NCERT Textbook: महासागर एवं महाद्वीप | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


27
2 – ??????? ??
? ????????
??????? ??
? ????????
???? ???
2
??????? ?? ?? ?
? ? ??? ?? ????? ? ? ? 7/10 ?? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ???? 
??? ?? ?
??? ? ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ????? ? ?, ? ??? ????? ??? 
?? ? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ???? ?? ? ? ???? ?? ???? ??-??? ?? 
??
???? ???? ? ??? ??????? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?
???? ??? ?
???? ??? ??? ? ?? ????, 
?? ? ?
???? ?? ??
?? ????????? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ?? ?? ???? 
?
??? ??? ??? ? ??...
— ?
??? ? ??? ?? (1870)
1. ??????? ??? ? ????? ?? 
???? ???? ??? ? ??? ???? 
??? ??? ? ???? ????? ?? 
? ? ?? ???
2. ??????? ??? ? ????? ?? 
????? ? ?? ? ???? ??, 
?? ???? ????? ? ???? 
?? ???????? ??, ??? 
????? ????? ???? ???? ? ????
???? 2.1 — ?
??? ???? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? (???????? ? ??? ?????? ???? ??????? ?? ???)? ?? 
?? ?? ? ? ??? ? ??? ????
??? ???????, ????? ?? ??? ???, ??? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? 
???, ????? ?? ????? ????? ??? ? ??? ? ?? ?? ?
???? ?? ???? ?? ????? ?? ??? ???
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 2.indd   27 07-04-2025   2.44.22 PM
Reprint 2025-26
Page 2


27
2 – ??????? ??
? ????????
??????? ??
? ????????
???? ???
2
??????? ?? ?? ?
? ? ??? ?? ????? ? ? ? 7/10 ?? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ???? 
??? ?? ?
??? ? ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ????? ? ?, ? ??? ????? ??? 
?? ? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ???? ?? ? ? ???? ?? ???? ??-??? ?? 
??
???? ???? ? ??? ??????? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?
???? ??? ?
???? ??? ??? ? ?? ????, 
?? ? ?
???? ?? ??
?? ????????? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ?? ?? ???? 
?
??? ??? ??? ? ??...
— ?
??? ? ??? ?? (1870)
1. ??????? ??? ? ????? ?? 
???? ???? ??? ? ??? ???? 
??? ??? ? ???? ????? ?? 
? ? ?? ???
2. ??????? ??? ? ????? ?? 
????? ? ?? ? ???? ??, 
?? ???? ????? ? ???? 
?? ???????? ??, ??? 
????? ????? ???? ???? ? ????
???? 2.1 — ?
??? ???? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? (???????? ? ??? ?????? ???? ??????? ?? ???)? ?? 
?? ?? ? ? ??? ? ??? ????
??? ???????, ????? ?? ??? ???, ??? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? 
???, ????? ?? ????? ????? ??? ? ??? ? ?? ?? ?
???? ?? ???? ?? ????? ?? ??? ???
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 2.indd   27 07-04-2025   2.44.22 PM
Reprint 2025-26
28
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ???, ?? ?? ???? ?????? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ?? ??-? ?? ?? ?
????? ???? ?? ?
????? 
?? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ? ?? ??? ??? ???? ???? ??? ?? ???? ? ??? ???-?? ?
?? 
????? ???? ??? ?????? ? ??? ??? ?? ????? ? ?
?? ??? ??? ??? ??, ??
??
? ?? ? ???? ?? ????? 
??? ???? ???? ?? ??
???? ?? ?? ????? ? ??? ?? — ‘? ?? ’? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ?? ?? 
?????
?? ??? ? ?? ?? ????? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?-??? ?? ??? ? ?? ?? ???? 
??? ??? ???? ???? ?
?????? ?? ????? ?? ? ??? ?? ??????? ????? ????? ??? ????? ? ??
???? 
?
? ????? ?? ?????? ?? ? ? ??? ???
???? ? ? ??? ?? ? ?? ‘????? ? ???’ ???? ?
??????
?????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ????? ???, ??? ??? ‘??????? ’ ???? ????
???? 2.1 ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ??? ??? ?? ?? ??? ?? ?
?? ‘?
???’ ??? ????? 
????? ?? ? ?
??? ?? ?
?? ??, ? ?? ?????? ? ? ?? ??? ??-?? ? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ??? ??? 
?
??? ? ? ?? ?? ? ??? ? ?? ‘?
??
??’ ???? ??? ??
? ?
??? ? ? ?? ?? ? ???
??? ?????? ? ? ?? 
‘???????? ’ ??? ???? ???
???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??????? ??? ??????? ??
? ???????? ? ?? ??? ???? ? ?
???? ?
????? 
?????? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ???? ??
? ? ?? ????? ? ? ???? ???, ?????? ???? ? ?? ?-?
??
?, ???? 
??
? ???? ? ?? ?? ??? ??????? ? ???? ?? ??? ? ????? ? ?? ???? ??????, ?
???? ? ?? ??
? 
???? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ????? ????
??? ??? ???? ???????? ?????? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ??? ?? 
?? ??? ‘?
? ??? ????:’ ?
??? ? ??, ????? ?? ?? 
??, “?? ????! ????? ??? ? ?? ??? ???? ?? ???”? 
?? ? ???????, ??? ? ?? ? ? ?? ?? ?
??
???? 
?? ??? ?? ??? ???? ?? ??? ??? ??? 
Chapter 2.indd   28 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
Page 3


27
2 – ??????? ??
? ????????
??????? ??
? ????????
???? ???
2
??????? ?? ?? ?
? ? ??? ?? ????? ? ? ? 7/10 ?? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ???? 
??? ?? ?
??? ? ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ????? ? ?, ? ??? ????? ??? 
?? ? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ???? ?? ? ? ???? ?? ???? ??-??? ?? 
??
???? ???? ? ??? ??????? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?
???? ??? ?
???? ??? ??? ? ?? ????, 
?? ? ?
???? ?? ??
?? ????????? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ?? ?? ???? 
?
??? ??? ??? ? ??...
— ?
??? ? ??? ?? (1870)
1. ??????? ??? ? ????? ?? 
???? ???? ??? ? ??? ???? 
??? ??? ? ???? ????? ?? 
? ? ?? ???
2. ??????? ??? ? ????? ?? 
????? ? ?? ? ???? ??, 
?? ???? ????? ? ???? 
?? ???????? ??, ??? 
????? ????? ???? ???? ? ????
???? 2.1 — ?
??? ???? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? (???????? ? ??? ?????? ???? ??????? ?? ???)? ?? 
?? ?? ? ? ??? ? ??? ????
??? ???????, ????? ?? ??? ???, ??? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? 
???, ????? ?? ????? ????? ??? ? ??? ? ?? ?? ?
???? ?? ???? ?? ????? ?? ??? ???
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 2.indd   27 07-04-2025   2.44.22 PM
Reprint 2025-26
28
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ???, ?? ?? ???? ?????? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ?? ??-? ?? ?? ?
????? ???? ?? ?
????? 
?? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ? ?? ??? ??? ???? ???? ??? ?? ???? ? ??? ???-?? ?
?? 
????? ???? ??? ?????? ? ??? ??? ?? ????? ? ?
?? ??? ??? ??? ??, ??
??
? ?? ? ???? ?? ????? 
??? ???? ???? ?? ??
???? ?? ?? ????? ? ??? ?? — ‘? ?? ’? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ?? ?? 
?????
?? ??? ? ?? ?? ????? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?-??? ?? ??? ? ?? ?? ???? 
??? ??? ???? ???? ?
?????? ?? ????? ?? ? ??? ?? ??????? ????? ????? ??? ????? ? ??
???? 
?
? ????? ?? ?????? ?? ? ? ??? ???
???? ? ? ??? ?? ? ?? ‘????? ? ???’ ???? ?
??????
?????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ????? ???, ??? ??? ‘??????? ’ ???? ????
???? 2.1 ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ??? ??? ?? ?? ??? ?? ?
?? ‘?
???’ ??? ????? 
????? ?? ? ?
??? ?? ?
?? ??, ? ?? ?????? ? ? ?? ??? ??-?? ? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ??? ??? 
?
??? ? ? ?? ?? ? ??? ? ?? ‘?
??
??’ ???? ??? ??
? ?
??? ? ? ?? ?? ? ???
??? ?????? ? ? ?? 
‘???????? ’ ??? ???? ???
???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??????? ??? ??????? ??
? ???????? ? ?? ??? ???? ? ?
???? ?
????? 
?????? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ???? ??
? ? ?? ????? ? ? ???? ???, ?????? ???? ? ?? ?-?
??
?, ???? 
??
? ???? ? ?? ?? ??? ??????? ? ???? ?? ??? ? ????? ? ?? ???? ??????, ?
???? ? ?? ??
? 
???? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ????? ????
??? ??? ???? ???????? ?????? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ??? ?? 
?? ??? ‘?
? ??? ????:’ ?
??? ? ??, ????? ?? ?? 
??, “?? ????! ????? ??? ? ?? ??? ???? ?? ???”? 
?? ? ???????, ??? ? ?? ? ? ?? ?? ?
??
???? 
?? ??? ?? ??? ???? ?? ??? ??? ??? 
Chapter 2.indd   28 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
29
2 – ??????? ??
? ????????
?????? ?? ?? ??
? ?
??? ?? ?????
???? ?? ?? ????? ???, ??????? ?? ???????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? 
?? ?? ???? ???? ? ??? 
?? ?? ???? 2.2 ??? ?? ???? ?? ??? ????????? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??? ????? ? ?
?? 
?? ????????? ??
? ??? ? ? ?? ??-??? ?? ?????? ? ???? – ????, ????? (Bay & Gulf) ??? 
? ?? ?? ????? ? ? ?? ? ???
??? ??? ????? 
 Æ ?? ????? ? ??? ???? ??? ? ???? ??? ?????
? ? ?? ???? ???? ???? ? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ?? ???? ?????
? ? ?? ???? ??? ???? ??? (?
?? ? ?? – ???? ??? ? ??? ?? ??? ????? 
????? ? ??? ??? ??, ??
??? ? ???? ??? ??? ??? ????? ?? ?? ???? ??? ???? ??? ??)?
 Æ ?? ? ? ???? ???? ??? ???? ? ?? ???
 Æ ??? ? ?? ???? ???? ?? ??
? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ? ?? ??
? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ???  
???? ??? ????? ?? ????
 Æ ???? ???? ??????? ??-?
? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ? ???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ? ??
???? 2.2 — ???? ?? ??? (????) ??? ? ???? ? ?? ??? (????) ? ? ??? ?? ????? ? ????? ? ?? ???????
?? ? ??? ?? 
?? ??????? 
?????? ? ? ? ?
??? 
??? ? ?????? ?? ??? 
?? ?? ???
Chapter 2.indd   29 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
Page 4


27
2 – ??????? ??
? ????????
??????? ??
? ????????
???? ???
2
??????? ?? ?? ?
? ? ??? ?? ????? ? ? ? 7/10 ?? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ???? 
??? ?? ?
??? ? ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ????? ? ?, ? ??? ????? ??? 
?? ? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ???? ?? ? ? ???? ?? ???? ??-??? ?? 
??
???? ???? ? ??? ??????? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?
???? ??? ?
???? ??? ??? ? ?? ????, 
?? ? ?
???? ?? ??
?? ????????? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ?? ?? ???? 
?
??? ??? ??? ? ??...
— ?
??? ? ??? ?? (1870)
1. ??????? ??? ? ????? ?? 
???? ???? ??? ? ??? ???? 
??? ??? ? ???? ????? ?? 
? ? ?? ???
2. ??????? ??? ? ????? ?? 
????? ? ?? ? ???? ??, 
?? ???? ????? ? ???? 
?? ???????? ??, ??? 
????? ????? ???? ???? ? ????
???? 2.1 — ?
??? ???? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? (???????? ? ??? ?????? ???? ??????? ?? ???)? ?? 
?? ?? ? ? ??? ? ??? ????
??? ???????, ????? ?? ??? ???, ??? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? 
???, ????? ?? ????? ????? ??? ? ??? ? ?? ?? ?
???? ?? ???? ?? ????? ?? ??? ???
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 2.indd   27 07-04-2025   2.44.22 PM
Reprint 2025-26
28
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ???, ?? ?? ???? ?????? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ?? ??-? ?? ?? ?
????? ???? ?? ?
????? 
?? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ? ?? ??? ??? ???? ???? ??? ?? ???? ? ??? ???-?? ?
?? 
????? ???? ??? ?????? ? ??? ??? ?? ????? ? ?
?? ??? ??? ??? ??, ??
??
? ?? ? ???? ?? ????? 
??? ???? ???? ?? ??
???? ?? ?? ????? ? ??? ?? — ‘? ?? ’? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ?? ?? 
?????
?? ??? ? ?? ?? ????? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?-??? ?? ??? ? ?? ?? ???? 
??? ??? ???? ???? ?
?????? ?? ????? ?? ? ??? ?? ??????? ????? ????? ??? ????? ? ??
???? 
?
? ????? ?? ?????? ?? ? ? ??? ???
???? ? ? ??? ?? ? ?? ‘????? ? ???’ ???? ?
??????
?????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ????? ???, ??? ??? ‘??????? ’ ???? ????
???? 2.1 ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ??? ??? ?? ?? ??? ?? ?
?? ‘?
???’ ??? ????? 
????? ?? ? ?
??? ?? ?
?? ??, ? ?? ?????? ? ? ?? ??? ??-?? ? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ??? ??? 
?
??? ? ? ?? ?? ? ??? ? ?? ‘?
??
??’ ???? ??? ??
? ?
??? ? ? ?? ?? ? ???
??? ?????? ? ? ?? 
‘???????? ’ ??? ???? ???
???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??????? ??? ??????? ??
? ???????? ? ?? ??? ???? ? ?
???? ?
????? 
?????? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ???? ??
? ? ?? ????? ? ? ???? ???, ?????? ???? ? ?? ?-?
??
?, ???? 
??
? ???? ? ?? ?? ??? ??????? ? ???? ?? ??? ? ????? ? ?? ???? ??????, ?
???? ? ?? ??
? 
???? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ????? ????
??? ??? ???? ???????? ?????? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ??? ?? 
?? ??? ‘?
? ??? ????:’ ?
??? ? ??, ????? ?? ?? 
??, “?? ????! ????? ??? ? ?? ??? ???? ?? ???”? 
?? ? ???????, ??? ? ?? ? ? ?? ?? ?
??
???? 
?? ??? ?? ??? ???? ?? ??? ??? ??? 
Chapter 2.indd   28 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
29
2 – ??????? ??
? ????????
?????? ?? ?? ??
? ?
??? ?? ?????
???? ?? ?? ????? ???, ??????? ?? ???????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? 
?? ?? ???? ???? ? ??? 
?? ?? ???? 2.2 ??? ?? ???? ?? ??? ????????? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??? ????? ? ?
?? 
?? ????????? ??
? ??? ? ? ?? ??-??? ?? ?????? ? ???? – ????, ????? (Bay & Gulf) ??? 
? ?? ?? ????? ? ? ?? ? ???
??? ??? ????? 
 Æ ?? ????? ? ??? ???? ??? ? ???? ??? ?????
? ? ?? ???? ???? ???? ? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ?? ???? ?????
? ? ?? ???? ??? ???? ??? (?
?? ? ?? – ???? ??? ? ??? ?? ??? ????? 
????? ? ??? ??? ??, ??
??? ? ???? ??? ??? ??? ????? ?? ?? ???? ??? ???? ??? ??)?
 Æ ?? ? ? ???? ???? ??? ???? ? ?? ???
 Æ ??? ? ?? ???? ???? ?? ??
? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ? ?? ??
? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ???  
???? ??? ????? ?? ????
 Æ ???? ???? ??????? ??-?
? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ? ???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ? ??
???? 2.2 — ???? ?? ??? (????) ??? ? ???? ? ?? ??? (????) ? ? ??? ?? ????? ? ????? ? ?? ???????
?? ? ??? ?? 
?? ??????? 
?????? ? ? ? ?
??? 
??? ? ?????? ?? ??? 
?? ?? ???
Chapter 2.indd   29 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
30
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ??
??? ?? 
??? ??? ?
???? ??? ?? ??? ???? ??? ? ?? ??? ?? ????? ?????
????? ????? ?? ??? ?? ????? ?? ?? ?? ????? ???? ?? ???? ?? ??, ??? ??
? ???? ??? ?? ?????? ?? ??? ? ????
?? ???? ????
???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ????? ????? 
Chapter 2.indd   30 05-09-2024   11:58:48
Reprint 2025-26
Page 5


27
2 – ??????? ??
? ????????
??????? ??
? ????????
???? ???
2
??????? ?? ?? ?
? ? ??? ?? ????? ? ? ? 7/10 ?? ?? ??? ?? ??????? ? ?? ???? 
??? ?? ?
??? ? ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ????? ? ?, ? ??? ????? ??? 
?? ? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ???? ?? ? ? ???? ?? ???? ??-??? ?? 
??
???? ???? ? ??? ??????? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?
???? ??? ?
???? ??? ??? ? ?? ????, 
?? ? ?
???? ?? ??
?? ????????? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ???? ? ?? ?? ???? 
?
??? ??? ??? ? ??...
— ?
??? ? ??? ?? (1870)
1. ??????? ??? ? ????? ?? 
???? ???? ??? ? ??? ???? 
??? ??? ? ???? ????? ?? 
? ? ?? ???
2. ??????? ??? ? ????? ?? 
????? ? ?? ? ???? ??, 
?? ???? ????? ? ???? 
?? ???????? ??, ??? 
????? ????? ???? ???? ? ????
???? 2.1 — ?
??? ???? ?? ? ???? ? ?? ?? ?? (???????? ? ??? ?????? ???? ??????? ?? ???)? ?? 
?? ?? ? ? ??? ? ??? ????
??? ???????, ????? ?? ??? ???, ??? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? 
???, ????? ?? ????? ????? ??? ? ??? ? ?? ?? ?
???? ?? ???? ?? ????? ?? ??? ???
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 2.indd   27 07-04-2025   2.44.22 PM
Reprint 2025-26
28
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ???, ?? ?? ???? ?????? ?? ?? ?? ???? ??? ?? ??? ? ?? ??-? ?? ?? ?
????? ???? ?? ?
????? 
?? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ? ?? ??? ??? ???? ???? ??? ?? ???? ? ??? ???-?? ?
?? 
????? ???? ??? ?????? ? ??? ??? ?? ????? ? ?
?? ??? ??? ??? ??, ??
??
? ?? ? ???? ?? ????? 
??? ???? ???? ?? ??
???? ?? ?? ????? ? ??? ?? — ‘? ?? ’? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ?? ?? 
?????
?? ??? ? ?? ?? ????? ??? ??? ???? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?-??? ?? ??? ? ?? ?? ???? 
??? ??? ???? ???? ?
?????? ?? ????? ?? ? ??? ?? ??????? ????? ????? ??? ????? ? ??
???? 
?
? ????? ?? ?????? ?? ? ? ??? ???
???? ? ? ??? ?? ? ?? ‘????? ? ???’ ???? ?
??????
?????? ?? ?? ? ?? ???? ?? ?? ? ?? ?????? ?? ????? ???, ??? ??? ‘??????? ’ ???? ????
???? 2.1 ??? ?? ???? ?? ? ??? ?? ? ? ???? ??? ??? ?? ?? ??? ?? ?
?? ‘?
???’ ??? ????? 
????? ?? ? ?
??? ?? ?
?? ??, ? ?? ?????? ? ? ?? ??? ??-?? ? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ??? ??? 
?
??? ? ? ?? ?? ? ??? ? ?? ‘?
??
??’ ???? ??? ??
? ?
??? ? ? ?? ?? ? ???
??? ?????? ? ? ?? 
‘???????? ’ ??? ???? ???
???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??????? ??? ??????? ??
? ???????? ? ?? ??? ???? ? ?
???? ?
????? 
?????? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ? ???? ???? ??
? ? ?? ????? ? ? ???? ???, ?????? ???? ? ?? ?-?
??
?, ???? 
??
? ???? ? ?? ?? ??? ??????? ? ???? ?? ??? ? ????? ? ?? ???? ??????, ?
???? ? ?? ??
? 
???? ????? ? ?? ?? ?? ? ?? ????? ????
??? ??? ???? ???????? ?????? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ??? ?? 
?? ??? ‘?
? ??? ????:’ ?
??? ? ??, ????? ?? ?? 
??, “?? ????! ????? ??? ? ?? ??? ???? ?? ???”? 
?? ? ???????, ??? ? ?? ? ? ?? ?? ?
??
???? 
?? ??? ?? ??? ???? ?? ??? ??? ??? 
Chapter 2.indd   28 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
29
2 – ??????? ??
? ????????
?????? ?? ?? ??
? ?
??? ?? ?????
???? ?? ?? ????? ???, ??????? ?? ???????? ???? ?? ?? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ???? ??? 
?? ?? ???? ???? ? ??? 
?? ?? ???? 2.2 ??? ?? ???? ?? ??? ????????? ?? ?? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ??? ????? ? ?
?? 
?? ????????? ??
? ??? ? ? ?? ??-??? ?? ?????? ? ???? – ????, ????? (Bay & Gulf) ??? 
? ?? ?? ????? ? ? ?? ? ???
??? ??? ????? 
 Æ ?? ????? ? ??? ???? ??? ? ???? ??? ?????
? ? ?? ???? ???? ???? ? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ?? ???? ?????
? ? ?? ???? ??? ???? ??? (?
?? ? ?? – ???? ??? ? ??? ?? ??? ????? 
????? ? ??? ??? ??, ??
??? ? ???? ??? ??? ??? ????? ?? ?? ???? ??? ???? ??? ??)?
 Æ ?? ? ? ???? ???? ??? ???? ? ?? ???
 Æ ??? ? ?? ???? ???? ?? ??
? ???? ??? ? ???? ?? ?? ??? ? ?? ??
? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ???  
???? ??? ????? ?? ????
 Æ ???? ???? ??????? ??-?
? ??? ?? ? ??? ??? ??? ?? ? ???? ? ?? ? ? ?? ? ?? ???? ? ??
???? 2.2 — ???? ?? ??? (????) ??? ? ???? ? ?? ??? (????) ? ? ??? ?? ????? ? ????? ? ?? ???????
?? ? ??? ?? 
?? ??????? 
?????? ? ? ? ?
??? 
??? ? ?????? ?? ??? 
?? ?? ???
Chapter 2.indd   29 05-09-2024   11:58:38
Reprint 2025-26
30
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ???? ????? ?? ??
??? ?? 
??? ??? ?
???? ??? ?? ??? ???? ??? ? ?? ??? ?? ????? ?????
????? ????? ?? ??? ?? ????? ?? ?? ?? ????? ???? ?? ???? ?? ??, ??? ??
? ???? ??? ?? ?????? ?? ??? ? ????
?? ???? ????
???? ?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ????? ????? 
Chapter 2.indd   30 05-09-2024   11:58:48
Reprint 2025-26
31
2 – ??????? ??
? ????????
???? ?? ?? ?????? ??? ?? ?? ? ??
?? ??? ????????? ??? ??, ??
??
? ??? ??? ???? ?? ?? 
(????) ? ? ??
? ???? ? ??? ?? ?? ?? ????? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ?????? ? ? ??? ? ??
??????? ?? ??? 
?
? ???? ?? ????? ?? ?? ??? (???? ???) ?? ? ??? ?? ? ? ??? ?
???? ??? ? ?? ??? ?? ?? ?????? ??? 
??? ????? (?????? ???), ? ??????, ? ?? ????, ????
??
???? ??
? ?
????? ??? ? ? ??? ? ?? ???? ?? ? ???
??? ????? ???? ? ?? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ? ??? ???? ?? ??, ??? ??? ‘??? ?? ?? ?? ’ ?? ?? ‘??? 
?
???’ ?? ??? ?? ????? ??? ?? ? ???? ????? ???
 ? ??? ?
????? ? ? ???-??? ?? ??????? ?? ?? ???? ???? ????? ?? ?? ??? ??????? 
???? ???? ??, ???? ?????, ??? ?, ??????? ??
? ????? ??? ????? ???? ???
???????
?????? 32 ?? ??? ?? ???? 2.3 ??? ???? ? ?? ??????? ??? ?? ???? ?????????— ????
?? 
???????, ?????
???? ???????, ??
?? ???????, ? ? ?? ?? ? ??????? ??
? ???? ??? 
(?? ?? ?
???? ?? ?? ??) ??????? ??? ???? ? ????
???? ????? ???? ????????? ? ? ??? ???? ???, ???? ?? ??????? ?? ??? ?? ??? ? ?? ?? 
??? ???? ?? ? ?? ????-???? ???? ???? ????????? ?? ??? ? ?? ??
??? ?????? ?? ??? ? 
?
? ? ???? ???, ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ??? ???
? ?? ????? ???? ???? 
??? ?????????? ??
??? ?? ??? ?????? ? ??????? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ????? ???
???? 
??
????? ? ?? ?? ??? ????? ???? ??? ?????? ??? ???? ????? ? ? ?? ? ?? ??
? ? ?? ?-?
??
??
? 
?? ?????? ? ???? ?????? ?? ????????? ??? ??? ??? ?? ????
??
??? ?? ?????? ?? ??? ??? ????? ?? ? ? ??
? ???? ??
??? ?? ? ????? (Algae and 
Seaweeds) ??????? ? ???? ??
??? ?? ?? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ?????? ?? ?
?? ?? ? 
????? ???? , ??????, ?? ??? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ??? ? ??
??? ?? ? ?? ? ?? ???? ? ??? 
?
????? ?? ? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ????? ?
?? ???? ????????? ?? ??
??? ?? ?? ????? ? ????? ??? 
? ?? ?? ? ? ????? ??? ??? ???? ????
?? ????? 
????????? 
??
? ?????? ??? 
??? ???? ????? 
?? ?? ???? 
?
??
??? ? 
?????? ?? ??? 
?? ??? ????? 
????? ?? ?? 
?????
?? ??? 
??? ??? ? ????? 
???-??? ? ?? ??? ?? ? 
?? ??? ????? 
????? ?? ?? 
?????
?? ??? 
??? ??? ? ????? 
? ?? ?-?
??? Chapter 2.indd   31 07-04-2025   2.49.25 PM
Reprint 2025-26
Read More

FAQs on NCERT Textbook: महासागर एवं महाद्वीप - सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

1. महासागरों की विशेषताएँ क्या हैं ?
Ans. महासागरों की कई विशेषताएँ होती हैं, जैसे कि उनकी गहराई, क्षेत्रफल, और जलवायु पर प्रभाव। महासागर पृथ्वी की सतह का लगभग ७१% हिस्सा घेरते हैं और सबसे गहरा महासागर 'पैसिफिक ओशियन' है। महासागरों में विविध जीवन रूप होते हैं, जैसे कि मछलियाँ, जलीय पौधे, और अन्य जीव। महासागर मौसम के लिए महत्वपूर्ण होते हैं और जलवायु परिवर्तन में भी उनकी भूमिका होती है।
2. महाद्वीपों की संख्या कितनी है और उनके नाम क्या हैं ?
Ans. वर्तमान में पृथ्वी पर सात महाद्वीप हैं। उनके नाम हैं: एशिया, अफ्रीका, उत्तरी अमेरिका, दक्षिण अमेरिका, अंटार्टिका, यूरोप, और ऑस्ट्रेलिया। प्रत्येक महाद्वीप की अपनी भौगोलिक, सांस्कृतिक, और जलवायु विशेषताएँ होती हैं।
3. महासागरों और महाद्वीपों के बीच का संबंध क्या है ?
Ans. महासागरों और महाद्वीपों के बीच गहरा संबंध होता है। महासागरों की जलवायु महाद्वीपों पर प्रभाव डालती है, जैसे कि वर्षा और तापमान। इसके अलावा, महासागरों में मौजूद समुद्री जीव महाद्वीपों पर जीवन को भी प्रभावित करते हैं। जल परिवहन के माध्यम से महाद्वीपों के बीच व्यापार और संपर्क भी महासागरों के माध्यम से होता है।
4. महासागरों का पर्यावरण पर क्या प्रभाव पड़ता है ?
Ans. महासागरों का पर्यावरण पर कई सकारात्मक और नकारात्मक प्रभाव पड़ता है। महासागर कार्बन डाइऑक्साइड को अवशोषित करते हैं, जिससे जलवायु परिवर्तन को नियंत्रित करने में मदद मिलती है। हालाँकि, महासागरों में प्रदूषण, जैसे प्लास्टिक और रासायनिक अपशिष्ट, समुद्री जीवन और पारिस्थितिकी तंत्र को नुकसान पहुँचाता है। महासागरों का संरक्षण आवश्यक है ताकि वे स्वस्थ और संतुलित रह सकें।
5. महाद्वीपों के भूगोल में प्रमुख पर्वत श्रृंखलाएँ कौन सी हैं ?
Ans. महाद्वीपों के भूगोल में कई प्रमुख पर्वत श्रृंखलाएँ हैं। उदाहरण के लिए, एशिया में हिमालय पर्वत है, जो विश्व का सबसे ऊँचा पर्वत है। यूरोप में आल्प्स पर्वत श्रृंखला है, जबकि उत्तरी अमेरिका में रॉकी पर्वत है। ये पर्वत श्रृंखलाएँ जलवायु, जैव विविधता, और मानव गतिविधियों पर महत्वपूर्ण प्रभाव डालती हैं।
Related Searches

Viva Questions

,

practice quizzes

,

Previous Year Questions with Solutions

,

NCERT Textbook: महासागर एवं महाद्वीप | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: महासागर एवं महाद्वीप | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

video lectures

,

Semester Notes

,

Summary

,

Exam

,

NCERT Textbook: महासागर एवं महाद्वीप | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

Important questions

,

pdf

,

Free

,

MCQs

,

ppt

,

mock tests for examination

,

shortcuts and tricks

,

Objective type Questions

,

past year papers

,

Sample Paper

,

Extra Questions

,

study material

;