NCERT Textbook: स्थलरूप एवं जीवन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


41
3 – ???????? ??
? ????
???????? ??
? ????
?????? ?? 3
??
??????? ? ? ??? ?? ?
?????; ???? ????? ?? ? ? ??? ?? ??, ?????? ?? ?? ????? 
?? ?? ? ?
??? ?? ?? ?????; ???? ????? ?? ? ??????? ?? ?? ?
???? ? ????-????? ?? 
???? ????? ?? ?? ? ???, ?? ??? ?? ?? ? ?????? ? ?? ??? ???? ?? ?? ?? ???? 
?
???? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ????? ???? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?
??? ???
— ?? ??????, ‘?
??? ?
?????’ (? ???? ? ? ?? ? ???? ??)
1. ?? ?????? ? ? ???
?? ????? ???-?? ??? ?? ?? ?? 
?? ?? ?
??? ? ??? ? ? ?? ? ???? ????? ???? ? ???
2. ?? ???? ?? ?? ???? ? ? ??? ?
??
????? ???? ?? 
????? ?
???????? ?? ??
? ???? ? ???
???? ? ?
???? 
???? ?
Chapter 3.indd   41 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
Page 2


41
3 – ???????? ??
? ????
???????? ??
? ????
?????? ?? 3
??
??????? ? ? ??? ?? ?
?????; ???? ????? ?? ? ? ??? ?? ??, ?????? ?? ?? ????? 
?? ?? ? ?
??? ?? ?? ?????; ???? ????? ?? ? ??????? ?? ?? ?
???? ? ????-????? ?? 
???? ????? ?? ?? ? ???, ?? ??? ?? ?? ? ?????? ? ?? ??? ???? ?? ?? ?? ???? 
?
???? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ????? ???? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?
??? ???
— ?? ??????, ‘?
??? ?
?????’ (? ???? ? ? ?? ? ???? ??)
1. ?? ?????? ? ? ???
?? ????? ???-?? ??? ?? ?? ?? 
?? ?? ?
??? ? ??? ? ? ?? ? ???? ????? ???? ? ???
2. ?? ???? ?? ?? ???? ? ? ??? ?
??
????? ???? ?? 
????? ?
???????? ?? ??
? ???? ? ???
???? ? ?
???? 
???? ?
Chapter 3.indd   41 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
42
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
?????? ????? ????????? ????? ? ? ????, ???? ?? ? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ??? ???? ?? ???? 
???? ??, ?
??? ? ? ???? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ??? ??? ???? ?? ? ??? 
????? ???? ??? ???? ?? ???? ? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ????
?? ? ? ???? ????
?? ?? ??? ?? ???? 
?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ?? ?? ????? ??????? ? ??? ?? ??? ??? ???
?? ??? 
??????? ?? ? ???? ? ???? ?? ?????? ? ??? ?? ???-??? ???????
??? (???? ??? ? ?) ?? ???????? 
??????? ???, ???? ?? ?? ????? ? ? ???????? (???? ??????) ????? ?????, ???? ? ???? ??? ?? 
??? ???? ? ???? ?? ?? ?????
??? ???? ?? ?? ?? Æ ??? ? ?? ? ??????? ? ? ??? ??? ??? ? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ???? ?? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ??-??? ? ? ?? ????? ?? ?????? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ??? ????? 
???? ? ??? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?
? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ????? ???? ? ??? ???? 
???? 50 ?? ?????? ? ? ?? ?? ? ????????? ??? ????? ????? ????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? 
??????? ? ? ?? ?? ???? ?? ???? ?? ????
 Æ ??? ??? ?? ???? ? ? ?? ?? ????? ? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ???, ???? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ????? ???? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ????? ?? ?? ? ??? ?????? 
????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ???? ?? ???? ?? ????
????????, ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ???????? ????? ? ??? ??? ???? 
?? ?? ? ??? ?? ???? ????? ???? ? ???? ? ? ?? ?? ???? ???? ? ?
???? ?
??
?? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? 
?? ?? ?? ????? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ? ?? — ?? ???, ????? ?? ????? ? (???? 3.1)?
?? ?????????? ??? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? ?? ???-??? ????? ? ? 
 
????-???? ???? ? ???-?
??? ? ??? ???? ? ???? ???? ?? ??? ?????????? ? ? ??
???? ?? ???
? ?? 
???? ??, ??
? ?? ? ???? ?? ? ????? ? ? ?????????? ?? ???? ???? ????? ?? ?
????? ?? ?? ? -?? 
??? ???? ? -???? ? ???? ? ??? 
???? ? 
???? ? ?? ???????? ??? ?? ??-??? ?? ?
??? ?? ?
? ? ??? ? ? ? ?? ???? ? ???? ??? ??? ???? ? 
????, ? ??? ???? (?? ??) ?? ????? ???? (?????? ??) ? ? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? 
??? ?
? ? ?????? ???? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ???? ?? ??? ? ??? ? ??? ?? 
?
??????? (???? ??? ??? ??) ?? ??? ???? ???? ? ?? ?? ?? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ?? ??? 
?
?????? (???? ??? ??? ??)  
????? ?? ? ?? ?? ?? 
? ???? ?/??? ?? ?? 
? ? ???? ????????? ?? – 
?????? ?? ?? ???, ?? 
??? ?? ? ??? ??????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ??? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???, 
?? ?? ?? ? ?? 
? ? ???? 
Chapter 3.indd   42 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
Page 3


41
3 – ???????? ??
? ????
???????? ??
? ????
?????? ?? 3
??
??????? ? ? ??? ?? ?
?????; ???? ????? ?? ? ? ??? ?? ??, ?????? ?? ?? ????? 
?? ?? ? ?
??? ?? ?? ?????; ???? ????? ?? ? ??????? ?? ?? ?
???? ? ????-????? ?? 
???? ????? ?? ?? ? ???, ?? ??? ?? ?? ? ?????? ? ?? ??? ???? ?? ?? ?? ???? 
?
???? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ????? ???? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?
??? ???
— ?? ??????, ‘?
??? ?
?????’ (? ???? ? ? ?? ? ???? ??)
1. ?? ?????? ? ? ???
?? ????? ???-?? ??? ?? ?? ?? 
?? ?? ?
??? ? ??? ? ? ?? ? ???? ????? ???? ? ???
2. ?? ???? ?? ?? ???? ? ? ??? ?
??
????? ???? ?? 
????? ?
???????? ?? ??
? ???? ? ???
???? ? ?
???? 
???? ?
Chapter 3.indd   41 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
42
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
?????? ????? ????????? ????? ? ? ????, ???? ?? ? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ??? ???? ?? ???? 
???? ??, ?
??? ? ? ???? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ??? ??? ???? ?? ? ??? 
????? ???? ??? ???? ?? ???? ? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ????
?? ? ? ???? ????
?? ?? ??? ?? ???? 
?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ?? ?? ????? ??????? ? ??? ?? ??? ??? ???
?? ??? 
??????? ?? ? ???? ? ???? ?? ?????? ? ??? ?? ???-??? ???????
??? (???? ??? ? ?) ?? ???????? 
??????? ???, ???? ?? ?? ????? ? ? ???????? (???? ??????) ????? ?????, ???? ? ???? ??? ?? 
??? ???? ? ???? ?? ?? ?????
??? ???? ?? ?? ?? Æ ??? ? ?? ? ??????? ? ? ??? ??? ??? ? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ???? ?? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ??-??? ? ? ?? ????? ?? ?????? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ??? ????? 
???? ? ??? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?
? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ????? ???? ? ??? ???? 
???? 50 ?? ?????? ? ? ?? ?? ? ????????? ??? ????? ????? ????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? 
??????? ? ? ?? ?? ???? ?? ???? ?? ????
 Æ ??? ??? ?? ???? ? ? ?? ?? ????? ? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ???, ???? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ????? ???? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ????? ?? ?? ? ??? ?????? 
????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ???? ?? ???? ?? ????
????????, ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ???????? ????? ? ??? ??? ???? 
?? ?? ? ??? ?? ???? ????? ???? ? ???? ? ? ?? ?? ???? ???? ? ?
???? ?
??
?? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? 
?? ?? ?? ????? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ? ?? — ?? ???, ????? ?? ????? ? (???? 3.1)?
?? ?????????? ??? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? ?? ???-??? ????? ? ? 
 
????-???? ???? ? ???-?
??? ? ??? ???? ? ???? ???? ?? ??? ?????????? ? ? ??
???? ?? ???
? ?? 
???? ??, ??
? ?? ? ???? ?? ? ????? ? ? ?????????? ?? ???? ???? ????? ?? ?
????? ?? ?? ? -?? 
??? ???? ? -???? ? ???? ? ??? 
???? ? 
???? ? ?? ???????? ??? ?? ??-??? ?? ?
??? ?? ?
? ? ??? ? ? ? ?? ???? ? ???? ??? ??? ???? ? 
????, ? ??? ???? (?? ??) ?? ????? ???? (?????? ??) ? ? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? 
??? ?
? ? ?????? ???? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ???? ?? ??? ? ??? ? ??? ?? 
?
??????? (???? ??? ??? ??) ?? ??? ???? ???? ? ?? ?? ?? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ?? ??? 
?
?????? (???? ??? ??? ??)  
????? ?? ? ?? ?? ?? 
? ???? ?/??? ?? ?? 
? ? ???? ????????? ?? – 
?????? ?? ?? ???, ?? 
??? ?? ? ??? ??????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ??? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???, 
?? ?? ?? ? ?? 
? ? ???? 
Chapter 3.indd   42 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
43
3 – ???????? ??
? ????
???? 3.1 — ?? ???? ??? ???? ?????? ??? ?? ??? — ??????? ??? ??? ?????? (????? ?? ?? ?? ?????? ????? ??????? ???? ??)
 
????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ???????? ?? ???? ? ?? ??? ????? ?? ???
???????? ??? ?? ??? ???? ? ? ??????? (??
??????) ?? ??? ??? ???? ??????? ?? ?? ??? ? ? ???? 
????? ??? ??? ?? ??? ?? ??? ? ???? ? ????
?? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ????? ?, ???? ?? ??? ? ???????? ?? ??? ???? ? ? ????? ????? ???, ??? ??? ?????? (???? ????? ??? ???) ????? ????
??? ?????? ???? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ???????? ?? ??? (???? – ??? ???, ? ?
??
???, ?????? ?? ???, ??????
??, 
????? ?, ??????? ?? ??? ???) ??? ???? ????? ???, ??? ?
??? ?? ?? ??? ? ??? ???? ???? ????! 
??? ????? ? ?? ?????
?? ? ???? , ?? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ? ? ?? ????? ??? ?? 
?? ?? ???? ?
??? ??, ??? ???? ??? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ???? ?? 
?????? ??? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ??? ?? ?? ??? ??? ??? ?? ??? ???
? ????  
???? ??
??? ?? ? ??? 
?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? 
?? ??? —  ?? ???, 
??????? ?? 
??? ?? ???, ?? ??? 
? ? ?????? ?? ??? ????
Chapter 3.indd   43 12-09-2024   14:15:13
Reprint 2025-26
Page 4


41
3 – ???????? ??
? ????
???????? ??
? ????
?????? ?? 3
??
??????? ? ? ??? ?? ?
?????; ???? ????? ?? ? ? ??? ?? ??, ?????? ?? ?? ????? 
?? ?? ? ?
??? ?? ?? ?????; ???? ????? ?? ? ??????? ?? ?? ?
???? ? ????-????? ?? 
???? ????? ?? ?? ? ???, ?? ??? ?? ?? ? ?????? ? ?? ??? ???? ?? ?? ?? ???? 
?
???? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ????? ???? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?
??? ???
— ?? ??????, ‘?
??? ?
?????’ (? ???? ? ? ?? ? ???? ??)
1. ?? ?????? ? ? ???
?? ????? ???-?? ??? ?? ?? ?? 
?? ?? ?
??? ? ??? ? ? ?? ? ???? ????? ???? ? ???
2. ?? ???? ?? ?? ???? ? ? ??? ?
??
????? ???? ?? 
????? ?
???????? ?? ??
? ???? ? ???
???? ? ?
???? 
???? ?
Chapter 3.indd   41 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
42
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
?????? ????? ????????? ????? ? ? ????, ???? ?? ? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ??? ???? ?? ???? 
???? ??, ?
??? ? ? ???? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ??? ??? ???? ?? ? ??? 
????? ???? ??? ???? ?? ???? ? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ????
?? ? ? ???? ????
?? ?? ??? ?? ???? 
?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ?? ?? ????? ??????? ? ??? ?? ??? ??? ???
?? ??? 
??????? ?? ? ???? ? ???? ?? ?????? ? ??? ?? ???-??? ???????
??? (???? ??? ? ?) ?? ???????? 
??????? ???, ???? ?? ?? ????? ? ? ???????? (???? ??????) ????? ?????, ???? ? ???? ??? ?? 
??? ???? ? ???? ?? ?? ?????
??? ???? ?? ?? ?? Æ ??? ? ?? ? ??????? ? ? ??? ??? ??? ? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ???? ?? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ??-??? ? ? ?? ????? ?? ?????? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ??? ????? 
???? ? ??? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?
? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ????? ???? ? ??? ???? 
???? 50 ?? ?????? ? ? ?? ?? ? ????????? ??? ????? ????? ????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? 
??????? ? ? ?? ?? ???? ?? ???? ?? ????
 Æ ??? ??? ?? ???? ? ? ?? ?? ????? ? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ???, ???? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ????? ???? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ????? ?? ?? ? ??? ?????? 
????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ???? ?? ???? ?? ????
????????, ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ???????? ????? ? ??? ??? ???? 
?? ?? ? ??? ?? ???? ????? ???? ? ???? ? ? ?? ?? ???? ???? ? ?
???? ?
??
?? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? 
?? ?? ?? ????? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ? ?? — ?? ???, ????? ?? ????? ? (???? 3.1)?
?? ?????????? ??? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? ?? ???-??? ????? ? ? 
 
????-???? ???? ? ???-?
??? ? ??? ???? ? ???? ???? ?? ??? ?????????? ? ? ??
???? ?? ???
? ?? 
???? ??, ??
? ?? ? ???? ?? ? ????? ? ? ?????????? ?? ???? ???? ????? ?? ?
????? ?? ?? ? -?? 
??? ???? ? -???? ? ???? ? ??? 
???? ? 
???? ? ?? ???????? ??? ?? ??-??? ?? ?
??? ?? ?
? ? ??? ? ? ? ?? ???? ? ???? ??? ??? ???? ? 
????, ? ??? ???? (?? ??) ?? ????? ???? (?????? ??) ? ? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? 
??? ?
? ? ?????? ???? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ???? ?? ??? ? ??? ? ??? ?? 
?
??????? (???? ??? ??? ??) ?? ??? ???? ???? ? ?? ?? ?? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ?? ??? 
?
?????? (???? ??? ??? ??)  
????? ?? ? ?? ?? ?? 
? ???? ?/??? ?? ?? 
? ? ???? ????????? ?? – 
?????? ?? ?? ???, ?? 
??? ?? ? ??? ??????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ??? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???, 
?? ?? ?? ? ?? 
? ? ???? 
Chapter 3.indd   42 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
43
3 – ???????? ??
? ????
???? 3.1 — ?? ???? ??? ???? ?????? ??? ?? ??? — ??????? ??? ??? ?????? (????? ?? ?? ?? ?????? ????? ??????? ???? ??)
 
????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ???????? ?? ???? ? ?? ??? ????? ?? ???
???????? ??? ?? ??? ???? ? ? ??????? (??
??????) ?? ??? ??? ???? ??????? ?? ?? ??? ? ? ???? 
????? ??? ??? ?? ??? ?? ??? ? ???? ? ????
?? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ????? ?, ???? ?? ??? ? ???????? ?? ??? ???? ? ? ????? ????? ???, ??? ??? ?????? (???? ????? ??? ???) ????? ????
??? ?????? ???? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ???????? ?? ??? (???? – ??? ???, ? ?
??
???, ?????? ?? ???, ??????
??, 
????? ?, ??????? ?? ??? ???) ??? ???? ????? ???, ??? ?
??? ?? ?? ??? ? ??? ???? ???? ????! 
??? ????? ? ?? ?????
?? ? ???? , ?? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ? ? ?? ????? ??? ?? 
?? ?? ???? ?
??? ??, ??? ???? ??? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ???? ?? 
?????? ??? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ??? ?? ?? ??? ??? ??? ?? ??? ???
? ????  
???? ??
??? ?? ? ??? 
?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? 
?? ??? —  ?? ???, 
??????? ?? 
??? ?? ???, ?? ??? 
? ? ?????? ?? ??? ????
Chapter 3.indd   43 12-09-2024   14:15:13
Reprint 2025-26
44
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
???????? ?? ?????????
?????? ??? ?????????
?? ?????? ? ????????
?
? ??? ????? ? ????????
?? ?? ?? ????????? ?? ?? ?
???? ?? ?????????
???? 3.2 — ???? ? ? ? ?? ? ??????? ? ? ???? 
Chapter 3.indd   44 21-04-2025   4.09.10 PM
Reprint 2025-26
Page 5


41
3 – ???????? ??
? ????
???????? ??
? ????
?????? ?? 3
??
??????? ? ? ??? ?? ?
?????; ???? ????? ?? ? ? ??? ?? ??, ?????? ?? ?? ????? 
?? ?? ? ?
??? ?? ?? ?????; ???? ????? ?? ? ??????? ?? ?? ?
???? ? ????-????? ?? 
???? ????? ?? ?? ? ???, ?? ??? ?? ?? ? ?????? ? ?? ??? ???? ?? ?? ?? ???? 
?
???? ??? ? ?? ??? ?????? ???? ????? ???? ???? ? ?? ?? ?? ? ?? ???? ?
??? ???
— ?? ??????, ‘?
??? ?
?????’ (? ???? ? ? ?? ? ???? ??)
1. ?? ?????? ? ? ???
?? ????? ???-?? ??? ?? ?? ?? 
?? ?? ?
??? ? ??? ? ? ?? ? ???? ????? ???? ? ???
2. ?? ???? ?? ?? ???? ? ? ??? ?
??
????? ???? ?? 
????? ?
???????? ?? ??
? ???? ? ???
???? ? ?
???? 
???? ?
Chapter 3.indd   41 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
42
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
?????? ????? ????????? ????? ? ? ????, ???? ?? ? ???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ??? ???? ?? ???? 
???? ??, ?
??? ? ? ???? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ?
? ??? ?? ??? ??? ???? ?? ? ??? 
????? ???? ??? ???? ?? ???? ? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ????
?? ? ? ???? ????
?? ?? ??? ?? ???? 
?? ??? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ???? ????? ? ? ?? ?? ????? ??????? ? ??? ?? ??? ??? ???
?? ??? 
??????? ?? ? ???? ? ???? ?? ?????? ? ??? ?? ???-??? ???????
??? (???? ??? ? ?) ?? ???????? 
??????? ???, ???? ?? ?? ????? ? ? ???????? (???? ??????) ????? ?????, ???? ? ???? ??? ?? 
??? ???? ? ???? ?? ?? ?????
??? ???? ?? ?? ?? Æ ??? ? ?? ? ??????? ? ? ??? ??? ??? ? ?? ?? ???? ?? ?? ???? ???? ?? ? ? ?? ?? ????? ?? ?? ?? ?? ?? 
?? ??-??? ? ? ?? ????? ?? ?????? ?? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ??? ????? 
???? ? ??? ???? ?? ? ?? ?????? ?? ?
? ?? ?? ??????? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ????? ???? ? ??? ???? 
???? 50 ?? ?????? ? ? ?? ?? ? ????????? ??? ????? ????? ????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? 
??????? ? ? ?? ?? ???? ?? ???? ?? ????
 Æ ??? ??? ?? ???? ? ? ?? ?? ????? ? ? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ???, ???? ?? 
?? ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ????? ???? ???? ???? ?? ? ????? ?? ??????? ????? ?? ?? ? ??? ?????? 
????? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ???? ?? ???? ?? ????
????????, ? ???? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ? ??? ??? ???????? ????? ? ??? ??? ???? 
?? ?? ? ??? ?? ???? ????? ???? ? ???? ? ? ?? ?? ???? ???? ? ?
???? ?
??
?? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? 
?? ?? ?? ????? ?? ? ?? ????? ?? ?? ?? ? ?? — ?? ???, ????? ?? ????? ? (???? 3.1)?
?? ?????????? ??? ???? ?? ? ????? ?? ???? ?? ? ?? ???-??? ????? ? ? 
 
????-???? ???? ? ???-?
??? ? ??? ???? ? ???? ???? ?? ??? ?????????? ? ? ??
???? ?? ???
? ?? 
???? ??, ??
? ?? ? ???? ?? ? ????? ? ? ?????????? ?? ???? ???? ????? ?? ?
????? ?? ?? ? -?? 
??? ???? ? -???? ? ???? ? ??? 
???? ? 
???? ? ?? ???????? ??? ?? ??-??? ?? ?
??? ?? ?
? ? ??? ? ? ? ?? ???? ? ???? ??? ??? ???? ? 
????, ? ??? ???? (?? ??) ?? ????? ???? (?????? ??) ? ? ??? ??? ?????? ?? ?? ?? ? 
??? ?
? ? ?????? ???? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ???? ?? ??? ? ??? ? ??? ?? 
?
??????? (???? ??? ??? ??) ?? ??? ???? ???? ? ?? ?? ?? ??? ????? ? ? ??? ? ???? ?? ??? 
?
?????? (???? ??? ??? ??)  
????? ?? ? ?? ?? ?? 
? ???? ?/??? ?? ?? 
? ? ???? ????????? ?? – 
?????? ?? ?? ???, ?? 
??? ?? ? ??? ??????? ? 
??? ?? ??? ?? ? ??? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???, 
?? ?? ?? ? ?? 
? ? ???? 
Chapter 3.indd   42 05-09-2024   12:02:11
Reprint 2025-26
43
3 – ???????? ??
? ????
???? 3.1 — ?? ???? ??? ???? ?????? ??? ?? ??? — ??????? ??? ??? ?????? (????? ?? ?? ?? ?????? ????? ??????? ???? ??)
 
????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ???????? ?? ???? ? ?? ??? ????? ?? ???
???????? ??? ?? ??? ???? ? ? ??????? (??
??????) ?? ??? ??? ???? ??????? ?? ?? ??? ? ? ???? 
????? ??? ??? ?? ??? ?? ??? ? ???? ? ????
?? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ? ?? ????? ?, ???? ?? ??? ? ???????? ?? ??? ???? ? ? ????? ????? ???, ??? ??? ?????? (???? ????? ??? ???) ????? ????
??? ?????? ???? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ???????? ?? ??? (???? – ??? ???, ? ?
??
???, ?????? ?? ???, ??????
??, 
????? ?, ??????? ?? ??? ???) ??? ???? ????? ???, ??? ?
??? ?? ?? ??? ? ??? ???? ???? ????! 
??? ????? ? ?? ?????
?? ? ???? , ?? ??? ?? ??? ? ? ??? ??? ?? ????? ??? ?? ??? ? ? ?? ????? ??? ?? 
?? ?? ???? ?
??? ??, ??? ???? ??? ?? ???? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ???? ?? 
?????? ??? ?? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ??? ?? ?? ??? ??? ??? ?? ??? ???
? ????  
???? ??
??? ?? ? ??? 
?? ?? ?? ?? 
??? ??? ?? ?? 
?? ??? —  ?? ???, 
??????? ?? 
??? ?? ???, ?? ??? 
? ? ?????? ?? ??? ????
Chapter 3.indd   43 12-09-2024   14:15:13
Reprint 2025-26
44
???? ?? ???? ?? ? : ????? ?? ??? ? ??? 
????? ??
? ?? ?? ? : ????? ??
? ??? ? ?? ????
???????? ?? ?????????
?????? ??? ?????????
?? ?????? ? ????????
?
? ??? ????? ? ????????
?? ?? ?? ????????? ?? ?? ?
???? ?? ?????????
???? 3.2 — ???? ? ? ? ?? ? ??????? ? ? ???? 
Chapter 3.indd   44 21-04-2025   4.09.10 PM
Reprint 2025-26
45
3 – ???????? ??
? ????
?? ?? ? ? ? ? ????
?? ?? ?????? ?? ?? ??? ????? ? ???
? ?? ??? ??? ????? ? ?? ?? ??? ? ??? ? ?, 
???? – ?????? ? ?? ???????, ?? ???? ??? ???? ? ?? ?? ? ?????? ??? ???? ? ?? ?
????? ????? ?? 
?
? ? ????????? ?????? ?? ?????? ??? ? ? ?? ? ?? ????
???? 3.2 ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ???? 3.3 ??? ???, ??? ?? ?? ?? ??? 
???? ???? ???? ? ? ??????? ?? ???? ?? ????? ???? ? ? ?? ? ?? ???? ?? ???? ??? ????? ? ?? ?????? ? 
?? ?????? ? (? ???? ?? ?? ? ??? ????? ? ? ???) ?? ?
? ???
??? ? (????? ? ? ????? ? ???? ?? ?? 
? ???? ? ? ???) ??????? ? ? ???? ??????? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ???????? (????) ? ??? ?
???? 
?? ???? ??????? (?????? ??? ????) ?? ? ??? ? ? ?? ???? ?? ???? ?
?? ?? ?????? ? ??? ?
???? 
??? ??? ??? ???? ?
????? ?? ?????? ? ?? ???? ? ? ? ???? ? ?, ?? ?? ?? ??????? ?? ?
??
????? ???? 
??? ????? ?? ?? ???? ??? ????
?? ?? ?????? ? ???? ? ?? ???? ? ? ?? ?? ???? ???? ? ?? ?????
??? 
(? ? ?? ??? ??? ‘???? ????’ ?? ????? ? ??) ????? ????? ?? ? ??? ? ? ?? ?? ?????? ? ???
???? 3.3 — ???? ? ? ? ?? ? ??????? ?? ?????? ? ? ? ?? ??????? ???? ?? ????????
1000 ??.
2000 ??.
3000 ??.
4000 ??.
5000 ??.
6000 ??.
7000 ??.
8000 ??.
9000 ??.
Chapter 3.indd   45 21-04-2025   4.09.12 PM
Reprint 2025-26
Read More

FAQs on NCERT Textbook: स्थलरूप एवं जीवन - सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

1. स्थलरूप क्या हैं और ये जीवन को कैसे प्रभावित करते हैं?
Ans. स्थलरूप, जैसे पहाड़, नदी, घाटी, और पठार, हमारे चारों ओर मौजूद भौगोलिक संरचनाएँ हैं। ये जीवन को कई तरीकों से प्रभावित करते हैं। उदाहरण के लिए, पहाड़ों का स्थान जलवायु को प्रभावित करता है, जिससे वहां की वनस्पति और जीव-जंतु भी प्रभावित होते हैं। नदियाँ कृषि के लिए महत्वपूर्ण होती हैं, क्योंकि ये सिंचाई का साधन प्रदान करती हैं।
2. भारत में प्रमुख स्थलरूप कौन-कौन से हैं?
Ans. भारत में प्रमुख स्थलरूपों में हिमालय, गंगा का मैदान, डेक्कन पठार, और थार मरुस्थल शामिल हैं। हिमालय पर्वत विश्व के सबसे ऊँचे पर्वतों में से एक है और यह बहुत सी नदियों का स्रोत भी है। गंगा का मैदान उपजाऊ भूमि प्रदान करता है, जबकि डेक्कन पठार और थार मरुस्थल के अपने विशेष भौगोलिक और जलवायु विशेषताएँ हैं।
3. स्थलरूपों का निर्माण कैसे होता है?
Ans. स्थलरूपों का निर्माण भूगर्भीय प्रक्रियाओं के द्वारा होता है, जैसे ज्वालामुखीय गतिविधियाँ, भू-स्खलन, और जल erosion। ये प्रक्रियाएँ लाखों वर्षों में धीरे-धीरे होती हैं, जिससे पहाड़, घाटियाँ और अन्य स्थलरूप बनते हैं। उदाहरण के लिए, जब tectonic plates आपस में टकराती हैं, तो पहाड़ों का निर्माण होता है।
4. जलवायु और स्थलरूपों के बीच क्या संबंध है?
Ans. जलवायु और स्थलरूपों के बीच गहरा संबंध है। स्थलरूप जलवायु को प्रभावित करते हैं, जैसे कि पहाड़ों की ऊँचाई जलवायु को ठंडा करती है और नदियों का प्रवाह क्षेत्र की जलवायु को नियंत्रित करता है। दूसरी ओर, जलवायु भी स्थलरूपों को प्रभावित करती है, जैसे कि वर्षा की मात्रा और तापमान के कारण भूमि का अपक्षय होता है।
5. स्थलरूपों का महत्व क्या है?
Ans. स्थलरूपों का महत्व कई कारणों से है। ये प्राकृतिक संसाधनों, जल, और कृषि भूमि का स्रोत होते हैं। ये जीवन के लिए आवश्यक पारिस्थितिकी तंत्र का निर्माण करते हैं और विभिन्न जीवों के आवास प्रदान करते हैं। इसके अलावा, स्थलरूपों से जुड़े पर्यटन क्षेत्र भी आर्थिक विकास में योगदान करते हैं।
Related Searches

pdf

,

Summary

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Semester Notes

,

study material

,

shortcuts and tricks

,

past year papers

,

Free

,

video lectures

,

Exam

,

Important questions

,

MCQs

,

Extra Questions

,

Objective type Questions

,

NCERT Textbook: स्थलरूप एवं जीवन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

practice quizzes

,

NCERT Textbook: स्थलरूप एवं जीवन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

mock tests for examination

,

Sample Paper

,

Viva Questions

,

NCERT Textbook: स्थलरूप एवं जीवन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

ppt

;