Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत

NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


59
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?????? ?? ???-???? ??
? 
 
??? ? ???? ?
?????
4
?????? “?? ??? ??
? ??????? ? ? ???? ?? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?
???? ??, ?? ? ? 
???? ??
? ?? (?? ?? ?? ?) ?? ???? ? ? ????... ?? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ? ?????? 
???? ?? ?
?? ???: ??? ?? ?? ????”
 — ?.??. ???
?????? ?? ?
?????? ?, ?? ????? ? ?? ? ?
?????? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?
??
???? ?? ??????
? (??? ? — ??????, ?? ??? 
?? ????? ???) ?? ?
????? ? ??? ? ???? ??, ?? ???? ?? ??? ?????? ?? ????? ??? ??? ?? ?? ?? 
???? ????
1. ?? ??????? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ????? 
?? ?? ????
2. ?????? ?? ????? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? 
????? ?? ? ????? ??? ??? ?? ?? ?? ????
3. ??????? ?? ? ????? ? ??? ? ??
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 4.indd   59 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
Page 2


59
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?????? ?? ???-???? ??
? 
 
??? ? ???? ?
?????
4
?????? “?? ??? ??
? ??????? ? ? ???? ?? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?
???? ??, ?? ? ? 
???? ??
? ?? (?? ?? ?? ?) ?? ???? ? ? ????... ?? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ? ?????? 
???? ?? ?
?? ???: ??? ?? ?? ????”
 — ?.??. ???
?????? ?? ?
?????? ?, ?? ????? ? ?? ? ?
?????? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?
??
???? ?? ??????
? (??? ? — ??????, ?? ??? 
?? ????? ???) ?? ?
????? ? ??? ? ???? ??, ?? ???? ?? ??? ?????? ?? ????? ??? ??? ?? ?? ?? 
???? ????
1. ?? ??????? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ????? 
?? ?? ????
2. ?????? ?? ????? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? 
????? ?? ? ????? ??? ??? ?? ?? ?? ????
3. ??????? ?? ? ????? ? ??? ? ??
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 4.indd   59 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
60
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??????  
 ???? ? ? ???? 
?? ?? ???
?? ???? ?? ? ????? ?? ? ????? ?? ?? ????  
??? ????? ?? ?? ? ???? ???? ? ??? ?? ???? ? ????? ?????? ???-?? ??? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ?? 
??? ???? ?? ? ??? ??? ?
??? ?: ???? ?? ?? ???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ???????? 
??? ? ? ??? ?? ?? ??? ????
 ? ??? ?? ??? ?? ?? ??, ???? ? ?? ????? ?? ???? ? ?????? ?? ?? ? ? ?? ????? ??? ? ? ?? 
???? ?? ?? ?? ???
??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ? ? ??? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?
??? ?????? ?? 
?? ?? ?? ?? ?? ?????? ?? ?????? ?????? ?? ?? ? ?? ??-?? ??? ? ??
???? ??? 
?????? ?? ?
??? ?
???????
? ? ? ?? ? 
?? ????? ??? ???? ? ????????? ?????? ???? ??? ???
?????
??? ? ? ???
300,000  
?????? ? ??? ??? (????)
6,500 
????
1,000,000 
 ?? ?? ?
10,000,000  
??? ????
???? ? ?? ?????
????????? 
???? ??
??????
?? ?? ?? ????? ???? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ???? ?? ???? ????? 4.54
2.33
1
700
500
300
100
???? 4.1 — ????? ?? ???? ? ? ?????/ ??
? ?? ? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   60 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
Page 3


59
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?????? ?? ???-???? ??
? 
 
??? ? ???? ?
?????
4
?????? “?? ??? ??
? ??????? ? ? ???? ?? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?
???? ??, ?? ? ? 
???? ??
? ?? (?? ?? ?? ?) ?? ???? ? ? ????... ?? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ? ?????? 
???? ?? ?
?? ???: ??? ?? ?? ????”
 — ?.??. ???
?????? ?? ?
?????? ?, ?? ????? ? ?? ? ?
?????? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?
??
???? ?? ??????
? (??? ? — ??????, ?? ??? 
?? ????? ???) ?? ?
????? ? ??? ? ???? ??, ?? ???? ?? ??? ?????? ?? ????? ??? ??? ?? ?? ?? 
???? ????
1. ?? ??????? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ????? 
?? ?? ????
2. ?????? ?? ????? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? 
????? ?? ? ????? ??? ??? ?? ?? ?? ????
3. ??????? ?? ? ????? ? ??? ? ??
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 4.indd   59 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
60
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??????  
 ???? ? ? ???? 
?? ?? ???
?? ???? ?? ? ????? ?? ? ????? ?? ?? ????  
??? ????? ?? ?? ? ???? ???? ? ??? ?? ???? ? ????? ?????? ???-?? ??? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ?? 
??? ???? ?? ? ??? ??? ?
??? ?: ???? ?? ?? ???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ???????? 
??? ? ? ??? ?? ?? ??? ????
 ? ??? ?? ??? ?? ?? ??, ???? ? ?? ????? ?? ???? ? ?????? ?? ?? ? ? ?? ????? ??? ? ? ?? 
???? ?? ?? ?? ???
??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ? ? ??? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?
??? ?????? ?? 
?? ?? ?? ?? ?? ?????? ?? ?????? ?????? ?? ?? ? ?? ??-?? ??? ? ??
???? ??? 
?????? ?? ?
??? ?
???????
? ? ? ?? ? 
?? ????? ??? ???? ? ????????? ?????? ???? ??? ???
?????
??? ? ? ???
300,000  
?????? ? ??? ??? (????)
6,500 
????
1,000,000 
 ?? ?? ?
10,000,000  
??? ????
???? ? ?? ?????
????????? 
???? ??
??????
?? ?? ?? ????? ???? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ???? ?? ???? ????? 4.54
2.33
1
700
500
300
100
???? 4.1 — ????? ?? ???? ? ? ?????/ ??
? ?? ? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   60 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
61
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
???? ? ?? ? ?????? ? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? ????? ?? ?
? ? ? ?? ? ?????? ?? 
? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ?? ????? ? ? ??? ?? ??????? ???? ? ???? ?? ??? ?? ?????? ? ? 
???? ?? ??? ?? ????? ? ??? ? ?? ?? ???? ? ??? ???? ?? ?? ?? ????
??? ?? ? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ??? ??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ??
 ? ?
?-???? ??? ? (? ? ?? 4.2.1) ? ????? ? ? ????? ??????? ???? – ?????, ??? ? ???, 
?????? ???, ? ??????, ??? ???, ????????? ??
? ?????? ? ? ??? ? ?????? ?? ? ???? 
?? ?? ????
 ? ?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.2) ??????? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ?
???? ? ? ??????, 
??? ??
? ??
? ?????? ? ? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ????
 ? ???? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.3) ???? ?????? ??
? ?
????? ????? ?? ???? ?? 
???? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
 ? ?
?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.4) ????, ????? ??
? ??? ??
? ?? ??? ???? ???? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ??? – ???? ?, ??? ?, ????, ??? ? , ?
????? ???, ?? ??? ?, ??? ?? ???, 
??? ??
? ?? ?????? ? ? ??? ?, ??? ? ?? ????, ???? ??
? ?????? ? ? ?? ?? ? ??
? ??? ? 
???
??
? ?? ??? ? ?? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ?? ????
?????? ??? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ???
?? ???? ? ???? ??
? ?
????? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ???? ?? ???? ???? ????? ??? ???? 
???
?? ?????? ???? – ???? ?? ???? ???? ?? ?? ??? ? ???? ???? ?? ??? ? ? ?? ??? 
?? ??
??, ?? ?? ?
?? ?? ??
?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ??? ??? ?? ?? ?-? ? 
???? 4.2.1 — ??-???? ??? ???? 4.2.2 — ?????? ? ???? ??? ???? 4.2.3 — ???? ???? ??? ???? 4.2.4 — ???????? ? ???? ???
??????? 
???-?
?????
? 
?? ??? ???? ?? ?? 
????? ? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ? ?? ? ? ? ???? 
???? ? ?????
? 
?? ?? ??? ? ? 
??? ?
?????? 
??? ???? ????
???
??? ?? 
?? ??????? 
????
???
Chapter 4.indd   61 05-09-2024   16:10:55
Reprint 2025-26
Page 4


59
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?????? ?? ???-???? ??
? 
 
??? ? ???? ?
?????
4
?????? “?? ??? ??
? ??????? ? ? ???? ?? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?
???? ??, ?? ? ? 
???? ??
? ?? (?? ?? ?? ?) ?? ???? ? ? ????... ?? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ? ?????? 
???? ?? ?
?? ???: ??? ?? ?? ????”
 — ?.??. ???
?????? ?? ?
?????? ?, ?? ????? ? ?? ? ?
?????? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?
??
???? ?? ??????
? (??? ? — ??????, ?? ??? 
?? ????? ???) ?? ?
????? ? ??? ? ???? ??, ?? ???? ?? ??? ?????? ?? ????? ??? ??? ?? ?? ?? 
???? ????
1. ?? ??????? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ????? 
?? ?? ????
2. ?????? ?? ????? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? 
????? ?? ? ????? ??? ??? ?? ?? ?? ????
3. ??????? ?? ? ????? ? ??? ? ??
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 4.indd   59 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
60
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??????  
 ???? ? ? ???? 
?? ?? ???
?? ???? ?? ? ????? ?? ? ????? ?? ?? ????  
??? ????? ?? ?? ? ???? ???? ? ??? ?? ???? ? ????? ?????? ???-?? ??? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ?? 
??? ???? ?? ? ??? ??? ?
??? ?: ???? ?? ?? ???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ???????? 
??? ? ? ??? ?? ?? ??? ????
 ? ??? ?? ??? ?? ?? ??, ???? ? ?? ????? ?? ???? ? ?????? ?? ?? ? ? ?? ????? ??? ? ? ?? 
???? ?? ?? ?? ???
??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ? ? ??? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?
??? ?????? ?? 
?? ?? ?? ?? ?? ?????? ?? ?????? ?????? ?? ?? ? ?? ??-?? ??? ? ??
???? ??? 
?????? ?? ?
??? ?
???????
? ? ? ?? ? 
?? ????? ??? ???? ? ????????? ?????? ???? ??? ???
?????
??? ? ? ???
300,000  
?????? ? ??? ??? (????)
6,500 
????
1,000,000 
 ?? ?? ?
10,000,000  
??? ????
???? ? ?? ?????
????????? 
???? ??
??????
?? ?? ?? ????? ???? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ???? ?? ???? ????? 4.54
2.33
1
700
500
300
100
???? 4.1 — ????? ?? ???? ? ? ?????/ ??
? ?? ? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   60 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
61
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
???? ? ?? ? ?????? ? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? ????? ?? ?
? ? ? ?? ? ?????? ?? 
? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ?? ????? ? ? ??? ?? ??????? ???? ? ???? ?? ??? ?? ?????? ? ? 
???? ?? ??? ?? ????? ? ??? ? ?? ?? ???? ? ??? ???? ?? ?? ?? ????
??? ?? ? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ??? ??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ??
 ? ?
?-???? ??? ? (? ? ?? 4.2.1) ? ????? ? ? ????? ??????? ???? – ?????, ??? ? ???, 
?????? ???, ? ??????, ??? ???, ????????? ??
? ?????? ? ? ??? ? ?????? ?? ? ???? 
?? ?? ????
 ? ?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.2) ??????? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ?
???? ? ? ??????, 
??? ??
? ??
? ?????? ? ? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ????
 ? ???? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.3) ???? ?????? ??
? ?
????? ????? ?? ???? ?? 
???? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
 ? ?
?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.4) ????, ????? ??
? ??? ??
? ?? ??? ???? ???? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ??? – ???? ?, ??? ?, ????, ??? ? , ?
????? ???, ?? ??? ?, ??? ?? ???, 
??? ??
? ?? ?????? ? ? ??? ?, ??? ? ?? ????, ???? ??
? ?????? ? ? ?? ?? ? ??
? ??? ? 
???
??
? ?? ??? ? ?? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ?? ????
?????? ??? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ???
?? ???? ? ???? ??
? ?
????? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ???? ?? ???? ???? ????? ??? ???? 
???
?? ?????? ???? – ???? ?? ???? ???? ?? ?? ??? ? ???? ???? ?? ??? ? ? ?? ??? 
?? ??
??, ?? ?? ?
?? ?? ??
?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ??? ??? ?? ?? ?-? ? 
???? 4.2.1 — ??-???? ??? ???? 4.2.2 — ?????? ? ???? ??? ???? 4.2.3 — ???? ???? ??? ???? 4.2.4 — ???????? ? ???? ???
??????? 
???-?
?????
? 
?? ??? ???? ?? ?? 
????? ? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ? ?? ? ? ? ???? 
???? ? ?????
? 
?? ?? ??? ? ? 
??? ?
?????? 
??? ???? ????
???
??? ?? 
?? ??????? 
????
???
Chapter 4.indd   61 05-09-2024   16:10:55
Reprint 2025-26
62
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??? ?????? ??: ?? ???? ????? ? ? ????? (???????) ?? ??? ?? ? ???? ? ??; ??? ?? ????? ????? 
?? ??????? ?? ???? ??
? ??? ? ??
???? ? ?? ??? ? ? ??? ??
??
? , ?
?????, ?????, ? ??? 
??? ??? ? ?? ??????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ???
????? ? ???, ?????? ??: ??? ???? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ????? ?? ??
?? ???? ?? ?? 
??? ?? ??
??
? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??
? ??? ?
??? ??? ??? ‘?.??.’ ?? ?
???? 
???? ???? ??? ?? (?.??. ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ?-?
??? ?? ??, ??? ??? ? ? ??? ? ? ? 
??? ? ? ? ? ?? ? ?? ?
???? ?? ?? ??), ??
??
? ?? ?? ?? ?-? ? ??? ??? ?
??? ??? ??? ‘??? ?? ???’ 
???? ??.?. ??? ?? ?? ??? ???????? ?? ??? ? 1947 ??? ???
??? ? ??, ??? 1947 ?. 
 
(???-??? ?. ?? ? 1947) ???? 1947 ??.?. (?
??? ??? ???) ??? ?? ?? ????
??? ????? ??? ???? ? ? ??? ? ?? ??
?????? ???? ?? ?
???? ? ? ? ? ?? ?? ???? ?? ?? 
(????? ??) ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??
? ??? ?
??? ??? ??? ??.??. ?? ?
???? ???? ???? ??? ??? 
?? ?
??? ??? ??? ‘????? ? ??? ?? ???’ (??.??.?.) ?? ?
???? ???? ???? ??? 
?????? ? ? ??? 560 ??.?
?.?
?. ???? ?
??? ( ?? ??? ???? ??? ?? ????? 7 ??? ???????) 
? ? ??? ? ?? ??
?????? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ? ?? ?? 
????? ???? ?
???? ??? ???
?? ????? ???? ?? ????? 
(???????) 
?? ? ? ????? ?? 
????? ? ?? 
? ??? ?-? ? ??? ???? ? 
??, ? ????? 365 ? ?? 
? ???? ??? ? ??? 
?? ? ?????? ?? ?? 
??? ??
? ?? ??? ?? ? ?? 
???? ??? ?? ? ???? ?? 
???? ? ??? ?? ????? 
??? ????? ?? ?? ???? – 
1800, 1900, 
2000 ???  ??? 
????? ?? (??? 
????) ????? ? ?? ?? 
400 ?? ?? ?? ??? 
??? ?? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ?? 
??? ????? ?? ???? ??? ?? 
? ? ?? 2000 ?? 
??? ???? ? ?? ???
??
???? ? 
????? ? 
???? ?? ?? ?  
??? ? ???? 
?? ?? ???, 
???????? ?? 
?? ??
???? ? 
?? ???? ??
?? ?? ? ??? ?? ?? 
? ?????? ? ? ? ???? 
???? ?
?? ? ???
40,000 
??.??.??.
14,000 
??.??.??.
3,00,000 
??.??.??.
???? 4.3 — 3,00,000 ??.?
?.??. ?? ? ?? ? ????? ?????
? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   62 05-09-2024   16:10:55
Reprint 2025-26
Page 5


59
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?????? ?? ???-???? ??
? 
 
??? ? ???? ?
?????
4
?????? “?? ??? ??
? ??????? ? ? ???? ?? ?? ???? ?
???? ??? ?? ?
???? ??, ?? ? ? 
???? ??
? ?? (?? ?? ?? ?) ?? ???? ? ? ????... ?? ??? ?? ?? ???? ??? ?? ? ?????? 
???? ?? ?
?? ???: ??? ?? ?? ????”
 — ?.??. ???
?????? ?? ?
?????? ?, ?? ????? ? ?? ? ?
?????? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ?
??
???? ?? ??????
? (??? ? — ??????, ?? ??? 
?? ????? ???) ?? ?
????? ? ??? ? ???? ??, ?? ???? ?? ??? ?????? ?? ????? ??? ??? ?? ?? ?? 
???? ????
1. ?? ??????? ? ??? ?? ? ? ?? ?? ? ????? 
?? ?? ????
2. ?????? ?? ????? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? 
????? ?? ? ????? ??? ??? ?? ?? ?? ????
3. ??????? ?? ? ????? ? ??? ? ??
???? ??
???? 
 
??????
Chapter 4.indd   59 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
60
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??????  
 ???? ? ? ???? 
?? ?? ???
?? ???? ?? ? ????? ?? ? ????? ?? ?? ????  
??? ????? ?? ?? ? ???? ???? ? ??? ?? ???? ? ????? ?????? ???-?? ??? ??? ??? ?? ??? ?? ?? ?? 
??? ???? ?? ? ??? ??? ?
??? ?: ???? ?? ?? ???? ? ???? ?? ?? ?? ??? ? ???????? 
??? ? ? ??? ?? ?? ??? ????
 ? ??? ?? ??? ?? ?? ??, ???? ? ?? ????? ?? ???? ? ?????? ?? ?? ? ? ?? ????? ??? ? ? ?? 
???? ?? ?? ?? ???
??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ? ??? ??? ? ? ??? ?? ?????? ?? ?? ?? ?? ?? ?
??? ?????? ?? 
?? ?? ?? ?? ?? ?????? ?? ?????? ?????? ?? ?? ? ?? ??-?? ??? ? ??
???? ??? 
?????? ?? ?
??? ?
???????
? ? ? ?? ? 
?? ????? ??? ???? ? ????????? ?????? ???? ??? ???
?????
??? ? ? ???
300,000  
?????? ? ??? ??? (????)
6,500 
????
1,000,000 
 ?? ?? ?
10,000,000  
??? ????
???? ? ?? ?????
????????? 
???? ??
??????
?? ?? ?? ????? ???? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ???? ?? ???? ????? 4.54
2.33
1
700
500
300
100
???? 4.1 — ????? ?? ???? ? ? ?????/ ??
? ?? ? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   60 05-09-2024   16:10:54
Reprint 2025-26
61
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
???? ? ?? ? ?????? ? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? ????? ?? ?
? ? ? ?? ? ?????? ?? 
? ?? ? ? ?? ?? ?? ?????? ? ?? ????? ? ? ??? ?? ??????? ???? ? ???? ?? ??? ?? ?????? ? ? 
???? ?? ??? ?? ????? ? ??? ? ?? ?? ???? ? ??? ???? ?? ?? ?? ????
??? ?? ? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ??? ??? ??? ?? ?? ? ?? ??? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ?? ?? ??
 ? ?
?-???? ??? ? (? ? ?? 4.2.1) ? ????? ? ? ????? ??????? ???? – ?????, ??? ? ???, 
?????? ???, ? ??????, ??? ???, ????????? ??
? ?????? ? ? ??? ? ?????? ?? ? ???? 
?? ?? ????
 ? ?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.2) ??????? ? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ???? ?
???? ? ? ??????, 
??? ??
? ??
? ?????? ? ? ???? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ????
 ? ???? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.3) ???? ?????? ??
? ?
????? ????? ?? ???? ?? 
???? ? ?????? ?? ? ???? ?? ?? ???? 
 ? ?
?????? ? ???? ??? ? (? ??? 4.2.4) ????, ????? ??
? ??? ??
? ?? ??? ???? ???? ????? ? 
?? ???? ?? ?? ? ??? – ???? ?, ??? ?, ????, ??? ? , ?
????? ???, ?? ??? ?, ??? ?? ???, 
??? ??
? ?? ?????? ? ? ??? ?, ??? ? ?? ????, ???? ??
? ?????? ? ? ?? ?? ? ??
? ??? ? 
???
??
? ?? ??? ? ?? ?? ? ? ? ??? ?? ? ???? ?? ?? ????
?????? ??? ??? ?? ? ??? ? ?? ? ????? ?? ?? ?? ???
?? ???? ? ???? ??
? ?
????? ?? ? ? ??? ??? ?? ???? ???? ?? ???? ???? ????? ??? ???? 
???
?? ?????? ???? – ???? ?? ???? ???? ?? ?? ??? ? ???? ???? ?? ??? ? ? ?? ??? 
?? ??
??, ?? ?? ?
?? ?? ??
?? ???? ?? ?? ??? ??? ?? ? ? ??? ??? ?? ?? ?-? ? 
???? 4.2.1 — ??-???? ??? ???? 4.2.2 — ?????? ? ???? ??? ???? 4.2.3 — ???? ???? ??? ???? 4.2.4 — ???????? ? ???? ???
??????? 
???-?
?????
? 
?? ??? ???? ?? ?? 
????? ? ? ?? ?? ?? 
? ? ?? ? ?? ? ? ? ???? 
???? ? ?????
? 
?? ?? ??? ? ? 
??? ?
?????? 
??? ???? ????
???
??? ?? 
?? ??????? 
????
???
Chapter 4.indd   61 05-09-2024   16:10:55
Reprint 2025-26
62
???? ?? ?? ??? : ??? ? ?? ??? ? ???  
???? ?? ? ?????
??? ?????? ??: ?? ???? ????? ? ? ????? (???????) ?? ??? ?? ? ???? ? ??; ??? ?? ????? ????? 
?? ??????? ?? ???? ??
? ??? ? ??
???? ? ?? ??? ? ? ??? ??
??
? , ?
?????, ?????, ? ??? 
??? ??? ? ?? ??????? ?? ? ? ????? ? ???? ? ???
????? ? ???, ?????? ??: ??? ???? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ????? ?? ??
?? ???? ?? ?? 
??? ?? ??
??
? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ??
? ??? ?
??? ??? ??? ‘?.??.’ ?? ?
???? 
???? ???? ??? ?? (?.??. ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ?-?
??? ?? ??, ??? ??? ? ? ??? ? ? ? 
??? ? ? ? ? ?? ? ?? ?
???? ?? ?? ??), ??
??
? ?? ?? ?? ?-? ? ??? ??? ?
??? ??? ??? ‘??? ?? ???’ 
???? ??.?. ??? ?? ?? ??? ???????? ?? ??? ? 1947 ??? ???
??? ? ??, ??? 1947 ?. 
 
(???-??? ?. ?? ? 1947) ???? 1947 ??.?. (?
??? ??? ???) ??? ?? ?? ????
??? ????? ??? ???? ? ? ??? ? ?? ??
?????? ???? ?? ?
???? ? ? ? ? ?? ?? ???? ?? ?? 
(????? ??) ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??
? ??? ?
??? ??? ??? ??.??. ?? ?
???? ???? ???? ??? ??? 
?? ?
??? ??? ??? ‘????? ? ??? ?? ???’ (??.??.?.) ?? ?
???? ???? ???? ??? 
?????? ? ? ??? 560 ??.?
?.?
?. ???? ?
??? ( ?? ??? ???? ??? ?? ????? 7 ??? ???????) 
? ? ??? ? ?? ??
?????? ?? ?? ??? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ? ?? ?? 
????? ???? ?
???? ??? ???
?? ????? ???? ?? ????? 
(???????) 
?? ? ? ????? ?? 
????? ? ?? 
? ??? ?-? ? ??? ???? ? 
??, ? ????? 365 ? ?? 
? ???? ??? ? ??? 
?? ? ?????? ?? ?? 
??? ??
? ?? ??? ?? ? ?? 
???? ??? ?? ? ???? ?? 
???? ? ??? ?? ????? 
??? ????? ?? ?? ???? – 
1800, 1900, 
2000 ???  ??? 
????? ?? (??? 
????) ????? ? ?? ?? 
400 ?? ?? ?? ??? 
??? ?? ?? ???? 
??? ??? ?? ? ?? 
??? ????? ?? ???? ??? ?? 
? ? ?? 2000 ?? 
??? ???? ? ?? ???
??
???? ? 
????? ? 
???? ?? ?? ?  
??? ? ???? 
?? ?? ???, 
???????? ?? 
?? ??
???? ? 
?? ???? ??
?? ?? ? ??? ?? ?? 
? ?????? ? ? ? ???? 
???? ?
?? ? ???
40,000 
??.??.??.
14,000 
??.??.??.
3,00,000 
??.??.??.
???? 4.3 — 3,00,000 ??.?
?.??. ?? ? ?? ? ????? ?????
? ?? ?? ?-????
Chapter 4.indd   62 05-09-2024   16:10:55
Reprint 2025-26
63
4 – ?????? ?? ???-???? ??
? ??? ? ???? ?
?? ???? ??
???? ??? ???? ??.??.?. ? ? ??? ?????? ? ?
??? ?
???? (??.?
?.?
?.) ??? 
??.?. ? ? ??? ?????? ? ?
??? (??.?
?.) ?? ?? ??? ?? ??? ?? ? ???? ???
??? ??? ????? Æ ?? ????? ?? ???? ??? ? ??? ? ?? ??
??? ??? ?? ?? ??? ?? ???? ??? ?? ???? ???? ?? ?? ??? 
??? ? ?? ? ?? ???? ‘ ?? ??? ?’ ? ? ??? ??? ? ?? ?? ? ???? ???? ??? ??? ???? 1 ??.?
?., 1 ??.?
?.??. 
? ? ???
?? ??? ??? ??? 2 ??.?
?.??. ?? ???? 2 ??.?
?. ?? ?? ???-???? ?????? ?? 
??????? ?? ‘?? ??? ? ????’ ?? ?? ????? ?? ? ? ???? ?? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? 3 ???? 
?? ??????
 Æ ???? ?? ??.?
?.??. ??? ??.?. ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ? ? ? ? ??? ?? ???? ?? ?? ??? ???? 
???? ? ?? ??? ? ?? ??? ???? ??? ? ? ?? ? ??? ?? 1 ? ?? ??? ???? ???? ?? ??? ?? ?? ??? ??  
??? 2+2–1=3
 Æ ???? ???? ?? ??? ? ? ??? ? ? ? ??? ???????? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ???????? ??, ??? ?? 
??????? ???? ? ? ???? ? ?? ? ??: ?????, ??? ?? ?? ? ?? ?? 2024 ??.?
?. ??? ???, ??? ??????? 
???? ?? ??? ? 560+2024–1=2583 ?? ?? ????? ??? ???
????? ?? ? ??? 
?? ? ??
 ???? ? ?? ?? ?? ??? 
? ??? ?? ?? ?? ?? 
????? ? ? ???? 
?? ??? ??? ?? ?? ??
???? ?? ??? ?
????? ?
??? ??? ??????? ?? 
??? ?? ?? ? ?? ? ? ? ???? 
????? ?? ?????
??? ?? ??? ???? ?? ??? 
? ???? ?? ???? ??? 
?? ?? ?-?? ???? 
? ????
?? ?? ??? 
? ?? ??? ??? ??? ?? ??? ?
10,000 
??.??.??.
6000 
??.??.??.
2000 
??.??.??.
2000 
??.??.
12,000 
??.??.??.
8000 
??.??.??.
4000 
??.??.??.
Chapter 4.indd   63 05-09-2024   16:10:59
Reprint 2025-26
Read More

FAQs on NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत - सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

1. इतिहास का समय-रेखा क्या है और यह क्यों महत्वपूर्ण है?
Ans. इतिहास का समय-रेखा एक क्रमबद्ध तरीके से घटनाओं का वर्णन करती है, जो हमें यह समझने में मदद करती है कि विभिन्न ऐतिहासिक घटनाएँ एक-दूसरे से कैसे संबंधित हैं। यह महत्वपूर्ण है क्योंकि यह हमें समय के साथ मानवता के विकास, संस्कृति, और समाज के परिवर्तन को समझने में मदद करती है।
2. इतिहास के स्रोत क्या होते हैं और उनके प्रकार क्या हैं?
Ans. इतिहास के स्रोत वे दस्तावेज़, वस्तुएँ, और अन्य सामग्री होती हैं जो अतीत की घटनाओं के बारे में जानकारी देती हैं। इसके प्रकार में प्राचीन लेख, पुरातात्त्विक अवशेष, चित्र, और मौखिक परंपराएँ शामिल हैं। ये सभी स्रोत इतिहासकारों को सही जानकारी संकलित करने में मदद करते हैं।
3. ऐतिहासिक समय-रेखा कैसे बनाई जाती है?
Ans. ऐतिहासिक समय-रेखा बनाने के लिए घटनाओं को उनके होने के क्रम में व्यवस्थित किया जाता है। इसमें महत्वपूर्ण घटनाओं की तारीखें, स्थान, और उनके प्रभाव को शामिल किया जाता है। समय-रेखा को चित्रित करने से इतिहास को समझने में आसानी होती है।
4. क्या मौखिक परंपरा इतिहास के लिए एक विश्वसनीय स्रोत है?
Ans. मौखिक परंपरा इतिहास के लिए एक महत्वपूर्ण स्रोत हो सकती है, लेकिन इसे सावधानी से उपयोग करना चाहिए। यह व्यक्तिगत अनुभवों और सामूहिक यादों पर आधारित होती है, जो समय के साथ बदल सकती हैं। इसलिए, इसे अन्य स्रोतों के साथ मिलाकर देखना आवश्यक है।
5. समय-रेखा का उपयोग किस प्रकार किया जाता है?
Ans. समय-रेखा का उपयोग इतिहास को समझने और पढ़ाने के लिए किया जाता है। यह छात्रों को विभिन्न घटनाओं के बीच संबंध स्थापित करने में मदद करती है और उन्हें यह देखने की अनुमति देती है कि कैसे एक घटना ने दूसरी को प्रभावित किया।
Related Searches

Extra Questions

,

Objective type Questions

,

Sample Paper

,

video lectures

,

NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

MCQs

,

Viva Questions

,

Semester Notes

,

study material

,

mock tests for examination

,

Free

,

NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

ppt

,

NCERT Textbook: इतिहास का समय-रेखा और उसके स्रोत | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

Summary

,

practice quizzes

,

Previous Year Questions with Solutions

,

pdf

,

shortcuts and tricks

,

Exam

,

Important questions

,

past year papers

;