Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन

NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


149
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
?????
?? ????
??? — ??? 1: 
????
?????
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ??? ?? ?????? :”
???? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ??? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ??? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ??? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
???? ?
10
????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
? ???
? ???
?
???
? ???
?
???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
?
???
? ???
???
??
???
??
???
??
???
??
??? ??
??? ?? ???
??
???
??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
??? ??
???
??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
Page 2


149
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
?????
?? ????
??? — ??? 1: 
????
?????
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ??? ?? ?????? :”
???? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ??? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ??? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ??? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
???? ?
10
????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
? ???
? ???
?
???
? ???
?
???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
?
???
? ???
???
??
???
??
???
??
???
??
??? ??
??? ?? ???
??
???
??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
??? ??
???
??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ?? ? ???? ? ? ?????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ?? ?, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ?? ?? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ???? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ?? ?? 10.1 ??? ??? ?? ?? ?????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ? ??? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ???? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
??? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ?? ? ?? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ? ?? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ?? ?? ?? ? ???? ????? ?? ?? ???
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ?? ???? ???, ??? ????? ???? ?? ?
?? ??? ? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
Page 3


149
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
?????
?? ????
??? — ??? 1: 
????
?????
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ??? ?? ?????? :”
???? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ??? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ??? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ??? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
???? ?
10
????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
? ???
? ???
?
???
? ???
?
???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
?
???
? ???
???
??
???
??
???
??
???
??
??? ??
??? ?? ???
??
???
??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
??? ??
???
??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ?? ? ???? ? ? ?????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ?? ?, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ?? ?? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ???? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ?? ?? 10.1 ??? ??? ?? ?? ?????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ? ??? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ???? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
??? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ?? ? ?? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ? ?? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ?? ?? ?? ? ???? ????? ?? ?? ???
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ?? ???? ???, ??? ????? ???? ?? ?
?? ??? ? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
???
???? ?? ???? ??? ??? ?????? ?? ????? ??? ?? ???? ???? ?? ??????? ?? ??? ?? ? 
????? ???? ???
???? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
Page 4


149
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
?????
?? ????
??? — ??? 1: 
????
?????
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ??? ?? ?????? :”
???? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ??? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ??? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ??? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
???? ?
10
????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
? ???
? ???
?
???
? ???
?
???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
?
???
? ???
???
??
???
??
???
??
???
??
??? ??
??? ?? ???
??
???
??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
??? ??
???
??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ?? ? ???? ? ? ?????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ?? ?, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ?? ?? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ???? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ?? ?? 10.1 ??? ??? ?? ?? ?????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ? ??? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ???? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
??? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ?? ? ?? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ? ?? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ?? ?? ?? ? ???? ????? ?? ?? ???
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ?? ???? ???, ??? ????? ???? ?? ?
?? ??? ? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
???
???? ?? ???? ??? ??? ?????? ?? ????? ??? ?? ???? ???? ?? ??????? ?? ??? ?? ? 
????? ???? ???
???? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
152
???? ?? ??? ???? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ???? 10.2
Chapter 10.indd   152 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
Page 5


149
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
?????
?? ????
??? — ??? 1: 
????
?????
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ??? ?? ?????? :”
???? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ??? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ??? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ??? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
???? ?
10
????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ????
??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ???? ??? ????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
????
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
???
? ???
? ???
?
???
? ???
?
???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
? ???
?
???
? ???
???
??
???
??
???
??
???
??
??? ??
??? ?? ???
??
???
??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
???
??
??? ??
??? ??
???
??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
???? ??? ??? ?? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
?? ?? ?????? ? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??????? ??
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
??? ???
??? ?? ?
??? ???
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
?? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ?? ? ???? ? ? ?????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ?? ?, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ?? ?? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ???? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ?? ?? 10.1 ??? ??? ?? ?? ?????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ? ??? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ???? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ?? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
??? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ?? ? ?? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ? ?? ?? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ?? ?? ?? ? ???? ????? ?? ?? ???
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ?? ? ?? ???? ???, ??? ????? ???? ?? ?
?? ??? ? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
???
???? ?? ???? ??? ??? ?????? ?? ????? ??? ?? ???? ???? ?? ??????? ?? ??? ?? ? 
????? ???? ???
???? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
152
???? ?? ??? ???? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
??? ???? 10.2
Chapter 10.indd   152 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
153
10 – ????? ?? ????
??? — ??? 1: ????
??? ??? ????? Æ ??? ? ??? ?? ????? 152 ??? ?? ?? 10.2 ??? ??? ?? ?? ?????? ??? ?????? ??? ?? ???
? ? ? 
????? ???? ????? ?? ?? ????????? ?? ?????? ?? ??? ? ????
 Æ ???? ? ????? ?? ?? ?? ?? ????????? ? ?? ????? ?? ??? ? ???? ?? ???? ???
 Æ ??? ? ??? ????? ????? ???? ? ? ??? ????? ???? ??
? ??? ?? ????? ?? ???? ??? ???? 
????? ???? ??? ?? ?? ???? ?? ?????? ???
????? ? ? ??? ?
??
???? ? ?? ??? ???? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ???? ??, ??? ?????? ????? ??? ???? ??? ?? 
??? ??? ???? ??? 30 ???? ????? ?? ??? ????? ?? ????? ?? ?
? ? ???? ? ?
??
????? ?? ?? ????? ????? 
???? ??, ?? ??? ? ? ?? ?? ???? ??? ???? ??? ??? ???? ??? ????? ?????? ? ??; ???? ???? 
???? ?? ?? ?? ????? ?? ?? ? ? ?? ? ?
????? ???? ????, ?? ?? ????? ???? ?? ?? ???? ??? ???? 
????
?? ?? ??? ????? ? ?? ?? ? ??? ??? ?? ??? ?????? ? ??? ????? ???? ? ?? ??? ??? 
(‘??? ?????' ?? ? ‘????
?? ?? ???') ?? ??? ? ?? ?
??? ?? ??? ?? ?? ?? ????? ???? ?
??
?? 
????? ????? ?? ?? ? ?????? ?
????? ?? ?????? ? ????
?????? ? ? ??? ?? ????? ????? ? ? ????? ???? ?? ?? ?? ???? ???? ? ?? ?? ????? 
???? ??? ???? ?-???? ? ?????? ???? ?? ??? ?? ????? ?? ?????? ?
????? ? ? ???? ? ?
?????? ???? 
??? ????? ??? ???? ????? ?? (???? ????? ??? ?? ???? ???) ?? ????? ? ? ?? ? ???? 
??????? ?? ?? ???
?? ???? ???? ??? ?
? ? ????? ????? ?? ?? ?? — ????? ??? ? ????? ?????? 
??? ?? ?? ??? ?? ?? ???? ?? ???? ?? ????? ????-???? ???? ?? ??? ?? ???? ??? 
?? ?? ?
???? ? ? ?? ? ???? ? — ?? ?????? ? ?? ???? ? ??? ? ?? ??
? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ??? ??? 
???? ?? ????? ? ??? ? ??? ???? ???? ?: ???? ?? ?????? ?
?? ? ? ???-??? ??? ?? ??? ?? ?? 
???? ???
?? ?????? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ? ????? ????? ? ? ????? ?
?? ???? ?????? 
?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ??? —
 ? ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? ?? ?? ???
?? ????? ?? ?? ???-?? ? ?? ????? ???
???? 
??? ?
????? ??? ???? ??? ???
?? ?? ????? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ? 
?? ???????? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ? ???? ??? ????? ?? ???? ?? ? ??? ?? ?? ??? 
?????? ?? ????? 
 ? ??????? ???? ?? ?
?? ?? ?? ???
???? ?? ???
? ???? ??? ??? ? ?
?? ???? 
 
???? ??-? ??? ?? ? ? ???
?? (???? ???? ?? , ??????
???? ?? ? ?
??? ?? ?
???? ), ?
???? ?? ?? ??? 
Chapter 10.indd   153 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
Read More

FAQs on NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन - सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

1. आधारभूत लोकतंत्र का क्या अर्थ है?
Ans. आधारभूत लोकतंत्र का अर्थ है उस लोकतंत्र का आधार जो लोगों के बीच में, उनके स्तर पर और उनके लिए काम करता है। यह स्थानीय स्तर पर जन प्रतिनिधियों के माध्यम से शासन करने की प्रक्रिया है, जिसमें लोग अपने अधिकारों का उपयोग करते हैं और अपने मुद्दों को उठाते हैं।
2. आधारभूत लोकतंत्र के क्या मुख्य तत्व हैं?
Ans. आधारभूत लोकतंत्र के मुख्य तत्वों में शामिल हैं: 1) स्थानीय स्वशासन, 2) चुनावों के माध्यम से प्रतिनिधित्व, 3) नागरिकों की भागीदारी, और 4) पारदर्शिता और जवाबदेही। इन तत्वों के माध्यम से, नागरिक अपने अधिकारों का संरक्षण और सशक्तिकरण कर सकते हैं।
3. स्थानीय सरकारों की भूमिका क्या होती है?
Ans. स्थानीय सरकारों की भूमिका होती है अपने क्षेत्र में जनहित के कार्यों को संचालित करना, जैसे कि शिक्षा, स्वास्थ्य, स्वच्छता, और बुनियादी ढांचे का विकास। यह स्थानीय समस्याओं का समाधान करने और नागरिकों की आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए जिम्मेदार होती हैं।
4. चुनाव प्रक्रिया का महत्व क्या है?
Ans. चुनाव प्रक्रिया का महत्व यह है कि यह नागरिकों को अपने प्रतिनिधियों को चुनने का अधिकार देती है। इससे लोकतंत्र मजबूत होता है और सरकार को जनता के प्रति जवाबदेह बनाया जाता है। यह प्रक्रिया सुनिश्चित करती है कि हर एक व्यक्ति की आवाज सुनी जाए और उसके विचारों का सम्मान किया जाए।
5. आधारभूत लोकतंत्र में नागरिकों की भागीदारी कैसे सुनिश्चित की जाती है?
Ans. आधारभूत लोकतंत्र में नागरिकों की भागीदारी सुनिश्चित करने के लिए विभिन्न तरीकों का उपयोग किया जाता है, जैसे कि लोक सुनवाई, जनसभाएँ, और सामुदायिक कार्यक्रम। इसके अलावा, शिक्षा और जागरूकता अभियानों के माध्यम से भी नागरिकों को उनके अधिकारों और जिम्मेदारियों के बारे में जानकारी दी जाती है।
Related Searches

Semester Notes

,

Free

,

shortcuts and tricks

,

MCQs

,

Sample Paper

,

Exam

,

mock tests for examination

,

Objective type Questions

,

past year papers

,

NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: आधारभूत लोकतंत्र — भाग 1: शासन | सामाजिक विज्ञान (समाज का अध्ययन: भारत या उसके आगे) कक्षा 6 - Class 6

,

pdf

,

Extra Questions

,

practice quizzes

,

Important questions

,

ppt

,

study material

,

Summary

,

Viva Questions

,

video lectures

,

Previous Year Questions with Solutions

;