अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका Chapter Notes | Chapter Notes For Class 8 PDF Download

परिचय

अयं पाठः हितोपदेशग्रन्थात् गृहीतः अस्ति। अस्य मुख्यः सन्देशः — सामान्येष्वपि साधनासु यदि संहत्य बलं भवति तर्हि दुष्करकार्यं साधयितुं शक्यते। कथा कपोतराजस्य चित्रग्रीवस्य मित्रं मुषिकः धरणिकः च सम्बन्धिनी अस्ति। मित्रसमूहस्य साहाय्येन बन्धनमोचनं कथ्यते।

अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका

• गर्मी-अवकाशे छात्राः उत्तराखण्डं गतवन्तः। ते श्रीकेदारनाथस्य आरोहणकाले सेतुभङ्गः अभवत्।
• सर्वे भयभीताः अभवन्, किन्तु नायकः समाधानं प्रदत्तवान्। सर्वे मिलित्वा सेतुं दुरुस्तं कृत्वा लक्ष्यं प्राप्तवन्तः।
• नायकः अवदत् — आत्मविश्वासेन दुष्करं कार्यं साध्यं भवति।
• अस्मिन् प्रसङ्गे नायकः हितोपदेशस्य एकां कथां श्रोतुं प्रेषितवान्।

हितोपदेशकथा

• गोदावरीतीरे शालवृक्षः आसीत्। तत्र व्याधः जालं प्रसार्य कपोतान् ग्रहीतुं प्रयत्नवान्।
• कपोताः तण्डुलकणान् दृष्ट्वा लोभेन भूमौ अवतरितवन्तः।
• ते सर्वे जाले बद्धाः अभवन्।
• चक्रवाकः (चित्रग्रीवः) राजः अवदत् — सर्वे मिलित्वा एकचित्तेन जालमुत्पाट्य गगनं गच्छाम।
• कपोताः एकचित्तेन उत्थाय जालसहिताः आकाशं गतवन्तः।
• व्याधः विस्मितः अभवत्, तदा कपोताः मित्रं धरणिकं मूषिकं समिपं गतवन्तः।
• धरणिकः प्रारम्भे शङ्कायुक्तः आसीत्, किन्तु चिरपरिचयात् कपोतराजं दृष्ट्वा प्रसन्नः जातः।
• धरणिकः सर्वेषां पाशान् कृमेण छित्त्वा मुक्तिं दत्तवान्।
• सर्वे कपोताः आनन्देन आकाशे पुनः गत्वा कृतज्ञतां प्रकटितवन्तः।

अध्ययनफलं

• सङ्घटितः प्रयासः महत्कार्यं साधयति।
• आपद्कालः अपि आत्मविश्वासेन मित्रसाहाय्येन च सुगमः भवति।
• हितोपदेशः बालानां नीतिशिक्षायाः मूलस्रोतः अस्ति।

शब्दार्थ

• भगिः – सेतु
• अक्रन्दन् – रोदितवन्तः
• तण्डुलकणाः – चावलदानानि
• चक्रग्रीवः – कपोतराजः
• धरणिकः – मूषिकः
• एकचित्तिभूय – एकचित्तेन
• पाशः – बन्धनम्
• अपकारः – हानि

अर्थबोधः

• पाठे एकं सूत्रम् — “सङ्घटितेन प्रयत्नेन दुष्करं कार्यं सुलभं भवति।”
• हितोपदेशस्य श्लोकाः अपि अस्मिन्नेव विषये नीतिं दर्शयन्ति।
• तृणानि अपि समूहबलात् गजं बध्नन्ति इत्यत्र दृष्टान्तः दत्तः।

व्याकरणं

• लङ्लकारः, लट्लकारः, लृट्, लोट् इत्यादयः प्रयोगाः दत्ताः।
• लट्-लकारे ल्यप्-प्रत्ययस्य प्रयोगः पठितः।
• सन्धिसूत्राणि, समासाः, अव्ययानि अपि दत्तानि।

ग्रन्थपरिचयः

• एषः पाठः “हितोपदेशः” नामकग्रन्थात् उद्धृतः अस्ति।
• लेखकः पण्डितः नारायणपण्डितः।
• हितोपदेशे चत्वारः प्रकरणाः — मित्रलाभः, सुहृद्भेदः, विग्रहः, सन्धिः।
• बालानां संस्कृतशिक्षायै अयं ग्रन्थः उपयोगी अस्ति।

नीतिश्लोकाः

• “अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका। तृणैरगुणितैर्मत्वा बद्ध्यन्ते मत्स्ययो महान्॥”
• “धैर्यं क्षमा धर्ममथोऽभियोगे शमा वक्तृत्वं युधि चाप्रणाशः। यशश्च शीलं च यदा प्रयुक्तं तदा गुणाः स्युः पुरुषस्य सन्तः॥”