Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर

NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


10
???? ?? ???? ?
???????!
???? ????? ?? ? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ???? ???? ???? ?? ?
????? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? 1, 2,  
3, 4,... ????
??? ? ??? ???? ???? ?? ?
????? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?????? ? ? ?? ? , ?
????? 0, ?? ‘?
? ? 
?? ????’ ?? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?
????? 1 ?? ???? ??? ??? ???? ??? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ?, ??????? ?
????? ??? ?? ??? 0 ?? 9 ?? ? ? 
10 ?
???? ?? ?????? ??? ? ?
????? ?? ?? ??? ??? , ??? ?
????? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ???? ?? ???? 
?
????? ?? ?? ??? ?
??? ? ?? ???? ???
??? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
????? ?
? ? ? ?? ??? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?
? 0, 1, 2, 3, 4,...  
? ? ?? ?? ??? ??? ? ??? ???? 
1
2
 ,  
3
2
 ?? 
13
6
 ??? ????? ?????? ????
???? ??? ? ??? ???? ?? ? ? ???? ?
????? ?? ???? 0 ?? ? ?? ???? ?
????? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
?? ???? ???? ????? ? ?? ??? 1 ?? ???? ?
????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ??? ? ??? ?
????? ? ? 
?? ?
????? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ???? 
?
? ??? ????? ???, ??? ? ?
????? ???? ??? ? ??— 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
???? ??, ??? ?? ?
????? ‘?? ??’ ??, ???? ?? ? ??????? ??? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?? ??
?? 
???? ?? ??? ????? ??? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ???? ??? ? ??? 0 ? ? ????? ?? ?? ?
????? ?
? ?? ? ??? ?? 
??, ????? ?? ?
????? ?? ?? ?
???? ???? ?? ?? ? ?
????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ???????? 
???? ? ? ?
? ??? ??
?? ???? ???
Chapter 10.indd   242 20/09/2024   16:57:27
Reprint 2025-26
Page 2


10
???? ?? ???? ?
???????!
???? ????? ?? ? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ???? ???? ???? ?? ?
????? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? 1, 2,  
3, 4,... ????
??? ? ??? ???? ???? ?? ?
????? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?????? ? ? ?? ? , ?
????? 0, ?? ‘?
? ? 
?? ????’ ?? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?
????? 1 ?? ???? ??? ??? ???? ??? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ?, ??????? ?
????? ??? ?? ??? 0 ?? 9 ?? ? ? 
10 ?
???? ?? ?????? ??? ? ?
????? ?? ?? ??? ??? , ??? ?
????? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ???? ?? ???? 
?
????? ?? ?? ??? ?
??? ? ?? ???? ???
??? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
????? ?
? ? ? ?? ??? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?
? 0, 1, 2, 3, 4,...  
? ? ?? ?? ??? ??? ? ??? ???? 
1
2
 ,  
3
2
 ?? 
13
6
 ??? ????? ?????? ????
???? ??? ? ??? ???? ?? ? ? ???? ?
????? ?? ???? 0 ?? ? ?? ???? ?
????? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
?? ???? ???? ????? ? ?? ??? 1 ?? ???? ?
????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ??? ? ??? ?
????? ? ? 
?? ?
????? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ???? 
?
? ??? ????? ???, ??? ? ?
????? ???? ??? ? ??— 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
???? ??, ??? ?? ?
????? ‘?? ??’ ??, ???? ?? ? ??????? ??? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?? ??
?? 
???? ?? ??? ????? ??? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ???? ??? ? ??? 0 ? ? ????? ?? ?? ?
????? ?
? ?? ? ??? ?? 
??, ????? ?? ?
????? ?? ?? ?
???? ???? ?? ?? ? ?
????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ???????? 
???? ? ? ?
? ??? ??
?? ???? ???
Chapter 10.indd   242 20/09/2024   16:57:27
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
243
  ???? ??? ??? ?
????? ?? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??
? ? ? 0 ? ? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?? ???? ?? ?
10.1 ????? ?? ???? ?? ? ???? ??
?? ??? ???? ? ? ????? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ???? 
????? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??
????? ????? 
????? ?? ??? ?? ?????? ??  ? ? ?????? ???? ???? ??? ‘ ???? 
?? ? ????? ????? ’ ????
? ??? ? ??? ?????? ?? ????? ???? ??! 
?????? ??? ?? ?? ‘? ????? ?????’ ? ? ?
? ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ???? 
?? ???? ?? ???? ???-?? ?
? ????? ????? ?? ?? ??? ???? ? ??? ?
??? 
?? ???? ??? 
???? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?????? 
?? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???— ??? ???? ? ? ?? ? ‘+’ ??? ?? ?? ? 
???? ? ? ?? ? ‘–’ ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? ??? 
??? ?? ??? (????? ???) ?? ??? ? ?? ?? (? ??? ?????) ?? ???? 
? ? ?? ? ???? ‘ +’ ??? ?? ?? ??? ????? ????? 
??? ??? ????? + + ??? +2 ???
?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ?, ??? ? ‘–’ ??? ?? ??? 
????? ????? ???? ?? – – ??? – 2 ?? ??? ??? ?
??? ?? ?? + 1 ????? ??? (?? ?? ?? + ??? ?? 
?? ??? ????
???), ?? ?? 1 ?? ??? ?????? ?? ?? –1 
????? ??? (?? ?? ?? – ??? ?? ?? ??? ????
???), ?? ?? 1 
?? ?? ?? ? ??? ??? ?
 ?? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ???
?? ? ? ??? ??? ????? ?? ?
????? ?? 
+ + + ?? + 3 ?? ??? ???? 
– – – – ?? – 4 ?? ??? ??? ?
Chapter 10.indd   243 20/09/2024   16:57:28
Reprint 2025-26
Page 3


10
???? ?? ???? ?
???????!
???? ????? ?? ? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ???? ???? ???? ?? ?
????? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? 1, 2,  
3, 4,... ????
??? ? ??? ???? ???? ?? ?
????? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?????? ? ? ?? ? , ?
????? 0, ?? ‘?
? ? 
?? ????’ ?? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?
????? 1 ?? ???? ??? ??? ???? ??? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ?, ??????? ?
????? ??? ?? ??? 0 ?? 9 ?? ? ? 
10 ?
???? ?? ?????? ??? ? ?
????? ?? ?? ??? ??? , ??? ?
????? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ???? ?? ???? 
?
????? ?? ?? ??? ?
??? ? ?? ???? ???
??? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
????? ?
? ? ? ?? ??? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?
? 0, 1, 2, 3, 4,...  
? ? ?? ?? ??? ??? ? ??? ???? 
1
2
 ,  
3
2
 ?? 
13
6
 ??? ????? ?????? ????
???? ??? ? ??? ???? ?? ? ? ???? ?
????? ?? ???? 0 ?? ? ?? ???? ?
????? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
?? ???? ???? ????? ? ?? ??? 1 ?? ???? ?
????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ??? ? ??? ?
????? ? ? 
?? ?
????? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ???? 
?
? ??? ????? ???, ??? ? ?
????? ???? ??? ? ??— 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
???? ??, ??? ?? ?
????? ‘?? ??’ ??, ???? ?? ? ??????? ??? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?? ??
?? 
???? ?? ??? ????? ??? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ???? ??? ? ??? 0 ? ? ????? ?? ?? ?
????? ?
? ?? ? ??? ?? 
??, ????? ?? ?
????? ?? ?? ?
???? ???? ?? ?? ? ?
????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ???????? 
???? ? ? ?
? ??? ??
?? ???? ???
Chapter 10.indd   242 20/09/2024   16:57:27
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
243
  ???? ??? ??? ?
????? ?? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??
? ? ? 0 ? ? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?? ???? ?? ?
10.1 ????? ?? ???? ?? ? ???? ??
?? ??? ???? ? ? ????? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ???? 
????? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??
????? ????? 
????? ?? ??? ?? ?????? ??  ? ? ?????? ???? ???? ??? ‘ ???? 
?? ? ????? ????? ’ ????
? ??? ? ??? ?????? ?? ????? ???? ??! 
?????? ??? ?? ?? ‘? ????? ?????’ ? ? ?
? ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ???? 
?? ???? ?? ???? ???-?? ?
? ????? ????? ?? ?? ??? ???? ? ??? ?
??? 
?? ???? ??? 
???? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?????? 
?? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???— ??? ???? ? ? ?? ? ‘+’ ??? ?? ?? ? 
???? ? ? ?? ? ‘–’ ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? ??? 
??? ?? ??? (????? ???) ?? ??? ? ?? ?? (? ??? ?????) ?? ???? 
? ? ?? ? ???? ‘ +’ ??? ?? ?? ??? ????? ????? 
??? ??? ????? + + ??? +2 ???
?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ?, ??? ? ‘–’ ??? ?? ??? 
????? ????? ???? ?? – – ??? – 2 ?? ??? ??? ?
??? ?? ?? + 1 ????? ??? (?? ?? ?? + ??? ?? 
?? ??? ????
???), ?? ?? 1 ?? ??? ?????? ?? ?? –1 
????? ??? (?? ?? ?? – ??? ?? ?? ??? ????
???), ?? ?? 1 
?? ?? ?? ? ??? ??? ?
 ?? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ???
?? ? ? ??? ??? ????? ?? ?
????? ?? 
+ + + ?? + 3 ?? ??? ???? 
– – – – ?? – 4 ?? ??? ??? ?
Chapter 10.indd   243 20/09/2024   16:57:28
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
244
‘???? ?? ? ???? ?? ’ ? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? ?? 
‘? ????? ?????’ ??? ???? ? ???? ?? ?
??? ?? ‘ ??? ?? ???’ ? ?? ?
??? ?? ??
?? 
???? ? ?? ?? + 1 ????? ? ??? ??? ( ?
? ? ?? ???) ?? ?? + 2 ????? ? ? 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ?? + 1 ?? 
??? ??? ? ?? ?? ?? + 2 ?? ???
?
??? ? ? ?
????? ???? ???, ?? ???? ???? (?????? ?????) ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? 
???? –?1 ????? ????? ??? ?? ???? ????, –?1 ?? ?? ??? ??? ?????, ?
??? 
?? ??
?? ???? ? ?? ?? ????? ???  ? ? ?
? ??? ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? ??? ? –?2 ????? 
????? ??? ?? ????? ??? ?? ?
? ???, –?2 ?? ?? ???
?
??? ?? 0 ?? ??? ???? ??? ? ??? ?? ??? ??? ? ??? ??? ??? 
  ‘? ????? ?????’ ? ? ??? ???? ? ? ?? ??
?? ???? ??
???? ???? ???? ??  +3 ?
??? ? ? ?? ?? (?
??? ?????) ?? ?? ?? ??
?? ?? , ?? ?? ? ??? 
?? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? +3 ????? ??? ? ??? ????? – 3 ?? ?? ??
?? 
??, ?? ?? ? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? – 3 ????? ? ? – – – ????? ?? ?? ? 
???? ????
?? ?
????? ???? ? ? ?? ‘+’ ??? ?? ??? ??, ?? ?? ??? ?
????? ?????? ??? ?? 
?
????? ???? ? ?? ? ‘–’ ??? ?? ??? ??, ???? ??? ?
????? ?? ???? ???
‘? ????? ?????’ ???, ?? 0 ?? ?
????? ??? ??? ?
??? ? ??
??
? ????? ??? ?? ?? ?? ? 
? ? ???? ?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?
??? ?? ??? ? ? ???? ?? ????? ? ?
????? ?
? 
?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ??? ???? ? ? ?? ?, ???? ?
? ? ??? ‘+’ 
??? ????? ?????
?
??? ?? ?? ?? ? ? ? ???? ?? ? ???? ? ?
????? ?
? ?? ??? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ???? ? ? ? 
???? ?? ???? ? ? ?? ? ???? ‘ –’ ??? ????? ?????
?
??? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ?? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ? ?? 0 ? ? ??? ‘+’ ??? ‘–’ ??? ?? ???? 
???? ? ????
??? ?? ?? ???? ? ? ???
?? ?? ??? ?? ??? ?
?? ????? ?? ?? ? ? ??? +2 ????? ? ?? ???? ?? ???? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ? ? ??? ??? ? ???? ???? ???—
Chapter 10.indd   244 20/09/2024   16:57:29
Reprint 2025-26
Page 4


10
???? ?? ???? ?
???????!
???? ????? ?? ? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ???? ???? ???? ?? ?
????? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? 1, 2,  
3, 4,... ????
??? ? ??? ???? ???? ?? ?
????? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?????? ? ? ?? ? , ?
????? 0, ?? ‘?
? ? 
?? ????’ ?? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?
????? 1 ?? ???? ??? ??? ???? ??? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ?, ??????? ?
????? ??? ?? ??? 0 ?? 9 ?? ? ? 
10 ?
???? ?? ?????? ??? ? ?
????? ?? ?? ??? ??? , ??? ?
????? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ???? ?? ???? 
?
????? ?? ?? ??? ?
??? ? ?? ???? ???
??? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
????? ?
? ? ? ?? ??? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?
? 0, 1, 2, 3, 4,...  
? ? ?? ?? ??? ??? ? ??? ???? 
1
2
 ,  
3
2
 ?? 
13
6
 ??? ????? ?????? ????
???? ??? ? ??? ???? ?? ? ? ???? ?
????? ?? ???? 0 ?? ? ?? ???? ?
????? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
?? ???? ???? ????? ? ?? ??? 1 ?? ???? ?
????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ??? ? ??? ?
????? ? ? 
?? ?
????? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ???? 
?
? ??? ????? ???, ??? ? ?
????? ???? ??? ? ??— 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
???? ??, ??? ?? ?
????? ‘?? ??’ ??, ???? ?? ? ??????? ??? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?? ??
?? 
???? ?? ??? ????? ??? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ???? ??? ? ??? 0 ? ? ????? ?? ?? ?
????? ?
? ?? ? ??? ?? 
??, ????? ?? ?
????? ?? ?? ?
???? ???? ?? ?? ? ?
????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ???????? 
???? ? ? ?
? ??? ??
?? ???? ???
Chapter 10.indd   242 20/09/2024   16:57:27
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
243
  ???? ??? ??? ?
????? ?? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??
? ? ? 0 ? ? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?? ???? ?? ?
10.1 ????? ?? ???? ?? ? ???? ??
?? ??? ???? ? ? ????? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ???? 
????? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??
????? ????? 
????? ?? ??? ?? ?????? ??  ? ? ?????? ???? ???? ??? ‘ ???? 
?? ? ????? ????? ’ ????
? ??? ? ??? ?????? ?? ????? ???? ??! 
?????? ??? ?? ?? ‘? ????? ?????’ ? ? ?
? ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ???? 
?? ???? ?? ???? ???-?? ?
? ????? ????? ?? ?? ??? ???? ? ??? ?
??? 
?? ???? ??? 
???? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?????? 
?? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???— ??? ???? ? ? ?? ? ‘+’ ??? ?? ?? ? 
???? ? ? ?? ? ‘–’ ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? ??? 
??? ?? ??? (????? ???) ?? ??? ? ?? ?? (? ??? ?????) ?? ???? 
? ? ?? ? ???? ‘ +’ ??? ?? ?? ??? ????? ????? 
??? ??? ????? + + ??? +2 ???
?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ?, ??? ? ‘–’ ??? ?? ??? 
????? ????? ???? ?? – – ??? – 2 ?? ??? ??? ?
??? ?? ?? + 1 ????? ??? (?? ?? ?? + ??? ?? 
?? ??? ????
???), ?? ?? 1 ?? ??? ?????? ?? ?? –1 
????? ??? (?? ?? ?? – ??? ?? ?? ??? ????
???), ?? ?? 1 
?? ?? ?? ? ??? ??? ?
 ?? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ???
?? ? ? ??? ??? ????? ?? ?
????? ?? 
+ + + ?? + 3 ?? ??? ???? 
– – – – ?? – 4 ?? ??? ??? ?
Chapter 10.indd   243 20/09/2024   16:57:28
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
244
‘???? ?? ? ???? ?? ’ ? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? ?? 
‘? ????? ?????’ ??? ???? ? ???? ?? ?
??? ?? ‘ ??? ?? ???’ ? ?? ?
??? ?? ??
?? 
???? ? ?? ?? + 1 ????? ? ??? ??? ( ?
? ? ?? ???) ?? ?? + 2 ????? ? ? 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ?? + 1 ?? 
??? ??? ? ?? ?? ?? + 2 ?? ???
?
??? ? ? ?
????? ???? ???, ?? ???? ???? (?????? ?????) ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? 
???? –?1 ????? ????? ??? ?? ???? ????, –?1 ?? ?? ??? ??? ?????, ?
??? 
?? ??
?? ???? ? ?? ?? ????? ???  ? ? ?
? ??? ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? ??? ? –?2 ????? 
????? ??? ?? ????? ??? ?? ?
? ???, –?2 ?? ?? ???
?
??? ?? 0 ?? ??? ???? ??? ? ??? ?? ??? ??? ? ??? ??? ??? 
  ‘? ????? ?????’ ? ? ??? ???? ? ? ?? ??
?? ???? ??
???? ???? ???? ??  +3 ?
??? ? ? ?? ?? (?
??? ?????) ?? ?? ?? ??
?? ?? , ?? ?? ? ??? 
?? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? +3 ????? ??? ? ??? ????? – 3 ?? ?? ??
?? 
??, ?? ?? ? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? – 3 ????? ? ? – – – ????? ?? ?? ? 
???? ????
?? ?
????? ???? ? ? ?? ‘+’ ??? ?? ??? ??, ?? ?? ??? ?
????? ?????? ??? ?? 
?
????? ???? ? ?? ? ‘–’ ??? ?? ??? ??, ???? ??? ?
????? ?? ???? ???
‘? ????? ?????’ ???, ?? 0 ?? ?
????? ??? ??? ?
??? ? ??
??
? ????? ??? ?? ?? ?? ? 
? ? ???? ?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?
??? ?? ??? ? ? ???? ?? ????? ? ?
????? ?
? 
?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ??? ???? ? ? ?? ?, ???? ?
? ? ??? ‘+’ 
??? ????? ?????
?
??? ?? ?? ?? ? ? ? ???? ?? ? ???? ? ?
????? ?
? ?? ??? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ???? ? ? ? 
???? ?? ???? ? ? ?? ? ???? ‘ –’ ??? ????? ?????
?
??? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ?? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ? ?? 0 ? ? ??? ‘+’ ??? ‘–’ ??? ?? ???? 
???? ? ????
??? ?? ?? ???? ? ? ???
?? ?? ??? ?? ??? ?
?? ????? ?? ?? ? ? ??? +2 ????? ? ?? ???? ?? ???? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ? ? ??? ??? ? ???? ???? ???—
Chapter 10.indd   244 20/09/2024   16:57:29
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
245
?? ?? ?
???? ?? + ? ?? = ????? ??
??? ?
??? ? ?? +1 ( ?? ?? ???) ?? ?? ???? ?? ????? ?? ?
????? + 2 ??? ??? ?? ? ??? ? ?? 
(+ 1) + (+ 2) = + 3 (?
??? ? ?
????) ?? ?????? ?? ????
    ???,   ???   ????? 
1) + 2 ?? ?? ??? ?
?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? –3 ?????? ?? ???? ?? ???? ????? ??? ?? ? ? ??? 
 
??? ? ???????
2) ?? ? ?? ???? ? ? ?
???? ??? ??? (?? ??? ?
?? ?? + ? ????? ????? ? ?? ? ?? ? ? ?
????? ?? ? ??? ? 
???? ??? ??? ??? ?
???? ??? ???)
a. (+ 1) + (+ 4) = _______ b. (+ 4) + (+ 1) = ________ 
c. (+ 4) + (– 3) = _______ d. (– 1) + (+ 2) = ________ 
e. (– 1) + (+ 1) = _______ f. (0) + (+ 2) = __________
g. (0) + (– 2) = _________ 
3)  ???? ?? ? ???? ?? ?
????? ??? ? ???, ?? ( – 5) ?? ?????? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? 
?????? ? ????? ? ? ?? ?, ?? ?? ??? ?? + 2 ?? ??? ?
?? ???? ???, ?
??? – 5 ?? ?????? ?? ? ? ?? ? – 7 
?? ????? ????? ??? ? ?? ?????? (+ 2) + (– 7) = – 5 ???
??? ????? – 5 ?? ?????? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ??? ?
??? ? ????? ???? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? 
????? ?? ???? ?? ???? ??
??? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? ??? ?? ?? ?
????? ?? ????? ?? ?
? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ??? ? ??? ? ???? ?? ? ??? ‘+’ 
??? ?? ?? ??? ??? ?????? ??? ????? ???? ? ? ?? ? ???? ‘–’ ??? ?? ??? ??? ??? ?????? ?
????? 
?? ???? ?? ?
? ??? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ????? ???? 
?
????? ? ? ?? ?? ?? ? ?????? ?? ?
??????? ??? ????? ?? ? ?? ? ? ? ????? ?? ?? ????? ?? ? ? 
??? ??? ?? ???? ???— (+ 2) + (– 3) = – 1 
    ???,   ???   ????? 
?
??????? ??? ???? ? ?? ? ?? ? ? ? ??????? ?? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?
?????
??? ??????
Chapter 10.indd   245 20/09/2024   16:57:29
Reprint 2025-26
Page 5


10
???? ?? ???? ?
???????!
???? ????? ?? ? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ???? ???? ???? ?? ?
????? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? 1, 2,  
3, 4,... ????
??? ? ??? ???? ???? ?? ?
????? ?? ?? ?? ? ??? ???? ?????? ? ? ?? ? , ?
????? 0, ?? ‘?
? ? 
?? ????’ ?? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?
????? 1 ?? ???? ??? ??? ???? ??? ?? ?? ?
??
???? ?? ?? ? ??? ?? 
?
??? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ??? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ?, ??????? ?
????? ??? ?? ??? 0 ?? 9 ?? ? ? 
10 ?
???? ?? ?????? ??? ? ?
????? ?? ?? ??? ??? , ??? ?
????? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ???? ?? ???? 
?
????? ?? ?? ??? ?
??? ? ?? ???? ???
??? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?
????? ?
? ? ? ?? ??? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?
? 0, 1, 2, 3, 4,...  
? ? ?? ?? ??? ??? ? ??? ???? 
1
2
 ,  
3
2
 ?? 
13
6
 ??? ????? ?????? ????
???? ??? ? ??? ???? ?? ? ? ???? ?
????? ?? ???? 0 ?? ? ?? ???? ?
????? ?? ???? ? ?? ??? ??? 
?? ???? ???? ????? ? ?? ??? 1 ?? ???? ?
????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ??? ? ??? ?
????? ? ? 
?? ?
????? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ???? ???? 
?
? ??? ????? ???, ??? ? ?
????? ???? ??? ? ??— 
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
???? ??, ??? ?? ?
????? ‘?? ??’ ??, ???? ?? ? ??????? ??? ? ?? ?? ?? ? ???? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?? ??
?? 
???? ?? ??? ????? ??? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ???? ??? ? ??? 0 ? ? ????? ?? ?? ?
????? ?
? ?? ? ??? ?? 
??, ????? ?? ?
????? ?? ?? ?
???? ???? ?? ?? ? ?
????? ???? ?? ? ?? ? ? 
?? ????? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ?? ??? ??? ???????? 
???? ? ? ?
? ??? ??
?? ???? ???
Chapter 10.indd   242 20/09/2024   16:57:27
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
243
  ???? ??? ??? ?
????? ?? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??
? ? ? 0 ? ? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?? ???? ?? ?
10.1 ????? ?? ???? ?? ? ???? ??
?? ??? ???? ? ? ????? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ???? 
????? ?? ? ????? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? 
?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ?? ??
????? ????? 
????? ?? ??? ?? ?????? ??  ? ? ?????? ???? ???? ??? ‘ ???? 
?? ? ????? ????? ’ ????
? ??? ? ??? ?????? ?? ????? ???? ??! 
?????? ??? ?? ?? ‘? ????? ?????’ ? ? ?
? ? ?? ?
??? ?? ?? ?? ? ???? 
?? ???? ?? ???? ???-?? ?
? ????? ????? ?? ?? ??? ???? ? ??? ?
??? 
?? ???? ??? 
???? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?????? 
?? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???— ??? ???? ? ? ?? ? ‘+’ ??? ?? ?? ? 
???? ? ? ?? ? ‘–’ ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? ??? 
??? ?? ??? (????? ???) ?? ??? ? ?? ?? (? ??? ?????) ?? ???? 
? ? ?? ? ???? ‘ +’ ??? ?? ?? ??? ????? ????? 
??? ??? ????? + + ??? +2 ???
?? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ?, ??? ? ‘–’ ??? ?? ??? 
????? ????? ???? ?? – – ??? – 2 ?? ??? ??? ?
??? ?? ?? + 1 ????? ??? (?? ?? ?? + ??? ?? 
?? ??? ????
???), ?? ?? 1 ?? ??? ?????? ?? ?? –1 
????? ??? (?? ?? ?? – ??? ?? ?? ??? ????
???), ?? ?? 1 
?? ?? ?? ? ??? ??? ?
 ?? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ????? ? ???
?? ? ? ??? ??? ????? ?? ?
????? ?? 
+ + + ?? + 3 ?? ??? ???? 
– – – – ?? – 4 ?? ??? ??? ?
Chapter 10.indd   243 20/09/2024   16:57:28
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
244
‘???? ?? ? ???? ?? ’ ? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? ?? 
‘? ????? ?????’ ??? ???? ? ???? ?? ?
??? ?? ‘ ??? ?? ???’ ? ?? ?
??? ?? ??
?? 
???? ? ?? ?? + 1 ????? ? ??? ??? ( ?
? ? ?? ???) ?? ?? + 2 ????? ? ? 
??? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ?? + 1 ?? 
??? ??? ? ?? ?? ?? + 2 ?? ???
?
??? ? ? ?
????? ???? ???, ?? ???? ???? (?????? ?????) ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? 
???? –?1 ????? ????? ??? ?? ???? ????, –?1 ?? ?? ??? ??? ?????, ?
??? 
?? ??
?? ???? ? ?? ?? ????? ???  ? ? ?
? ??? ?? ?? ???? ?? ? ? ?? ? ??? ? –?2 ????? 
????? ??? ?? ????? ??? ?? ?
? ???, –?2 ?? ?? ???
?
??? ?? 0 ?? ??? ???? ??? ? ??? ?? ??? ??? ? ??? ??? ??? 
  ‘? ????? ?????’ ? ? ??? ???? ? ? ?? ??
?? ???? ??
???? ???? ???? ??  +3 ?
??? ? ? ?? ?? (?
??? ?????) ?? ?? ?? ??
?? ?? , ?? ?? ? ??? 
?? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? +3 ????? ??? ? ??? ????? – 3 ?? ?? ??
?? 
??, ?? ?? ? ??? ? ? ???? ?? ?
????? ?? ?? , ?? ?? – 3 ????? ? ? – – – ????? ?? ?? ? 
???? ????
?? ?
????? ???? ? ? ?? ‘+’ ??? ?? ??? ??, ?? ?? ??? ?
????? ?????? ??? ?? 
?
????? ???? ? ?? ? ‘–’ ??? ?? ??? ??, ???? ??? ?
????? ?? ???? ???
‘? ????? ?????’ ???, ?? 0 ?? ?
????? ??? ??? ?
??? ? ??
??
? ????? ??? ?? ?? ?? ? 
? ? ???? ?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ?? ? ?
??? ?? ??? ? ? ???? ?? ????? ? ?
????? ?
? 
?? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ??? ???? ? ? ?? ?, ???? ?
? ? ??? ‘+’ 
??? ????? ?????
?
??? ?? ?? ?? ? ? ? ???? ?? ? ???? ? ?
????? ?
? ?? ??? ?? ??
??? ? ?? ??? ???? ??? ?
??? ?? ???? ? ? ? 
???? ?? ???? ? ? ?? ? ???? ‘ –’ ??? ????? ?????
?
??? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ?? ?? ? ?? ????? ? ?
????? ? ?? 0 ? ? ??? ‘+’ ??? ‘–’ ??? ?? ???? 
???? ? ????
??? ?? ?? ???? ? ? ???
?? ?? ??? ?? ??? ?
?? ????? ?? ?? ? ? ??? +2 ????? ? ?? ???? ?? ???? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ? ? ??? ??? ? ???? ???? ???—
Chapter 10.indd   244 20/09/2024   16:57:29
Reprint 2025-26
?????? ? ? ?
? ??? ??
245
?? ?? ?
???? ?? + ? ?? = ????? ??
??? ?
??? ? ?? +1 ( ?? ?? ???) ?? ?? ???? ?? ????? ?? ?
????? + 2 ??? ??? ?? ? ??? ? ?? 
(+ 1) + (+ 2) = + 3 (?
??? ? ?
????) ?? ?????? ?? ????
    ???,   ???   ????? 
1) + 2 ?? ?? ??? ?
?? ??? ?? ?? ?? ? ? ??? –3 ?????? ?? ???? ?? ???? ????? ??? ?? ? ? ??? 
 
??? ? ???????
2) ?? ? ?? ???? ? ? ?
???? ??? ??? (?? ??? ?
?? ?? + ? ????? ????? ? ?? ? ?? ? ? ?
????? ?? ? ??? ? 
???? ??? ??? ??? ?
???? ??? ???)
a. (+ 1) + (+ 4) = _______ b. (+ 4) + (+ 1) = ________ 
c. (+ 4) + (– 3) = _______ d. (– 1) + (+ 2) = ________ 
e. (– 1) + (+ 1) = _______ f. (0) + (+ 2) = __________
g. (0) + (– 2) = _________ 
3)  ???? ?? ? ???? ?? ?
????? ??? ? ???, ?? ( – 5) ?? ?????? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? 
?????? ? ????? ? ? ?? ?, ?? ?? ??? ?? + 2 ?? ??? ?
?? ???? ???, ?
??? – 5 ?? ?????? ?? ? ? ?? ? – 7 
?? ????? ????? ??? ? ?? ?????? (+ 2) + (– 7) = – 5 ???
??? ????? – 5 ?? ?????? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ??? ?
??? ? ????? ???? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? 
????? ?? ???? ?? ???? ??
??? ?? ?? ?? ? ?? ?
?? ??? ?? ?? ?
????? ?? ????? ?? ?
? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ???? ?? ???? ??? ? ??? ? ???? ?? ? ??? ‘+’ 
??? ?? ?? ??? ??? ?????? ??? ????? ???? ? ? ?? ? ???? ‘–’ ??? ?? ??? ??? ??? ?????? ?
????? 
?? ???? ?? ?
? ??? ? ? ?? ??? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ????? ???? 
?
????? ? ? ?? ?? ?? ? ?????? ?? ?
??????? ??? ????? ?? ? ?? ? ? ? ????? ?? ?? ????? ?? ? ? 
??? ??? ?? ???? ???— (+ 2) + (– 3) = – 1 
    ???,   ???   ????? 
?
??????? ??? ???? ? ?? ? ?? ? ? ? ??????? ?? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?
?????
??? ??????
Chapter 10.indd   245 20/09/2024   16:57:29
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
246
a. (+1) + (+ 4) = – – – –  b. (+ 4) + (+ 1) = – – – 
c. (+ 4) + (– 3) + (– 2) = – – –  d. (– 1) + (+ 2) + (– 3) = – – – 
?
??? ??? ? ?? ????!
??
?? ?
??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ???? ??? ? ? ???? ?? ?? + 3 ????? ??, ??? ????? ???? 
? ? ?? ? ?? ???? ?? ? ??? ??, ?? ?? ?
??? ? ? ?? ???? ?? ??? – 3 ????? ????? ?? 
?? ?? ??? ? ???? ? ? (+ 3) + (– 3) = 0 
?? – 3 ?? + 3 ?? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ? ??? ??? ????? + 3, – 3 ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ???
???? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ?? ????? ??? ? ? ??? ?? ?? ??
?? ?? ? ? ??? 
+ 4 ????? ?? ?? ??? – 4 ????? ?? ?? ?? ???? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ?? + 4 ?? ??? 
?? ?? ???? ?? ?? ??? – 4 ????? ? ??, ?? ?? ???? 0 ?? ??? ???, ?? ?? ?
??? ???
?? ?? ?? ?? – 2 ?? ???, ?? ?? ???? ?? ?? ??? + 2 ????? ? ??, ?? ?? (– 2) 
+ (+ 2) = 0 ?? ???? ???? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ?
??: ?
??? ?? ?????? ???????
 ?? ?? ?
????? ?
? ? ? ???? ?? ?? ?? ??? ??????
 + 4, – 4, – 3, 0, + 2, – 1 
 ???? ??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ??? ?? ??????
   
+ 9
+ 7
– 8
– 5
– 7
+ 8
+ 5
– 9
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ? ?
??????
? ?? ?
??? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ? ? ? ?? ?? ??? ??? 
1. ??? ??? ? ?? ?? ? ?? ??,??? ?? + 2 ?? ?? ???
2. ???? ??? ? ?? ?? ? ?? ??, ??? ?? ______ ?? ?? ???
3. ?? ?? ?
? ?????? ? ?? ?? ??? ??, ??? ?? ______ ?? ?? ???
4. ??? ?? ????? ?? ?
? ??? ??? ??, ??? ?? ______ ?? ?? ???
Chapter 10.indd   246 20/09/2024   16:57:30
Reprint 2025-26
Read More
236 docs

FAQs on NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर - गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

1. शून्य का इतिहास क्या है और यह कैसे विकसित हुआ ?
Ans. शून्य का इतिहास बहुत प्राचीन है। इसे सबसे पहले भारतीय गणितज्ञों द्वारा विकसित किया गया था। शून्य का उपयोग सबसे पहले 5वीं सदी में हुआ था, जब इसे एक संख्या के रूप में माना गया। इसके बाद यह अरब देशों में फैला और वहां से यूरोप तक पहुंचा। शून्य ने गणित में क्रांति ला दी, जिससे संख्याओं की गणना और जटिलता को समझना आसान हो गया।
2. शून्य के उपयोग क्या हैं और यह दैनिक जीवन में कैसे मदद करता है ?
Ans. शून्य का उपयोग गणित में एक महत्वपूर्ण संख्या के रूप में होता है। यह अंकगणितीय गणनाओं में जैसे जोड़, घटाव, गुणा और भाग में आवश्यक होता है। दैनिक जीवन में, शून्य का उपयोग समय, मात्रा, और माप में होता है। उदाहरण के लिए, जब हम समय को दर्शाते हैं या धन की गणना करते हैं, तो शून्य एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाता है।
3. शून्य और संख्या प्रणाली के बीच संबंध क्या है ?
Ans. शून्य एक संख्या प्रणाली का महत्वपूर्ण हिस्सा है। यह एक आधार के रूप में कार्य करता है जो अन्य संख्याओं को व्यवस्थित करने में मदद करता है। शून्य की उपस्थिति से हमें दशमलव प्रणाली में संख्याओं को सही ढंग से व्यवस्थित करने की सुविधा मिलती है। यह गणितीय समीकरणों और विभिन्न गणनाओं में भी आवश्यक है।
4. क्या शून्य का कोई विशेष सांस्कृतिक महत्व है ?
Ans. हाँ, शून्य का सांस्कृतिक महत्व भी है। भारतीय संस्कृति में, शून्य को 'शून्यता' के रूप में देखा जाता है, जो जीवन और ब्रह्मांड के सत्य को दर्शाता है। यह ध्यान और योग के सिद्धांतों में भी महत्वपूर्ण है, जहां शून्य को मानसिक शांति और संतुलन के रूप में माना जाता है।
5. शून्य के विकास में प्रमुख गणितज्ञ कौन-कौन से थे ?
Ans. शून्य के विकास में कई प्रमुख गणितज्ञों का योगदान रहा है। इनमें से सबसे प्रसिद्ध आर्यभट्ट हैं, जिन्होंने शून्य का उपयोग गणित में किया। इसके अलावा, भास्कर I और II ने भी शून्य के सिद्धांतों को विकसित किया। इन गणितज्ञों के कार्यों ने शून्य को एक महत्वपूर्ण और आवश्यक संख्या बना दिया।
Related Searches

pdf

,

Summary

,

past year papers

,

ppt

,

Important questions

,

NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

video lectures

,

NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

shortcuts and tricks

,

Objective type Questions

,

practice quizzes

,

Semester Notes

,

study material

,

NCERT Textbook: शून्य के दूसरी ओर | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Extra Questions

,

Exam

,

Previous Year Questions with Solutions

,

mock tests for examination

,

MCQs

,

Sample Paper

,

Viva Questions

,

Free

;