Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण

NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


?????? ?? ???
2
?? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ?
? ? ?? ?? ??
?? ??? ?? ???? ?
? ?? ? ?? ????? ????? ??
??
? , ??? ?? ??, 
??????, ?? ? ?? ?
?? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ?? ? ?? ? ?? ? ‘?? ?? ??? ??? ?? ?’ ? ? ?
???
?? ?
?? ??? ? ? 
??? ??? ?? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ??, ????— ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?
? ?? ??? ? ?? ?????, 
?? ???? ? ??? ?? ???? ? ??????
2.1 ??
??
? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ?
????? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? (Dot) ?
???? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?
?????? ??? ?? 
??
??
? ?? ? ?? ?? ?
??? ? ??? ?? ? ?? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ? ??
??
? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? 
??
??
? ?? ? ??? ??? ?? ? ????? ????? ????? ??, ????? ???? ? ?? ?
???? ?, ??? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ? ?? ?? 
?? ??
??
? ? ? ?
? ? ?? ????? (??? ?) ????? ? ??? ???— 
????? ? ?? ??? ?????? ??? 
? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? 
? ?????? ?? ??? ???? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ??
??
? ?
???? ??? ? ???, ? ? ???? 
????? ?
?? ? ?????? ?? ?? ??? ???? ????? ??? ? ???, ? ???? ??
??
? ?
? ?? 
?
??? ??? ? ? ? ?? ????, ????— Z, P ?? T ?? ? ?? ?? ? ?????? ? ?? ?? ??? ??? 
P
Z
T
Chapter 2.indd   13 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
Page 2


?????? ?? ???
2
?? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ?
? ? ?? ?? ??
?? ??? ?? ???? ?
? ?? ? ?? ????? ????? ??
??
? , ??? ?? ??, 
??????, ?? ? ?? ?
?? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ?? ? ?? ? ?? ? ‘?? ?? ??? ??? ?? ?’ ? ? ?
???
?? ?
?? ??? ? ? 
??? ??? ?? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ??, ????— ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?
? ?? ??? ? ?? ?????, 
?? ???? ? ??? ?? ???? ? ??????
2.1 ??
??
? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ?
????? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? (Dot) ?
???? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?
?????? ??? ?? 
??
??
? ?? ? ?? ?? ?
??? ? ??? ?? ? ?? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ? ??
??
? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? 
??
??
? ?? ? ??? ??? ?? ? ????? ????? ????? ??, ????? ???? ? ?? ?
???? ?, ??? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ? ?? ?? 
?? ??
??
? ? ? ?
? ? ?? ????? (??? ?) ????? ? ??? ???— 
????? ? ?? ??? ?????? ??? 
? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? 
? ?????? ?? ??? ???? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ??
??
? ?
???? ??? ? ???, ? ? ???? 
????? ?
?? ? ?????? ?? ?? ??? ???? ????? ??? ? ???, ? ???? ??
??
? ?
? ?? 
?
??? ??? ? ? ? ?? ????, ????— Z, P ?? T ?? ? ?? ?? ? ?????? ? ?? ?? ??? ??? 
P
Z
T
Chapter 2.indd   13 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
14
???? ??????  ?  ??? ?? 6
?? ??
??
? ?
? ?? ??
??
? Z, ??
??
? P ?? ??
??
? T ???? ? ????? ??? ?? :?
????, ?? ? ??
??
? ???? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ?? ? ??? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ?? ???? ? ???? ??  
2.2 ?????
?? 
??? ?? ? ? ?? ?
???? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? 
???? ??? ?? ?? ? ?? ?? ? (?? ??) ? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ????? ??? 
?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? (line-segment) ?? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ? ?? ?
???? ??
??
? (end points) A ?? B ????
?? ??? ?? ?? ?? ??
??
? A ?? B ?
???? ???? ?? ?? ??? ?? ??
??
? ?
? ?? ?? ? ?
??? ? ??? ?? ?? 
?? ??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ?? (?? ? ?? 2.1)
A ?? B ? ? ??? ? ? ?? ??? ?? ? ????? ???-? ?? ??? A ?? B ?? 
?? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ????? (?? ???? ??
??
? A ?? B ?? 
??? ?? ?? ???) ?? ? ?? ?
?? ???????? ??? ?? ? AB ???? BA ?? ? ?? ?? ? ?????? 
? ????? ??? ??
??
? A ?? B ?? ?? ? ?? ?
?? AB ? ? ?
???? ??
??
? ???? 
2.3 ???? 
???? ? ?? ???? ? ?? A ?? B ? ? ? ? ??? ?? ?
?? (???????? ? AB) ?? A 
? ? ??? ?? ??? ?? ??? ? ? B ?? ??? ?
? ??? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? 
? ? ?? ??????? ?????? ? ???? ?? (?? ? ?? 2.2 ?? ?? ?)? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ????? ??? ?? ???? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?
??? ??? ?? ?? 
?? ? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ?? ??? ( ???? ???) 
?? ??
??
? ?
? A ????? B ?? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ?? AB ?? ? ?????? ? ???? ?? ? ????? ??? ?? ?
? ??? 
??????? ??? ?? ?? ??????? ??? ? ??? ?? ?-??? ?? ??? ?? ?? l ???? m ???? ? ????? ?? ?? ? ?? ?? ? 
??? ? ???? 
??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ? ??? ??? ?? ????? ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ???? ?
??? ? ? ???
A
B
B
A
?? ? ?? 2.1 
A
B
m
?? ? ?? 2.2 
Chapter 2.indd   14 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
Page 3


?????? ?? ???
2
?? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ?
? ? ?? ?? ??
?? ??? ?? ???? ?
? ?? ? ?? ????? ????? ??
??
? , ??? ?? ??, 
??????, ?? ? ?? ?
?? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ?? ? ?? ? ?? ? ‘?? ?? ??? ??? ?? ?’ ? ? ?
???
?? ?
?? ??? ? ? 
??? ??? ?? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ??, ????— ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?
? ?? ??? ? ?? ?????, 
?? ???? ? ??? ?? ???? ? ??????
2.1 ??
??
? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ?
????? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? (Dot) ?
???? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?
?????? ??? ?? 
??
??
? ?? ? ?? ?? ?
??? ? ??? ?? ? ?? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ? ??
??
? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? 
??
??
? ?? ? ??? ??? ?? ? ????? ????? ????? ??, ????? ???? ? ?? ?
???? ?, ??? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ? ?? ?? 
?? ??
??
? ? ? ?
? ? ?? ????? (??? ?) ????? ? ??? ???— 
????? ? ?? ??? ?????? ??? 
? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? 
? ?????? ?? ??? ???? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ??
??
? ?
???? ??? ? ???, ? ? ???? 
????? ?
?? ? ?????? ?? ?? ??? ???? ????? ??? ? ???, ? ???? ??
??
? ?
? ?? 
?
??? ??? ? ? ? ?? ????, ????— Z, P ?? T ?? ? ?? ?? ? ?????? ? ?? ?? ??? ??? 
P
Z
T
Chapter 2.indd   13 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
14
???? ??????  ?  ??? ?? 6
?? ??
??
? ?
? ?? ??
??
? Z, ??
??
? P ?? ??
??
? T ???? ? ????? ??? ?? :?
????, ?? ? ??
??
? ???? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ?? ? ??? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ?? ???? ? ???? ??  
2.2 ?????
?? 
??? ?? ? ? ?? ?
???? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? 
???? ??? ?? ?? ? ?? ?? ? (?? ??) ? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ????? ??? 
?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? (line-segment) ?? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ? ?? ?
???? ??
??
? (end points) A ?? B ????
?? ??? ?? ?? ?? ??
??
? A ?? B ?
???? ???? ?? ?? ??? ?? ??
??
? ?
? ?? ?? ? ?
??? ? ??? ?? ?? 
?? ??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ?? (?? ? ?? 2.1)
A ?? B ? ? ??? ? ? ?? ??? ?? ? ????? ???-? ?? ??? A ?? B ?? 
?? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ????? (?? ???? ??
??
? A ?? B ?? 
??? ?? ?? ???) ?? ? ?? ?
?? ???????? ??? ?? ? AB ???? BA ?? ? ?? ?? ? ?????? 
? ????? ??? ??
??
? A ?? B ?? ?? ? ?? ?
?? AB ? ? ?
???? ??
??
? ???? 
2.3 ???? 
???? ? ?? ???? ? ?? A ?? B ? ? ? ? ??? ?? ?
?? (???????? ? AB) ?? A 
? ? ??? ?? ??? ?? ??? ? ? B ?? ??? ?
? ??? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? 
? ? ?? ??????? ?????? ? ???? ?? (?? ? ?? 2.2 ?? ?? ?)? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ????? ??? ?? ???? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?
??? ??? ?? ?? 
?? ? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ?? ??? ( ???? ???) 
?? ??
??
? ?
? A ????? B ?? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ?? AB ?? ? ?????? ? ???? ?? ? ????? ??? ?? ?
? ??? 
??????? ??? ?? ?? ??????? ??? ? ??? ?? ?-??? ?? ??? ?? ?? l ???? m ???? ? ????? ?? ?? ? ?? ?? ? 
??? ? ???? 
??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ? ??? ??? ?? ????? ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ???? ?
??? ? ? ???
A
B
B
A
?? ? ?? 2.1 
A
B
m
?? ? ?? 2.2 
Chapter 2.indd   14 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
15
??????? ?? ???
2.4 ???? 
???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ?
?? ?? ? ? ?? (?? ?? ???? ??? ???? ?
??? ? ??
??
? ???? ??? 
??
??
? ??? ? ???)? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? ? ? ?? ??????? ??? ? ???
???? ? ? ?
? ? ?? ????? ????? ??? ? ???— 
?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? 
??? ?? ? ?? ?????? 
????? ?? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?????? ? ????? ?? ?????? ???? ?? ?? ??? ?? ? ?? (?? ? ?? 2.3) ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? 
??
??
? ?
???? ???? ??
??
? A ???? ?
??? ? ??
??
? ?? ?? ?
? ?? ?? ??
??
? P ???? ?? ????? 
??, ?? ?? ?? ???? ?? AP ?? ? ?? ?? ? ??? ? ????
  ???,   ???   ????? 1.
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ???? ? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? 
A
P
?? ? ?? 2.3
????? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? 
?
???? ?????? ? ?? ?? ??
??
? ?? 
? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? 
?? ??? ???
?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??
??
? 
?
???? ???? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ?
??? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? 
? ? ?? ?? ? ? ??? 
Chapter 2.indd   15 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
Page 4


?????? ?? ???
2
?? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ?
? ? ?? ?? ??
?? ??? ?? ???? ?
? ?? ? ?? ????? ????? ??
??
? , ??? ?? ??, 
??????, ?? ? ?? ?
?? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ?? ? ?? ? ?? ? ‘?? ?? ??? ??? ?? ?’ ? ? ?
???
?? ?
?? ??? ? ? 
??? ??? ?? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ??, ????— ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?
? ?? ??? ? ?? ?????, 
?? ???? ? ??? ?? ???? ? ??????
2.1 ??
??
? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ?
????? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? (Dot) ?
???? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?
?????? ??? ?? 
??
??
? ?? ? ?? ?? ?
??? ? ??? ?? ? ?? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ? ??
??
? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? 
??
??
? ?? ? ??? ??? ?? ? ????? ????? ????? ??, ????? ???? ? ?? ?
???? ?, ??? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ? ?? ?? 
?? ??
??
? ? ? ?
? ? ?? ????? (??? ?) ????? ? ??? ???— 
????? ? ?? ??? ?????? ??? 
? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? 
? ?????? ?? ??? ???? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ??
??
? ?
???? ??? ? ???, ? ? ???? 
????? ?
?? ? ?????? ?? ?? ??? ???? ????? ??? ? ???, ? ???? ??
??
? ?
? ?? 
?
??? ??? ? ? ? ?? ????, ????— Z, P ?? T ?? ? ?? ?? ? ?????? ? ?? ?? ??? ??? 
P
Z
T
Chapter 2.indd   13 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
14
???? ??????  ?  ??? ?? 6
?? ??
??
? ?
? ?? ??
??
? Z, ??
??
? P ?? ??
??
? T ???? ? ????? ??? ?? :?
????, ?? ? ??
??
? ???? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ?? ? ??? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ?? ???? ? ???? ??  
2.2 ?????
?? 
??? ?? ? ? ?? ?
???? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? 
???? ??? ?? ?? ? ?? ?? ? (?? ??) ? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ????? ??? 
?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? (line-segment) ?? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ? ?? ?
???? ??
??
? (end points) A ?? B ????
?? ??? ?? ?? ?? ??
??
? A ?? B ?
???? ???? ?? ?? ??? ?? ??
??
? ?
? ?? ?? ? ?
??? ? ??? ?? ?? 
?? ??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ?? (?? ? ?? 2.1)
A ?? B ? ? ??? ? ? ?? ??? ?? ? ????? ???-? ?? ??? A ?? B ?? 
?? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ????? (?? ???? ??
??
? A ?? B ?? 
??? ?? ?? ???) ?? ? ?? ?
?? ???????? ??? ?? ? AB ???? BA ?? ? ?? ?? ? ?????? 
? ????? ??? ??
??
? A ?? B ?? ?? ? ?? ?
?? AB ? ? ?
???? ??
??
? ???? 
2.3 ???? 
???? ? ?? ???? ? ?? A ?? B ? ? ? ? ??? ?? ?
?? (???????? ? AB) ?? A 
? ? ??? ?? ??? ?? ??? ? ? B ?? ??? ?
? ??? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? 
? ? ?? ??????? ?????? ? ???? ?? (?? ? ?? 2.2 ?? ?? ?)? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ????? ??? ?? ???? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?
??? ??? ?? ?? 
?? ? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ?? ??? ( ???? ???) 
?? ??
??
? ?
? A ????? B ?? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ?? AB ?? ? ?????? ? ???? ?? ? ????? ??? ?? ?
? ??? 
??????? ??? ?? ?? ??????? ??? ? ??? ?? ?-??? ?? ??? ?? ?? l ???? m ???? ? ????? ?? ?? ? ?? ?? ? 
??? ? ???? 
??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ? ??? ??? ?? ????? ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ???? ?
??? ? ? ???
A
B
B
A
?? ? ?? 2.1 
A
B
m
?? ? ?? 2.2 
Chapter 2.indd   14 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
15
??????? ?? ???
2.4 ???? 
???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ?
?? ?? ? ? ?? (?? ?? ???? ??? ???? ?
??? ? ??
??
? ???? ??? 
??
??
? ??? ? ???)? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? ? ? ?? ??????? ??? ? ???
???? ? ? ?
? ? ?? ????? ????? ??? ? ???— 
?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? 
??? ?? ? ?? ?????? 
????? ?? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?????? ? ????? ?? ?????? ???? ?? ?? ??? ?? ? ?? (?? ? ?? 2.3) ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? 
??
??
? ?
???? ???? ??
??
? A ???? ?
??? ? ??
??
? ?? ?? ?
? ?? ?? ??
??
? P ???? ?? ????? 
??, ?? ?? ?? ???? ?? AP ?? ? ?? ?? ? ??? ? ????
  ???,   ???   ????? 1.
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ???? ? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? 
A
P
?? ? ?? 2.3
????? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? 
?
???? ?????? ? ?? ?? ??
??
? ?? 
? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? 
?? ??? ???
?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??
??
? 
?
???? ???? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ?
??? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? 
? ? ?? ?? ? ? ??? 
Chapter 2.indd   15 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
16
???? ??????  ?  ??? ?? 6
2. ?? ? ?? 2.4 ??? ??? ?? ? ?? ?? ?
???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ?? ?
???? ??
??
? ?
? ??? ? ? ???-?? ? ? ? ? 
?? ??? ?? ?
?? ?? ????? ???? ??? -?? ??
??
? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ????? ???? 
3. ?? ? ?? 2.5 ??? ?? ?? ?????? ? ? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? T ??? ??? ? ???? ??? ???? ?
??? ? ??
??
? ??? 
4. ?? ???? (rough) ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ??? ? ?? ??
? ??? ???? ??? ? ? ?? ? ?? ??? 
???? ?— 
a. OP ?? OQ ??
??
? O ?? ? ???? ???? 
b. XY ?? PQ ??
??
? M ?? ?? ??? ??? ??? ? ???? 
c. ??? ?? l ?? ??
??
? E ?? F ????? ??? ?? ??
??
? D ????? ???? ??? 
d. ??
??
? P, AB ?? ????? ??? 
5. ?? ? ?? 2.6 ??? ????? ???? ? ? ? ?? ? ??????— 
a. ??? ?? ??
??
? 
b. ?? ??? ?? 
c. ? ?? ? ?????? 
d. ??? ?? ??? ?? ?
?? 
L
M
P
Q
R
?? ? ?? 2.4
?? ? ?? 2.5
A
T
N B
D
E
O
C
B
?? ? ?? 2.6
Chapter 2.indd   16 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
Page 5


?????? ?? ???
2
?? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ?
? ? ?? ?? ??
?? ??? ?? ???? ?
? ?? ? ?? ????? ????? ??
??
? , ??? ?? ??, 
??????, ?? ? ?? ?
?? ?? ??? ??? ?? ?? ???? ?? ? ?? ? ?? ? ‘?? ?? ??? ??? ?? ?’ ? ? ?
???
?? ?
?? ??? ? ? 
??? ??? ?? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ??, ????— ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?
? ?? ??? ? ?? ?????, 
?? ???? ? ??? ?? ???? ? ??????
2.1 ??
??
? 
??? ?? ?? ?? ??? ??? ? ? ?
????? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? (Dot) ?
???? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?
?????? ??? ?? 
??
??
? ?? ? ?? ?? ?
??? ? ??? ?? ? ?? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ? ??
??
? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ?? 
??
??
? ?? ? ??? ??? ?? ? ????? ????? ????? ??, ????? ???? ? ?? ?
???? ?, ??? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ? ?? ?? 
?? ??
??
? ? ? ?
? ? ?? ????? (??? ?) ????? ? ??? ???— 
????? ? ?? ??? ?????? ??? 
? ?????? ?? ??? ?? ? ?? ??? 
? ?????? ?? ??? ???? ?? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ??
??
? ?
???? ??? ? ???, ? ? ???? 
????? ?
?? ? ?????? ?? ?? ??? ???? ????? ??? ? ???, ? ???? ??
??
? ?
? ?? 
?
??? ??? ? ? ? ?? ????, ????— Z, P ?? T ?? ? ?? ?? ? ?????? ? ?? ?? ??? ??? 
P
Z
T
Chapter 2.indd   13 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
14
???? ??????  ?  ??? ?? 6
?? ??
??
? ?
? ?? ??
??
? Z, ??
??
? P ?? ??
??
? T ???? ? ????? ??? ?? :?
????, ?? ? ??
??
? ???? ??? ?? ? ????? ????? 
??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ??? ?? ? ??? ?? ????? ???? ?? ??? ?? ?? ???? ? ???? ??  
2.2 ?????
?? 
??? ?? ? ? ?? ?
???? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? 
???? ??? ?? ?? ? ?? ?? ? (?? ??) ? ?? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ????? ??? 
?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? (line-segment) ?? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ? ?? ??? ??? ?? ? ? ?? ?
???? ??
??
? (end points) A ?? B ????
?? ??? ?? ?? ?? ??
??
? A ?? B ?
???? ???? ?? ?? ??? ?? ??
??
? ?
? ?? ?? ? ?
??? ? ??? ?? ?? 
?? ??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ?? (?? ? ?? 2.1)
A ?? B ? ? ??? ? ? ?? ??? ?? ? ????? ???-? ?? ??? A ?? B ?? 
?? ??? ? ????? ?? ? ? ??? ??? ?? ? ????? (?? ???? ??
??
? A ?? B ?? 
??? ?? ?? ???) ?? ? ?? ?
?? ???????? ??? ?? ? AB ???? BA ?? ? ?? ?? ? ?????? 
? ????? ??? ??
??
? A ?? B ?? ?? ? ?? ?
?? AB ? ? ?
???? ??
??
? ???? 
2.3 ???? 
???? ? ?? ???? ? ?? A ?? B ? ? ? ? ??? ?? ?
?? (???????? ? AB) ?? A 
? ? ??? ?? ??? ?? ??? ? ? B ?? ??? ?
? ??? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? 
? ? ?? ??????? ?????? ? ???? ?? (?? ? ?? 2.2 ?? ?? ?)? ?? ? ??? ?? ??? ?? 
?? ????? ??? ?? ???? ???? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?
??? ??? ?? ?? 
?? ? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ?? ??? ( ???? ???) 
?? ??
??
? ?
? A ????? B ?? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ?? AB ?? ? ?????? ? ???? ?? ? ????? ??? ?? ?
? ??? 
??????? ??? ?? ?? ??????? ??? ? ??? ?? ?-??? ?? ??? ?? ?? l ???? m ???? ? ????? ?? ?? ? ?? ?? ? 
??? ? ???? 
??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ? ??? ??? ?? ????? ????? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ???? ?
??? ? ? ???
A
B
B
A
?? ? ?? 2.1 
A
B
m
?? ? ?? 2.2 
Chapter 2.indd   14 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
15
??????? ?? ???
2.4 ???? 
???? ??? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??
??
? ?? ???? ?
?? ?? ? ? ?? (?? ?? ???? ??? ???? ?
??? ? ??
??
? ???? ??? 
??
??
? ??? ? ???)? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ???? ?
?? ? ? ?? ??????? ??? ? ???
???? ? ? ?
? ? ?? ????? ????? ??? ? ???— 
?? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? 
??? ?? ? ?? ?????? 
????? ?? ?? ??? ??? ?? ? ?? ?????? ? ????? ?? ?????? ???? ?? ?? ??? ?? ? ?? (?? ? ?? 2.3) ?? ???? ?? ?? ???? ?? ?? 
??
??
? ?
???? ???? ??
??
? A ???? ?
??? ? ??
??
? ?? ?? ?
? ?? ?? ??
??
? P ???? ?? ????? 
??, ?? ?? ?? ???? ?? AP ?? ? ?? ?? ? ??? ? ????
  ???,   ???   ????? 1.
???? ?? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? ?? ??? ? ???? ?? ??? ???? ? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? 
A
P
?? ? ?? 2.3
????? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??
??
? 
?
???? ?????? ? ?? ?? ??
??
? ?? 
? ?? ?? ? ??? ? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? 
?? ??? ???
?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??
??
? 
?
???? ???? ?? ?? ????? ??
??
? ?
? 
?? ?
??? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? 
? ? ?? ?? ? ? ??? 
Chapter 2.indd   15 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
16
???? ??????  ?  ??? ?? 6
2. ?? ? ?? 2.4 ??? ??? ?? ? ?? ?? ?
???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??? ?? ?
???? ??
??
? ?
? ??? ? ? ???-?? ? ? ? ? 
?? ??? ?? ?
?? ?? ????? ???? ??? -?? ??
??
? ?????? ?? ??? ?? ?
???? ?? ????? ???? 
3. ?? ? ?? 2.5 ??? ?? ?? ?????? ? ? ? ?? ? ???? ?? ???? ?? T ??? ??? ? ???? ??? ???? ?
??? ? ??
??
? ??? 
4. ?? ???? (rough) ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ??? ? ?? ??
? ??? ???? ??? ? ? ?? ? ?? ??? 
???? ?— 
a. OP ?? OQ ??
??
? O ?? ? ???? ???? 
b. XY ?? PQ ??
??
? M ?? ?? ??? ??? ??? ? ???? 
c. ??? ?? l ?? ??
??
? E ?? F ????? ??? ?? ??
??
? D ????? ???? ??? 
d. ??
??
? P, AB ?? ????? ??? 
5. ?? ? ?? 2.6 ??? ????? ???? ? ? ? ?? ? ??????— 
a. ??? ?? ??
??
? 
b. ?? ??? ?? 
c. ? ?? ? ?????? 
d. ??? ?? ??? ?? ?
?? 
L
M
P
Q
R
?? ? ?? 2.4
?? ? ?? 2.5
A
T
N B
D
E
O
C
B
?? ? ?? 2.6
Chapter 2.indd   16 20/09/2024   15:45:46
Reprint 2025-26
17
??????? ?? ???
6. ?? ? ?? 2.7 ??? OA ?? ???? ??? ?? ? O ?? ?
??? ?? ? ? ?? ?? 
??
??
? A ?? ?
??? ? ? ??? ?? ? ??
??
? B ?? ?? ?
??? ? ? ??? 
a. ???? ?? ?? ??? OB ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ???? ???? ??? 
b. ???? ?? ?? OA ?? AO ??? ?? ? ? ???? ???? ?? ? ?? ? ?? ???? ?? 
????? 
2.5 ? ?? 
???? ?
??? ? ??
??
? ? ??? ? ?? ?????? ?? ?? ?? ???? ???? ??? ? ? ??? 
??? ?? ? ?? 2.8 ? ?? ???? BD ?? ???? BE ?? ?? ??? 
? ? ?? ??, ?? ???? ?? ???? ???? ???? ?
???? ??
??
? B ???
B ??? ??? ?? ??? ?? ?? ?????? BD?? BE ??? ?? 
?
?? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ?? ? ? ???? 
? ?? ? ?? ?? ??? ? ?? ? ? ? ? ?? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ??? 
?? ??? B ?? ?? ? ? ???? ??? ? ???? ? ???? ? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ? ???? ??? ??? ? ?
?? ?? ?? ????? ?? 
??
??
? ??? ?? ?? ?? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ???? ?? ????? ? ??? ?? ??? ?? ??? DBE ???? ??? 
EBD ???? ? ?? ?? ??? ??? ??? ? ‘???’ ?? ?? ?? ‘ ?’ ?? ?? ? ????????? ? ?? ?? ??? ??, ? ??? — ?DBE 
???? ?EBD? ?????? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ??? ? ???? ?? ? ??? ??? ??? ?? ? ?? ??
?? ??? ?? ?????? ?? ? ? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?????? ? ????? ?? (?? ? ?? 2.9  
??? ?? ?? ?)?
?? ???? ?? ?? ? ???? ?
??? ? ?? ?? ??? ???, ?
??? ? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ???? ????? ? ?? ??  
??? ?? ???? ?? ? ? ????
 ???? ?? 1  ???? ?? 2  ???? ?? 3  ???? ?? 4  ???? ?? 5 ???? ?? 6
?? ? ?? 2.8
B
D
E
?? ??? ? ?? ?? ? ?? ?? O
B
A
?? ? ?? 2.7
Chapter 2.indd   17 20/09/2024   15:45:47
Reprint 2025-26
Read More
236 docs

FAQs on NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण - गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

1. रेखाएँ और कोण क्या होते हैं?
Ans. रेखाएँ और कोण गणित के महत्वपूर्ण तत्व हैं। रेखा एक सीधी रेखा होती है जो अनंत तक बढ़ती है, जबकि कोण दो रेखाओं के बीच का माप होता है, जो एक बिंदु पर मिलती हैं। कोण की माप डिग्री में की जाती है, जैसे ०°, ९०°, १८०° आदि।
2. रेखाएँ कितने प्रकार की होती हैं?
Ans. रेखाएँ मुख्यतः तीन प्रकार की होती हैं: सीधी रेखाएँ, अव्यक्त रेखाएँ और समांतर रेखाएँ। सीधी रेखाएँ बिना मुड़े सीधे चलती हैं, अव्यक्त रेखाएँ एक निश्चित बिंदु से शुरू होकर अंतहीन रूप से बढ़ती हैं, और समांतर रेखाएँ एक-दूसरे के समानांतर होती हैं और कभी भी मिलती नहीं हैं।
3. कोणों को कैसे वर्गीकृत किया जा सकता है?
Ans. कोणों को उनके माप के अनुसार वर्गीकृत किया जाता है। मुख्य प्रकार हैं: समकोण (९०°), तीव्र कोण (०° से ९०° के बीच), obtuse कोण (९०° से १८०° के बीच), और पूर्ण कोण (३६०°)। इन वर्गीकरणों से कोणों का अध्ययन और उनकी पहचान करना आसान हो जाता है।
4. रेखाएँ और कोण का उपयोग जीवन में कैसे होता है?
Ans. रेखाएँ और कोण विभिन्न क्षेत्रों में उपयोगी होते हैं, जैसे आर्किटेक्चर, इंजीनियरिंग, कला और डिजाइनिंग में। उदाहरण के लिए, भवनों की संरचना में रेखाओं और कोणों का सही माप आवश्यक होता है ताकि निर्माण सही तरीके से किया जा सके।
5. कोणों का माप कैसे किया जाता है?
Ans. कोणों का माप करने के लिए प्रायः एक प्रोट्रैक्टर का उपयोग किया जाता है। प्रोट्रैक्टर एक गोलाकार उपकरण है जिसमें डिग्री के मार्क होते हैं। जब दो रेखाएँ मिलती हैं, तो प्रोट्रैक्टर का उपयोग करके उनके बीच के कोण का माप निकाला जाता है।
Related Searches

Important questions

,

study material

,

Viva Questions

,

practice quizzes

,

Exam

,

Previous Year Questions with Solutions

,

NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

pdf

,

MCQs

,

mock tests for examination

,

video lectures

,

past year papers

,

shortcuts and tricks

,

NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Sample Paper

,

Semester Notes

,

Objective type Questions

,

ppt

,

NCERT Textbook: रेखाएँ और कोण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Summary

,

Extra Questions

,

Free

;