Class 9 Exam  >  Class 9 Notes  >  संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)  >  शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) PDF Download

संज्ञा, सर्वनाम और विशेषणों में लिंग के अनुसार एवं शब्दों के अन्तिम स्वर अथवा अन्तिम व्यञ्जन के अनुसार परिवर्तन होता है। जिस प्रकार हिन्दी भाषा में कंर्ता, कर्म, करण आदि कारकों का सम्बन्ध प्रकट करने के लिए “ने, को, से/के द्वारा” इत्यादि चिन्ह संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण आदि में जोड़े जाते हैं। उसी प्रकार संस्कृत भाषा में इन सम्बन्धों को प्रकट करने के लिए विभक्तियों के रूप रखे जाते हैं। इनमें हिन्दी के समान अलग से कोई चिह्न नहीं लगता है।

जैसे-
हिन्दी भाषा – संस्कृत भाषा
बालक ने → बालकः
बालक को → बालकम्
बालक से → बालकेन
दो बालकों को → बालकौ इत्यादि।

(I) संज्ञा शब्दों के रूप
अकारान्त पुल्लिङ्ग “राम” शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)
निर्देश-‘राम’ शब्द के समान ही बालक, छात्र, नर, पुत्र, वानर इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
इकारान्त पुल्लिङ्ग “कवि” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘कवि’ शब्द के समान ही हरि, रवि, कपि, गिरि, अग्नि इत्यादि शब्दों के रूप बनेंगे।
उकारान्त पुल्लिङ्ग “साधु” शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)निर्देश- साधु’ शब्द के समान ही गुरु, भानु, तरु, पशु, रिपु इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
ऋकारान्त पुल्लिङ्ग “पितृ” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘पितृ’ शब्द के समान ही दातृ, भ्रातृ इत्यादि के रूप होते हैं।
हलन्त पुल्लिङ्ग “राजन्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

हलन्त पुल्लिङ्ग “भवत्” (आप) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश- भवत्’ शब्द के समान ही गच्छत्, धीमत्, श्रीमत्, बुद्धिमत् इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
हलन्त पुल्लिङ्ग “आत्मन्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘आत्मन्’ शब्द के समान ही ब्रह्मन्, अध्वन् आदि के रूप होते हैं।
आकारान्त स्त्रीलिङ्ग “रमा” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘रमा’ शब्द के समान ही बाला, बालिका, लता, छात्रा, माला, सीता इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
इकारान्त स्त्रीलिङ्ग “मति” शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘मति’ शब्द के समान ही गति, औषधि, भूमि, जाति इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
ईकारान्त स्त्रीलिङ्ग “नदी” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘नदी’ शब्द के समान ही जननी, पार्वती, पत्नी, नारी इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
ऋकारान्त स्त्रीलिङ्ग “मातृ” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘मातृ’ शब्द के समान ही ‘दुहितृ’ इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
अकारान्त नपुंसकलिङ्ग “फल” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘फल’ शब्द के समान ही पुस्तक, गृह, पुष्प, वन | इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
इकारान्त नपुंसकलिङ्ग “वारि” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘मधु’ शब्द के समान ही वसु, अश्रु, अम्बु इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
नकारान्त नपुंसकलिङ्ग “नामन्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

निर्देश-‘नामन्’ शब्द के समान हेमन्, प्रेमन्, व्योमन्, धामन्, दामन्, सामन्, लोमन् इत्यादि शब्दों के रूप होते हैं।
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

(II) सर्वनाम शब्दों के रूप
नोट-सर्वनाम शब्दों में सम्बोधन नहीं होता। इसलिए इनके रूप प्रथमा से सप्तमी विभक्ति तक ही चलते हैं, सम्बोधन में नहीं।
“अस्मद्” (मैं, हम) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

“युष्मद्” (तू, तुम, तुझे) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

पुल्लिङ्ग “तत्” (वह, उस) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

स्त्रीलिङ्ग “तत्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

नपुंसकलिङ्ग “तत्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

पुल्लिङ्ग “एतत्” शब्द (यह)

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

स्त्रीलिङ्ग “एतत्” शब्द (यह)
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

नपुंसकलिङ्ग “एतत्” शब्द (यह)
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

पुल्लिङ्ग “किम्” (कौन, किस) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

स्त्रीलिङ्ग “किम्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

नपुंसकलिङ्ग “किम्” शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

पुल्लिङ्ग “यत्” (जो) शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

स्त्रीलिङ्ग “यत्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

नपुंसकलिङ्ग “यत्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

पुल्लिङ्ग “इदम्” (यह, दस, ये, इन) शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

स्त्रीलिङ्ग “यत्” शब्द

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

नपुंसकलिङ्ग “इदम्” शब्द
शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

The document शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) is a part of the Class 9 Course संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9).
All you need of Class 9 at this link: Class 9
38 videos|91 docs|22 tests
Related Searches

Summary

,

video lectures

,

pdf

,

Exam

,

Objective type Questions

,

ppt

,

practice quizzes

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Free

,

mock tests for examination

,

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

Sample Paper

,

past year papers

,

study material

,

शब्‍दरूप सामान्‍य परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

shortcuts and tricks

,

Extra Questions

,

Important questions

,

Viva Questions

,

MCQs

,

Semester Notes

;