??? ??????
Chapter 1.indd   1 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
2
???????? ?? ?
????? ?? ?
??? ?? ????? ? ???? ? ????? ???? ???? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ??? ?? ? ??? ??? 
?? ???? ???? ?????, ? ???? ???? (genomes) ? ? ??????? ?? ??? ?? ? ???? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?? 
??? ?? ????? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?
??
???? ??? ? ?? ?? ????? ? ??? ???? ??? ?? ?? ? 
?? ????
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ???? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ?? ?? ???, ???? ???? ?? ??? ? ? ?????? 
??? ???? ?? ????? ?? ???? ???
2. ???? ?? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ??? ( ?? ??? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ??? ?? ??? ? ??? ???? ??? ?? ??????? ? 
?? ?? ?? ?? ?? ?; ?????? ???? ?? ??????? ?? ????
??? ? ? ????? ?; ?
????, ???? ?? ? 
???? ? ??? ????? ?? ?? ??????? ? ?? ?? ?; ??? .???? ., ?????? ?? ?? , ?? ????
?????, 
????? ???, ????? ???? ??, ?????, ?? ??? ??? ??? ??, ? ? ???????, ? ???? ??  ??????? ?? ? ?? ??? ? 
?????? ? ????)
1.2 ?
???? ???
? ??? ?????? ???? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??????? ??? ?
????? ?
? ? ? ??? ?? ?? ???, ??? ?? ? ??? ?? ?
???? ?
????? ?
? 
? ? ??? ?? ??— 0, 1, 2, 3, 4, ...
???? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
???? ?
????? ?
? ? ? ??????? ?? ???????? ???? ? ???? ??, ?
?????? ?? ??? ?? 
????? ?? ??? 
?
?????? ? ?
???? (sequences) ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ???? ???? ?? ???? ? ?? ?? ? ?? ??? 
??????? ? ? ??????? ? ?? ???, ???? ?? ? ??????? ?????? ???? ????
??? ??? 1 ?
? ? ?
???? ?
????? ??? ?????? ?? ? ???? ? ?? ??, ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ?
 
???? ??? 
???? 
????? Chapter 1.indd   2 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ??? ??????? 3
? ?? ??? 1— ?
?????? ? ?
?????? ? ? ?? ?? ???
1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,…. (???? ‘1’)
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, …. (? ??? ?
????? ??) 
1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, …. (???? ? ?
????? ??)
2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, …. (?? ?
????? ??)
1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, …. (??? ?
?????? ?
????? ??)
1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, …. (????? ?
????? ??)
1, 8, 27, 64, 125, 216, …. (??? ?
????? ??)
1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, …. (??? ???
?? ?
????? ??)
1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, …. (2 ?? ?????)
1, 3, 9, 27, 81, 243, 729, …. (3 ?? ?????)
???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ??? ??? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ????
2. ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ?? ???? ??? ?? ? ???? ?
????? ?
? ???? ?? ????
?? ???
?? ?? ?
??? : ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ???? ? ? ???, ?? ? ?? ???? ??? ?
????? ?
? ??
??? ??? ? ?? ??? ????? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ?? ??? ???? ??
1.3 ?
?????? ? ?
?????? ? ?? ????? ?? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
????? ??? ?????? ?? ??? ???
?? ?? ???? ? ?? ???? ??? ???? ???? 
????
??
? ?? ?????? ?? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ??? ???
?? ?? ???? ???? ??????? ?? ?
???? ??? ??
? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ???? ??? 
???, ?????? 1 ? ? ???? ??? ? ?? ?????? ?? ??? ???? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ??— 
???? 
????? Chapter 1.indd   3 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
4
? ?? ??? 2— ?
? ? ?
???? ?? ? ?
?????? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?
(????? ?
????? ??)
1 4 9 16 25
(??? ?
?????? 
?
????? ??)
6 3 1 10 15
(??? ?
????? ??)
27 8 1 64 125
           
 1  1  1  1  1  
           
 1  2   3  4  5 
           
 1  3  5  7  9   
        
 2  4  6  8  10   
(???? ‘1’)
(? ??? ?
????? ??)
(???? ? ?
????? ??)
(?? ?
????? ??)
Chapter 1.indd   4 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
Page 5


1
1.1 ???? ????? ???
????, ??????? (?? ?? ?????) ?? ??? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ? ?? ???????? ? ???
????? ?? ????????: ?? ??? ??-??? ??? ? ?? ???, ???? ? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?
????? , ?
????? ?? 
????? ? ? ? ?? ??? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ?? ????? ?? ???? ?? ?? ? ??? ??? ? ???, ?
??? ? ??? ?? ? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ??? ??? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ?? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ??? ?? ?? 
???? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?? ????? ?? ???? ???? 
????? ?? ??? ? ???? ??? ?? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???? ?? ???? ?? ? ???? ??? ??? ? 
??????, ???? ?? ??? ?? ???????? ?? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? 
???? ???? ???? ??????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ?? 
??? ?? ? ??????
?? ? ??? ? ????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ?? -?? ?? ?? 
??????? ?? ??????? ??, ????
? ??? ? ? ? ?????? ? ? ??? ??? ? ? ???????? ??? ?? ? ?? ??? ? ?? ?? ? ??? ??, 
??? ???????? ??? ?? ?? ?? ?? ????? : ??? ??? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ? ?? ???? ??, ?? ? ?? ?
?? ??? ? ? ???? 
??? ???? ??? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ?? , ?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ???? ????
?????? ? ? ???, ?????, ????? ?? ? ?? ? ? ??????? ( satellites) ?? ? ?? ? ? ??????? ?? ??? ?? ? 
?? ???? ?? ?
???? ??? ?? ??? (gravitation) ?? ????
?? ??? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ? ? 
???? ??? ??????
Chapter 1.indd   1 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
2
???????? ?? ?
????? ?? ?
??? ?? ????? ? ???? ? ????? ???? ???? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ??? ?? ? ??? ??? 
?? ???? ???? ?????, ? ???? ???? (genomes) ? ? ??????? ?? ??? ?? ? ???? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?? 
??? ?? ????? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?
??
???? ??? ? ?? ?? ????? ? ??? ???? ??? ?? ?? ? 
?? ????
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ???? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ?? ?? ???, ???? ???? ?? ??? ? ? ?????? 
??? ???? ?? ????? ?? ???? ???
2. ???? ?? ? ?? ? ????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ? ? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? 
?? ??? ( ?? ??? ???????? ? ? ?????? ??? ??? ??? ?? ??? ? ??? ???? ??? ?? ??????? ? 
?? ?? ?? ?? ?? ?; ?????? ???? ?? ??????? ?? ????
??? ? ? ????? ?; ?
????, ???? ?? ? 
???? ? ??? ????? ?? ?? ??????? ? ?? ?? ?; ??? .???? ., ?????? ?? ?? , ?? ????
?????, 
????? ???, ????? ???? ??, ?????, ?? ??? ??? ??? ??, ? ? ???????, ? ???? ??  ??????? ?? ? ?? ??? ? 
?????? ? ????)
1.2 ?
???? ???
? ??? ?????? ???? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??????? ??? ?
????? ?
? ? ? ??? ?? ?? ???, ??? ?? ? ??? ?? ?
???? ?
????? ?
? 
? ? ??? ?? ??— 0, 1, 2, 3, 4, ...
???? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
???? ?
????? ?
? ? ? ??????? ?? ???????? ???? ? ???? ??, ?
?????? ?? ??? ?? 
????? ?? ??? 
?
?????? ? ?
???? (sequences) ???? ???? ?? ??? ? ?? ? ???? ???? ?? ???? ? ?? ?? ? ?? ??? 
??????? ? ? ??????? ? ?? ???, ???? ?? ? ??????? ?????? ???? ????
??? ??? 1 ?
? ? ?
???? ?
????? ??? ?????? ?? ? ???? ? ?? ??, ???? ?? ???? ??? ???????? ???? ?
 
???? ??? 
???? 
????? Chapter 1.indd   2 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ??? ??????? 3
? ?? ??? 1— ?
?????? ? ?
?????? ? ? ?? ?? ???
1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,…. (???? ‘1’)
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, …. (? ??? ?
????? ??) 
1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, …. (???? ? ?
????? ??)
2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, …. (?? ?
????? ??)
1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, …. (??? ?
?????? ?
????? ??)
1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, …. (????? ?
????? ??)
1, 8, 27, 64, 125, 216, …. (??? ?
????? ??)
1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, …. (??? ???
?? ?
????? ??)
1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, …. (2 ?? ?????)
1, 3, 9, 27, 81, 243, 729, …. (3 ?? ?????)
???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ??? ??? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ????
2. ?????? 1 ??? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ?? ???? ??? ?? ? ???? ?
????? ?
? ???? ?? ????
?? ???
?? ?? ?
??? : ???? ?? ??? ??? ? ? ?? ???? ? ? ???, ?? ? ?? ???? ??? ?
????? ?
? ??
??? ??? ? ?? ??? ????? ? ?? ?? ?? ? ??? ? ?? ??? ???? ??
1.3 ?
?????? ? ?
?????? ? ?? ????? ?? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
????? ??? ?????? ?? ??? ???
?? ?? ???? ? ?? ???? ??? ???? ???? 
????
??
? ?? ?????? ?? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ??? ???
?? ?? ???? ???? ??????? ?? ?
???? ??? ??
? ?? ??? ?? ? 
?? ?? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ???? ??? 
???, ?????? 1 ? ? ???? ??? ? ?? ?????? ?? ??? ???? ? ?????? ? ? ?? ??? ? ?? ????? ??— 
???? 
????? Chapter 1.indd   3 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
4
? ?? ??? 2— ?
? ? ?
???? ?? ? ?
?????? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?
(????? ?
????? ??)
1 4 9 16 25
(??? ?
?????? 
?
????? ??)
6 3 1 10 15
(??? ?
????? ??)
27 8 1 64 125
           
 1  1  1  1  1  
           
 1  2   3  4  5 
           
 1  3  5  7  9   
        
 2  4  6  8  10   
(???? ‘1’)
(? ??? ?
????? ??)
(???? ? ?
????? ??)
(?? ?
????? ??)
Chapter 1.indd   4 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
???? ??? ??????? 5
  ???,   ???   ????? 
1. ?????? 2 ??? ?? ? ?
????? ??? ?????? ?? ?? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ? ? ??? ?????? ?? ???
?? 
??? ?? ?????? ??? ??? ??? ??? ? ? ?? ???? ? ? ??? ???? ???? ? ?? ????
2. 1, 3, 6, 10, 15, ... ??? ?
???? ? ?? ? ?
???????? ??? ?? ????? ?? ???? 1, 4, 9, 16, 25, ... 
???? ?
???????? ?? ? ???? ??? ?? ????? ?? ???? 1, 8, 27, 64, 125, ... ?? ?
???????? ?? ? 
?? ??? ?? ????? ?? ????
3. ???? ? ?????? ???? ? ???? ?? 36 ?? ??? ?
?????? ?
????? ?? ?????? ??? ?
????? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ? 
36 ??
??
? ?
? ?? ??? ?
?? ?? ????? ?? ?? ?? ??? ?
???? ??? ?? ?? ??? ?? ? ???? ? ?? ???? ??? ??? ???? ???? 
??? ?????? ?? ???
?? ??? ???? ? ?? ???? 
 ???? ??? ? ???? ?? ?? ?? ? ?? ?
????? ?? ???-??? ?? ?? ??? ?? ? ?????? ? ?? ???? ?? ?? 
?
?? ??? ? ? ? ??? ?? ???-??? ?
??? ???? ??? ??? ?? ??? ?? ???? ?
? ? ???? ?
????? ?
? ?? 
???-??? ?? ?? ??? ?? ????? ?? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? 
4. ?? ?
????? ?
? ? ? ?????????? ? ? ?? ???? ?? ? ??? ???????
 
1 7 19
37
 ????? ????
???? ? ?? ? (hexagonal) ?
???? ???? ???? ? ??? ????? ?????? ?? ???
?? ??? ? ?? ???? ??? ???? 
??? ??? ?? ?
????? ???? ??? ?? ?
5. ???? ?? ‘2 ?? ???’ ? ? ? ?? ???? ?? ???????? ??? ??? ? ?? ???? ??? ? ‘3 ?? ???’ ??? 
???? 
????? Chapter 1.indd   5 17/09/2024   15:11:11
Reprint 2025-26
Read More
236 docs

FAQs on NCERT Textbook: गणित में पैटर्न - गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

1. गणित में पैटर्न क्या होते हैं और ये क्यों महत्वपूर्ण हैं?
Ans. गणित में पैटर्न वे क्रमबद्धता या नियम होते हैं जो संख्याओं, आकृतियों, या अन्य गणितीय तत्वों में दिखाई देते हैं। ये महत्वपूर्ण होते हैं क्योंकि ये हमें समस्याओं को समझने और हल करने में मदद करते हैं, और साथ ही गणितीय सोच और तर्क शक्ति को बढ़ाते हैं।
2. पैटर्न को पहचानने के लिए कौन-कौन सी तकनीकें उपयोग की जा सकती हैं?
Ans. पैटर्न को पहचानने के लिए हम अनुक्रम, चित्रण, और तुलना जैसी तकनीकों का उपयोग कर सकते हैं। उदाहरण के लिए, हम संख्याओं के समूह की बढ़ती या घटती मात्रा को देख सकते हैं, या आकृतियों को देखकर उनके विशेषताओं का अध्ययन कर सकते हैं।
3. गणित में पैटर्न से संबंधित कुछ सामान्य उदाहरण क्या हैं?
Ans. गणित में पैटर्न के सामान्य उदाहरणों में अंकगणितीय अनुक्रम (जैसे 2, 4, 6, 8...), ज्यामितीय अनुक्रम (जैसे 3, 6, 12, 24...), और विभिन्न आकृतियों का क्रम (जैसे त्रिकोण, चौकोर, आदि) शामिल होते हैं। ये उदाहरण हमें पैटर्न की अवधारणा को समझने में मदद करते हैं।
4. छात्रों के लिए पैटर्न पहचानने के लाभ क्या हैं?
Ans. छात्रों के लिए पैटर्न पहचानने के कई लाभ हैं। यह उनकी समस्या समाधान क्षमता को बढ़ाता है, गणितीय अवधारणाओं को स्पष्ट करता है, और उन्हें गणित में रुचि रखने के लिए प्रेरित करता है। पैटर्न पहचानने से छात्र जटिल समस्याओं को सरलता से हल कर सकते हैं।
5. गणित में पैटर्न की पहचान के लिए अभ्यास करने के लिए कौन से संसाधन उपलब्ध हैं?
Ans. गणित में पैटर्न की पहचान के लिए कई संसाधन उपलब्ध हैं, जैसे कि पाठ्यपुस्तकें, ऑनलाइन पाठ्यक्रम, वीडियो ट्यूटोरियल और गणितीय खेल। ये संसाधन छात्रों को पैटर्न को पहचानने और समझने में मदद करते हैं, जिससे उनका ज्ञान और कौशल बढ़ता है।
Related Searches

shortcuts and tricks

,

NCERT Textbook: गणित में पैटर्न | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Exam

,

Free

,

Important questions

,

Viva Questions

,

study material

,

Previous Year Questions with Solutions

,

ppt

,

Sample Paper

,

Objective type Questions

,

past year papers

,

Semester Notes

,

mock tests for examination

,

video lectures

,

NCERT Textbook: गणित में पैटर्न | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

MCQs

,

practice quizzes

,

Summary

,

NCERT Textbook: गणित में पैटर्न | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Extra Questions

,

pdf

;