Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण

NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


??? ?? ???? ????-??? ?????? ?? ?? ?? ??
?? ? ? ?
???? ? ? ? ??? ??? ?
??????, ??? ???? ?
???? ?? ?? 
?
??? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ?
??? ?????? ? ? ?? ? ????? ??? ??? ?? ? ??, ??? ?? ???? ???? ? ? 
?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??????, ??? ? ??? ? ?? ? ? ? ????? ? ? ?? ?
???? ?? ??? ?? ?? ?????— ?? 
?
???: ?????? ?? ???? 
???? ???, ?
?????
? , ? ?????, ?? ??? ??? ? ? ???? ???
? ? ? ??? ? ??????? ? ? ?
???? , ?? ???? ?? ???? ???
? ? ? 
???? ??? ?
??? ? ???? ? ????? ???, ??? ?? ??? ???? ???? 
?? ?
??? ??
? ? ? ?
??? ??? ?? ??? ???? ?? ???
???? ???? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??????? ?? ?? ??? ???? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ?
?? ? ??????? ?? ? ??????, 
????? ?? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ???? ? ??? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ????? ? ?? ????? ? ? ?
?? ? ??????? 
? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ??? ????? ???? , ???? ? ????? ???? ?? ??? ???? 
????? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ???
4.1 ?????? ?? ?
????? ?? ?
????
???? ?? ???? ????-???? ??? ? ??? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ??? ??? —
???? ? ? ??? ? ??
????? 
??? ???
??? ???? ? ? ???-??? ????? ? ???, 
??
??? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
???? 
???? ? ??? ??
?? ???
??? ?????? ? ?? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ? ? ??? ? 
??? ??? ? ??? ???
??? ??? ?? ? ?? ???? ? ??? ?? ???? ???? ??? 
??? ? ???? ??? ??? ? ??? ? ? ? ??? ??? 
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ????
??????? ?? ??????  
?? ???????? ?? ???
4
Chapter 4.indd   74 20/09/2024   15:49:33
Reprint 2025-26
Page 2


??? ?? ???? ????-??? ?????? ?? ?? ?? ??
?? ? ? ?
???? ? ? ? ??? ??? ?
??????, ??? ???? ?
???? ?? ?? 
?
??? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ?
??? ?????? ? ? ?? ? ????? ??? ??? ?? ? ??, ??? ?? ???? ???? ? ? 
?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??????, ??? ? ??? ? ?? ? ? ? ????? ? ? ?? ?
???? ?? ??? ?? ?? ?????— ?? 
?
???: ?????? ?? ???? 
???? ???, ?
?????
? , ? ?????, ?? ??? ??? ? ? ???? ???
? ? ? ??? ? ??????? ? ? ?
???? , ?? ???? ?? ???? ???
? ? ? 
???? ??? ?
??? ? ???? ? ????? ???, ??? ?? ??? ???? ???? 
?? ?
??? ??
? ? ? ?
??? ??? ?? ??? ???? ?? ???
???? ???? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??????? ?? ?? ??? ???? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ?
?? ? ??????? ?? ? ??????, 
????? ?? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ???? ? ??? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ????? ? ?? ????? ? ? ?
?? ? ??????? 
? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ??? ????? ???? , ???? ? ????? ???? ?? ??? ???? 
????? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ???
4.1 ?????? ?? ?
????? ?? ?
????
???? ?? ???? ????-???? ??? ? ??? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ??? ??? —
???? ? ? ??? ? ??
????? 
??? ???
??? ???? ? ? ???-??? ????? ? ???, 
??
??? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
???? 
???? ? ??? ??
?? ???
??? ?????? ? ?? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ? ? ??? ? 
??? ??? ? ??? ???
??? ??? ?? ? ?? ???? ? ??? ?? ???? ???? ??? 
??? ? ???? ??? ??? ? ??? ? ? ? ??? ??? 
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ????
??????? ?? ??????  
?? ???????? ?? ???
4
Chapter 4.indd   74 20/09/2024   15:49:33
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
75
???? ???? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ? ? 
??? ? ?? ??? ? ? ?? ?, ???? ?? ???? ?? ? ?? ??? ? 
? ????? ??? ?? ???? ? ????? ? ?? ???? ? ????
 ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??? ?? ?
???? ? ? ?????? ?? ?? ?? ??? ? 
??
????? ??? ? ?? ??? ??? ??? ????? ?? ?
??? ??? ??? ???
???? ?? ?
??? ????? ??? ??—
?? ?? ??? ??? ??
????? ????? ? ?, “????? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ? ???? ?? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? 
??? ??? ? ????? ? ???” 
?
?? ? ??? ? ???? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ?????? ?? ?? ? ???? ???? ???? ?? ?, “?? ??? ?? 
???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ??? ???? ?? ?
??? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ???? ????”
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?? ?? ? ? ????-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? 
?? ??? ???????
2. ???? ???? ??? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ??? ???-? ? ???
3. ???? ? ???-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ??? ?? ????
4. ??? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ???? ? ????? ??? ??? ????? ?? ? ? ?????? ? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?
??? ?? ?? 
???? ?? ? ???? ??? ? ??, ??? ? ?? ?
??? ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ?? ? ? 
???? ?? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ??? 
???????? – ???? ? ???? – ??? ??
??? ??? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?? ??? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ????
?
?? – ???? ?? ?? (???? ? ) ??? ? – ???? ??? ?? – ??? ???? 
?
??? ?? ? – ??? ??? ?? ??
? – ???? ??? ?? – ???? ? ? 
???? – ???? ????? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??????? – ???? ? ? ? ????? ??? – ???? ? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?????? – ???? ? ??? – ??? ??? ??????? – ??? ????
????? – ?????
??? ?? ?? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??? ??? – ??? ???? ? ???? – ??? ??? ?????? ? – ???? ? ?
?? ????? – ???? ? ? 
75
Chapter 4.indd   75 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
Page 3


??? ?? ???? ????-??? ?????? ?? ?? ?? ??
?? ? ? ?
???? ? ? ? ??? ??? ?
??????, ??? ???? ?
???? ?? ?? 
?
??? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ?
??? ?????? ? ? ?? ? ????? ??? ??? ?? ? ??, ??? ?? ???? ???? ? ? 
?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??????, ??? ? ??? ? ?? ? ? ? ????? ? ? ?? ?
???? ?? ??? ?? ?? ?????— ?? 
?
???: ?????? ?? ???? 
???? ???, ?
?????
? , ? ?????, ?? ??? ??? ? ? ???? ???
? ? ? ??? ? ??????? ? ? ?
???? , ?? ???? ?? ???? ???
? ? ? 
???? ??? ?
??? ? ???? ? ????? ???, ??? ?? ??? ???? ???? 
?? ?
??? ??
? ? ? ?
??? ??? ?? ??? ???? ?? ???
???? ???? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??????? ?? ?? ??? ???? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ?
?? ? ??????? ?? ? ??????, 
????? ?? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ???? ? ??? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ????? ? ?? ????? ? ? ?
?? ? ??????? 
? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ??? ????? ???? , ???? ? ????? ???? ?? ??? ???? 
????? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ???
4.1 ?????? ?? ?
????? ?? ?
????
???? ?? ???? ????-???? ??? ? ??? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ??? ??? —
???? ? ? ??? ? ??
????? 
??? ???
??? ???? ? ? ???-??? ????? ? ???, 
??
??? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
???? 
???? ? ??? ??
?? ???
??? ?????? ? ?? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ? ? ??? ? 
??? ??? ? ??? ???
??? ??? ?? ? ?? ???? ? ??? ?? ???? ???? ??? 
??? ? ???? ??? ??? ? ??? ? ? ? ??? ??? 
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ????
??????? ?? ??????  
?? ???????? ?? ???
4
Chapter 4.indd   74 20/09/2024   15:49:33
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
75
???? ???? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ? ? 
??? ? ?? ??? ? ? ?? ?, ???? ?? ???? ?? ? ?? ??? ? 
? ????? ??? ?? ???? ? ????? ? ?? ???? ? ????
 ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??? ?? ?
???? ? ? ?????? ?? ?? ?? ??? ? 
??
????? ??? ? ?? ??? ??? ??? ????? ?? ?
??? ??? ??? ???
???? ?? ?
??? ????? ??? ??—
?? ?? ??? ??? ??
????? ????? ? ?, “????? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ? ???? ?? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? 
??? ??? ? ????? ? ???” 
?
?? ? ??? ? ???? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ?????? ?? ?? ? ???? ???? ???? ?? ?, “?? ??? ?? 
???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ??? ???? ?? ?
??? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ???? ????”
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?? ?? ? ? ????-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? 
?? ??? ???????
2. ???? ???? ??? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ??? ???-? ? ???
3. ???? ? ???-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ??? ?? ????
4. ??? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ???? ? ????? ??? ??? ????? ?? ? ? ?????? ? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?
??? ?? ?? 
???? ?? ? ???? ??? ? ??, ??? ? ?? ?
??? ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ?? ? ? 
???? ?? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ??? 
???????? – ???? ? ???? – ??? ??
??? ??? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?? ??? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ????
?
?? – ???? ?? ?? (???? ? ) ??? ? – ???? ??? ?? – ??? ???? 
?
??? ?? ? – ??? ??? ?? ??
? – ???? ??? ?? – ???? ? ? 
???? – ???? ????? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??????? – ???? ? ? ? ????? ??? – ???? ? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?????? – ???? ? ??? – ??? ??? ??????? – ??? ????
????? – ?????
??? ?? ?? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??? ??? – ??? ???? ? ???? – ??? ??? ?????? ? – ???? ? ?
?? ????? – ???? ? ? 
75
Chapter 4.indd   75 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
????? ?????  ?  ??? ? 6
76
?? ? ??? ?????? ?? ?
??? ???? ???? ?? ?? ?????, ??? ? ?? ?
??? ?? ??? ? ? ? ???? ?? ?? ???? 
???? ?????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ????
a. ??? ? ????- ??? ?????? ? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ??? ? ??.??. ?? ???-? ? ???  
b. ? ???? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??  
c. ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ???  
d. ? ???? ?? ? ???? ?? ??? ???  
?? ? ????? ?? ?? ???? ??? ? ??? ????? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ???????? ? ??? ? ? ????? ? 
?? ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ? ?? ??? ?????, ?
??? ?? ???
???, ?
???????, ???? ?? ? ??
????? ????? ? ???? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ??
?? ????? ? ????? ?? ?? ??? ????? ?? ??? ?? ???????? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ???? ????? 
?? ? ???-???? ?? ????? ??? ? ??? ??? ? ? ?? ? ?? ?? ??? ????? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ????  
(tally mark) ‘?’ ?? ??? ?? ?? ?????? 5 ?? ??????, ??? ? ??? ???? ????? ? ?? ?????? ?? ??? ??? 
? ????? ?? ??? ? ???? ?? ??? 
‘ ’
 ? ? ??? ??? ?
??? ?? ?? ???
????? ????? ???? ???? ???????? ?? ?
???? 
????? | ||||
6
???? ?? ??? ??? |||| ||||
9
???????? ||| |||| ||||
____________
????
|||
____________
??? ????? || ||||
____________
  ???,   ???   ????? 1. ???????? ?? ??? ?
?????
? ??? ?? ???? ??? ?? ? ????? ? ? ?? ???? ? ???? ? ? ?? ?, ??????? ? ???? 
?? ?
??? ?? ???—
a. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ?? ???  
b. ???? ??   ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
c. ?
??????? ?? ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
???? ???   
d. ???
????? ??  ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
e. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
??? ?? ???
??? ? ? ??? ?? ?? ??? 
Chapter 4.indd   76 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
Page 4


??? ?? ???? ????-??? ?????? ?? ?? ?? ??
?? ? ? ?
???? ? ? ? ??? ??? ?
??????, ??? ???? ?
???? ?? ?? 
?
??? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ?
??? ?????? ? ? ?? ? ????? ??? ??? ?? ? ??, ??? ?? ???? ???? ? ? 
?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??????, ??? ? ??? ? ?? ? ? ? ????? ? ? ?? ?
???? ?? ??? ?? ?? ?????— ?? 
?
???: ?????? ?? ???? 
???? ???, ?
?????
? , ? ?????, ?? ??? ??? ? ? ???? ???
? ? ? ??? ? ??????? ? ? ?
???? , ?? ???? ?? ???? ???
? ? ? 
???? ??? ?
??? ? ???? ? ????? ???, ??? ?? ??? ???? ???? 
?? ?
??? ??
? ? ? ?
??? ??? ?? ??? ???? ?? ???
???? ???? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??????? ?? ?? ??? ???? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ?
?? ? ??????? ?? ? ??????, 
????? ?? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ???? ? ??? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ????? ? ?? ????? ? ? ?
?? ? ??????? 
? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ??? ????? ???? , ???? ? ????? ???? ?? ??? ???? 
????? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ???
4.1 ?????? ?? ?
????? ?? ?
????
???? ?? ???? ????-???? ??? ? ??? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ??? ??? —
???? ? ? ??? ? ??
????? 
??? ???
??? ???? ? ? ???-??? ????? ? ???, 
??
??? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
???? 
???? ? ??? ??
?? ???
??? ?????? ? ?? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ? ? ??? ? 
??? ??? ? ??? ???
??? ??? ?? ? ?? ???? ? ??? ?? ???? ???? ??? 
??? ? ???? ??? ??? ? ??? ? ? ? ??? ??? 
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ????
??????? ?? ??????  
?? ???????? ?? ???
4
Chapter 4.indd   74 20/09/2024   15:49:33
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
75
???? ???? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ? ? 
??? ? ?? ??? ? ? ?? ?, ???? ?? ???? ?? ? ?? ??? ? 
? ????? ??? ?? ???? ? ????? ? ?? ???? ? ????
 ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??? ?? ?
???? ? ? ?????? ?? ?? ?? ??? ? 
??
????? ??? ? ?? ??? ??? ??? ????? ?? ?
??? ??? ??? ???
???? ?? ?
??? ????? ??? ??—
?? ?? ??? ??? ??
????? ????? ? ?, “????? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ? ???? ?? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? 
??? ??? ? ????? ? ???” 
?
?? ? ??? ? ???? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ?????? ?? ?? ? ???? ???? ???? ?? ?, “?? ??? ?? 
???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ??? ???? ?? ?
??? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ???? ????”
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?? ?? ? ? ????-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? 
?? ??? ???????
2. ???? ???? ??? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ??? ???-? ? ???
3. ???? ? ???-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ??? ?? ????
4. ??? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ???? ? ????? ??? ??? ????? ?? ? ? ?????? ? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?
??? ?? ?? 
???? ?? ? ???? ??? ? ??, ??? ? ?? ?
??? ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ?? ? ? 
???? ?? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ??? 
???????? – ???? ? ???? – ??? ??
??? ??? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?? ??? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ????
?
?? – ???? ?? ?? (???? ? ) ??? ? – ???? ??? ?? – ??? ???? 
?
??? ?? ? – ??? ??? ?? ??
? – ???? ??? ?? – ???? ? ? 
???? – ???? ????? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??????? – ???? ? ? ? ????? ??? – ???? ? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?????? – ???? ? ??? – ??? ??? ??????? – ??? ????
????? – ?????
??? ?? ?? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??? ??? – ??? ???? ? ???? – ??? ??? ?????? ? – ???? ? ?
?? ????? – ???? ? ? 
75
Chapter 4.indd   75 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
????? ?????  ?  ??? ? 6
76
?? ? ??? ?????? ?? ?
??? ???? ???? ?? ?? ?????, ??? ? ?? ?
??? ?? ??? ? ? ? ???? ?? ?? ???? 
???? ?????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ????
a. ??? ? ????- ??? ?????? ? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ??? ? ??.??. ?? ???-? ? ???  
b. ? ???? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??  
c. ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ???  
d. ? ???? ?? ? ???? ?? ??? ???  
?? ? ????? ?? ?? ???? ??? ? ??? ????? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ???????? ? ??? ? ? ????? ? 
?? ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ? ?? ??? ?????, ?
??? ?? ???
???, ?
???????, ???? ?? ? ??
????? ????? ? ???? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ??
?? ????? ? ????? ?? ?? ??? ????? ?? ??? ?? ???????? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ???? ????? 
?? ? ???-???? ?? ????? ??? ? ??? ??? ? ? ?? ? ?? ?? ??? ????? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ????  
(tally mark) ‘?’ ?? ??? ?? ?? ?????? 5 ?? ??????, ??? ? ??? ???? ????? ? ?? ?????? ?? ??? ??? 
? ????? ?? ??? ? ???? ?? ??? 
‘ ’
 ? ? ??? ??? ?
??? ?? ?? ???
????? ????? ???? ???? ???????? ?? ?
???? 
????? | ||||
6
???? ?? ??? ??? |||| ||||
9
???????? ||| |||| ||||
____________
????
|||
____________
??? ????? || ||||
____________
  ???,   ???   ????? 1. ???????? ?? ??? ?
?????
? ??? ?? ???? ??? ?? ? ????? ? ? ?? ???? ? ???? ? ? ?? ?, ??????? ? ???? 
?? ?
??? ?? ???—
a. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ?? ???  
b. ???? ??   ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
c. ?
??????? ?? ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
???? ???   
d. ???
????? ??  ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
e. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
??? ?? ???
??? ? ? ??? ?? ?? ??? 
Chapter 4.indd   76 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
77
?? ? ????? ?? ???? ?? ? ??? ? ??? ?? ? ???? ??? ??? ?? ????? ??
??? ?? ???????? ??? ? ?? 
? ??? ? ? ??
????? ?? ??? ?? ?? ? ???? ?? ??? ??? ??? ?
???? ??? ???????? ??? ??? ??? ? ????? ? ????? 
2. ??? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ????? ????? ??? ???? ? ? ?? ? ??????? ?? ??? 
?????? ?? ???? ??? ?? ??????? ?? ???? ??, ??? ?? ? ? ??? ?? ??? ???
??? ??? ?? ?
?????? (organi ze) ???? ? ? ?? ?, ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ????? ? ? ??? ?? ? 
????? ??? ?? ??? ??? ? ??? ???? ??? ? ? ???????? ?? ?
????? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
???? ?? ? ????? ???? 
??? ? ? ??? ?? ?? ? ?? ?????? ? ? ????? ?? ????? ???? ?
?????? 6, 9, ... ?
???? ?? ???????? ?????, 
?
??? ?? ???
???, .... ?? ?? ??: ???
???????? (frequencies) ????
?
???? ? ?
???? ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ??? ? ?
????? ? ? ? ??? ? ? ???? ? ?? ?
???? ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ?—
4 5 3 4 3 4 5 5 4
5 5 4 5 6 4 3 5 6
4 6 4 5 7 5 6 4 5
??? ??? ????? ???? ?????? ??? ? ? ?
????? ? ? ? ??? ?? ???? ? (ascending) ?? ? ??? ??????? ?? ?? ??—
 3,  3,  3,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  6,  6,  6,  6,  7
  ???,   ???   ????? 1. ???????? ?? ????? ?? ? ? ? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ?? ???— 
a. ???? ??? ?
????? ? ? ??????? ? ??? ______ ???
b. ???? ??? ?
????? ? ? ???
????? ? ??? ______ ???
c. ______ ???? ????? ???, ?? 5 ? ? ? ??? ? ? ?
??? ? ?????? ????
d. ______ ???? ????? ???, ?? 4 ?? ? ?? ? ??? ? ? ?
??? ? ?????? ????  
2.   ?????? ? ? ????? ?? ? ??? ??????? ?? ???? ?? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ? ???? ??? ?? ? ?? ? ??  
?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ????
3. ??? ?????? ?? ??????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ?? ?? ????
???? 
????? Chapter 4.indd   77 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
Page 5


??? ?? ???? ????-??? ?????? ?? ?? ?? ??
?? ? ? ?
???? ? ? ? ??? ??? ?
??????, ??? ???? ?
???? ?? ?? 
?
??? ?? ??? ?? ?? ?????? ?? ?
??? ?????? ? ? ?? ? ????? ??? ??? ?? ? ??, ??? ?? ???? ???? ? ? 
?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??????, ??? ? ??? ? ?? ? ? ? ????? ? ? ?? ?
???? ?? ??? ?? ?? ?????— ?? 
?
???: ?????? ?? ???? 
???? ???, ?
?????
? , ? ?????, ?? ??? ??? ? ? ???? ???
? ? ? ??? ? ??????? ? ? ?
???? , ?? ???? ?? ???? ???
? ? ? 
???? ??? ?
??? ? ???? ? ????? ???, ??? ?? ??? ???? ???? 
?? ?
??? ??
? ? ? ?
??? ??? ?? ??? ???? ?? ???
???? ???? ?? ?
??? ?? ?? ???? ??????? ?? ?? ??? ???? 
?? ? ?? ?????? ?? ? ?? ? ??? ? ??? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ?
?? ? ??????? ?? ? ??????, 
????? ?? ???? ?? ?? ??? ???? ?? ?? ???? ? ??? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ????? ? ?? ????? ? ? ?
?? ? ??????? 
? ? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ??? ????? ???? , ???? ? ????? ???? ?? ??? ???? 
????? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ???? ? ???
4.1 ?????? ?? ?
????? ?? ?
????
???? ?? ???? ????-???? ??? ? ??? ? ? ???? ??? ? ???? ?? ??? ??? —
???? ? ? ??? ? ??
????? 
??? ???
??? ???? ? ? ???-??? ????? ? ???, 
??
??? ?? ???? ?? ??? ?? ?? ?
???? 
???? ? ??? ??
?? ???
??? ?????? ? ?? ?? ?? ??? 
???? ??? ???? ? ? ??? ? 
??? ??? ? ??? ???
??? ??? ?? ? ?? ???? ? ??? ?? ???? ???? ??? 
??? ? ???? ??? ??? ? ??? ? ? ? ??? ??? 
?? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ? ????
??????? ?? ??????  
?? ???????? ?? ???
4
Chapter 4.indd   74 20/09/2024   15:49:33
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
75
???? ???? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ? ? 
??? ? ?? ??? ? ? ?? ?, ???? ?? ???? ?? ? ?? ??? ? 
? ????? ??? ?? ???? ? ????? ? ?? ???? ? ????
 ???? ?? ?? ?? ?? ???? ? ? ?? ???? ???? ????? ? ? ??? ? ??? ?? ?
???? ? ? ?????? ?? ?? ?? ??? ? 
??
????? ??? ? ?? ??? ??? ??? ????? ?? ?
??? ??? ??? ???
???? ?? ?
??? ????? ??? ??—
?? ?? ??? ??? ??
????? ????? ? ?, “????? ??? ?? ?
??? ???? ?? ?? ? ???? ?? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? 
??? ??? ? ????? ? ???” 
?
?? ? ??? ? ???? ?? ?
??? ? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ?????? ?? ?? ? ???? ???? ???? ?? ?, “?? ??? ?? 
???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ??? ???? ?? ?
??? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ?? ?? ? ???? ????”
  ???,   ???   ????? 1. ???? ?? ?? ?? ? ? ????-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ? ? ?? 
?? ??? ???????
2. ???? ???? ??? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ??? ???-? ? ???
3. ???? ? ???-??? ?????? ? ? ??? ???? ? ??? ??? ??? ? ??? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ??? ?? ????
4. ??? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ???? ? ????? ??? ??? ????? ?? ? ? ?????? ? ? ?? ? ??? ?? ???? ?? ?
??? ?? ?? 
???? ?? ? ???? ??? ? ??, ??? ? ?? ?
??? ??? ? ? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ????? ?? ? ? ???? ?? ? ? 
???? ?? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ??? 
???????? – ???? ? ???? – ??? ??
??? ??? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?? ??? – ??? ??? ????? ? – ???? ?? ?? (???? ? ) ????? – ??? ????
?
?? – ???? ?? ?? (???? ? ) ??? ? – ???? ??? ?? – ??? ???? 
?
??? ?? ? – ??? ??? ?? ??
? – ???? ??? ?? – ???? ? ? 
???? – ???? ????? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??????? – ???? ? ? ? ????? ??? – ???? ? ??? – ???? ?? ?? (???? ? )
?????? – ???? ? ??? – ??? ??? ??????? – ??? ????
????? – ?????
??? ?? ?? – ???? ? ? ? ????? – ???? 
??? ??? – ??? ???? ? ???? – ??? ??? ?????? ? – ???? ? ?
?? ????? – ???? ? ? 
75
Chapter 4.indd   75 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
????? ?????  ?  ??? ? 6
76
?? ? ??? ?????? ?? ?
??? ???? ???? ?? ?? ?????, ??? ? ?? ?
??? ?? ??? ? ? ? ???? ?? ?? ???? 
???? ?????? ?? ???? ??? ? ???? ?? ????
a. ??? ? ????- ??? ?????? ? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ??? ? ??.??. ?? ???-? ? ???  
b. ? ???? ?? ???? ??? ?? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??  
c. ??? ? ???? ?? ?? ????? ??? ?? ??? ? ???? ??? ?? ??? ???  
d. ? ???? ?? ? ???? ?? ??? ???  
?? ? ????? ?? ?? ???? ??? ? ??? ????? ? ??? ?? ?? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ???????? ? ??? ? ? ????? ? 
?? ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ? ?? ??? ?????, ?
??? ?? ???
???, ?
???????, ???? ?? ? ??
????? ????? ? ???? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ??
?? ????? ? ????? ?? ?? ??? ????? ?? ??? ?? ???????? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ???? ???? ????? 
?? ? ???-???? ?? ????? ??? ? ??? ??? ? ? ?? ? ?? ?? ??? ????? ?? ???? ???? ????? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ????  
(tally mark) ‘?’ ?? ??? ?? ?? ?????? 5 ?? ??????, ??? ? ??? ???? ????? ? ?? ?????? ?? ??? ??? 
? ????? ?? ??? ? ???? ?? ??? 
‘ ’
 ? ? ??? ??? ?
??? ?? ?? ???
????? ????? ???? ???? ???????? ?? ?
???? 
????? | ||||
6
???? ?? ??? ??? |||| ||||
9
???????? ||| |||| ||||
____________
????
|||
____________
??? ????? || ||||
____________
  ???,   ???   ????? 1. ???????? ?? ??? ?
?????
? ??? ?? ???? ??? ?? ? ????? ? ? ?? ???? ? ???? ? ? ?? ?, ??????? ? ???? 
?? ?
??? ?? ???—
a. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ????? ? ? ??? ?? ?? ???  
b. ???? ??   ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
c. ?
??????? ?? ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
???? ???   
d. ???
????? ??  ???? ?????? ??? ?? ??? ?
???? ????
e. ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
??? ?? ???
??? ? ? ??? ?? ?? ??? 
Chapter 4.indd   76 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
?????? ?? ???
??? ?? ????? ????? ???
77
?? ? ????? ?? ???? ?? ? ??? ? ??? ?? ? ???? ??? ??? ?? ????? ??
??? ?? ???????? ??? ? ?? 
? ??? ? ? ??
????? ?? ??? ?? ?? ? ???? ?? ??? ??? ??? ?
???? ??? ???????? ??? ??? ??? ? ????? ? ????? 
2. ??? ?? ?? ? ???? ?? ???? ?? ?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ????? ????? ??? ???? ? ? ?? ? ??????? ?? ??? 
?????? ?? ???? ??? ?? ??????? ?? ???? ??, ??? ?? ? ? ??? ?? ??? ???
??? ??? ?? ?
?????? (organi ze) ???? ? ? ?? ?, ?? ?? ? ?? ?? ??? ?? ???? ????? ? ? ??? ?? ? 
????? ??? ?? ??? ??? ? ??? ???? ??? ? ? ???????? ?? ?
????? ???? ???? ?????? ??? ?? ?
???? ?? ? ????? ???? 
??? ? ? ??? ?? ?? ? ?? ?????? ? ? ????? ?? ????? ???? ?
?????? 6, 9, ... ?
???? ?? ???????? ?????, 
?
??? ?? ???
???, .... ?? ?? ??: ???
???????? (frequencies) ????
?
???? ? ?
???? ?? ???? ???? ?????? ??? ?? ??? ? ?
????? ? ? ? ??? ? ? ???? ? ?? ?
???? ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? 
?? ?? ??? ?? ?? ? ?—
4 5 3 4 3 4 5 5 4
5 5 4 5 6 4 3 5 6
4 6 4 5 7 5 6 4 5
??? ??? ????? ???? ?????? ??? ? ? ?
????? ? ? ? ??? ?? ???? ? (ascending) ?? ? ??? ??????? ?? ?? ??—
 3,  3,  3,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  4,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  5,  6,  6,  6,  6,  7
  ???,   ???   ????? 1. ???????? ?? ????? ?? ? ? ? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ?
???? ?? ?? ???? ? ?? ???— 
a. ???? ??? ?
????? ? ? ??????? ? ??? ______ ???
b. ???? ??? ?
????? ? ? ???
????? ? ??? ______ ???
c. ______ ???? ????? ???, ?? 5 ? ? ? ??? ? ? ?
??? ? ?????? ????
d. ______ ???? ????? ???, ?? 4 ?? ? ?? ? ??? ? ? ?
??? ? ?????? ????  
2.   ?????? ? ? ????? ?? ? ??? ??????? ?? ???? ?? ? ??? ????? ?? ? ? ??? ? ???? ??? ?? ? ?? ? ??  
?? ?? ???? ? ?? ??? ?? ????
3. ??? ?????? ?? ??????? ?? ???? ?? ??? ? ????? ?? ?? ????
???? 
????? Chapter 4.indd   77 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
????? ?????  ?  ??? ? 6
78
4. ?
?? ? ??? ????? ? ? ? ?? ???? ? ?? ?? ???? ??-? ?? ???? ???? ??? ?????? ???? ?? ?? ???? 
?? ?? ???? ??? ?? ?? ????? ? ?? ??? ??? ?????? ??? (?? ?? ? ??? ? ?? ?
? ??? ? ??? ? ??? ? ??? 
????? ? ??), ??? ?? ??? ?? ??? ???? ?? ?? ???????? ?? ? ???? ??? ?? ??—
? ??? ? ????? ?? ?
????
????
???
…
….
a. ???-? ? ??? ??????? ?
???? ??? ??? ??
b. ???-? ? ??? ???
????? ?
???? ??? ??? ?? 
c. ??? ??? ?? ??? ??? ??, ????? ?
?????? ?? ?? ?? ???  
5.  ?? ??? ? ? ??? ?? ??? ?? ??? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ??? ? ?? ?? ?? 
???? ???? ?? ???? ???? ????? ?? ????? ??? ? ? ????? ? ? ???? ? ??? ?? ? ??? ?? ???? 
?????? ??
??? ?? ?? ? ???? ???? ?? ?? ???? ?? ???? ??? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ???? ?? ??? ? ?? ??? ‘c’ , 
‘e’, ‘i’, ‘r’ ?? ‘x’ ?? ?
?????? ???? ? ?? ??? ???????? ?? ? ???? ?? ?
??? ?? ????
???? c e i r x
???
? ? ?? ?? ??? ???? ? 
?? ?? ??? ??? ???? 
???? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ??  ??? ??? ??? 
?? ?
???? 
a. ???? ? ??? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ? ...... ???
b. ???? ?? ? ?? ?? ??? ?? ??? ??? ? ......... ???
c. ?? ?????? ? ?? ??? ‘c’ , ‘e’, ‘i’, ‘r’ ?? ‘x’ ?? ???? ? ??
?????? ? ? ? ? ???? ?? ? ??? 
?? ??? ?
??? ? ????? ?? ???? ?
??? ? ? ?? ? ?? ? ???-??? ?????? ?? ?
?????? ? ? ?? ??? 
?? ?? ???? ? ?? ???? ??? ??? ? ?? ? ? ??? ??? ?????? ? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? 
?? ?? ??? (???? ?? ???? ???? ????? ?? ??? ?? ? ‘c’ , ‘e’, ‘i’, ‘r’ ?? ‘x’ ?? ??? ?? ???? ?? 
?
?? ???? ??!) ??? ? ??? ?? ?? ?? ? ???? ??? 
Chapter 4.indd   78 20/09/2024   15:49:34
Reprint 2025-26
Read More
236 docs

FAQs on NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण - गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

1. आकड़ों का प्रबंधन क्या होता है और इसके प्रमुख तत्व कौन से हैं?
Ans. आकड़ों का प्रबंधन का अर्थ है आंकड़ों को एकत्र करना, संरचना देना, विश्लेषण करना और उन्हें सही तरीके से प्रस्तुत करना। इसके प्रमुख तत्वों में डेटा संग्रहण, डेटा संगठन, डेटा विश्लेषण और डेटा प्रस्तुति शामिल हैं।
2. आकड़ों का प्रस्तुतीकरण कैसे किया जाता है?
Ans. आकड़ों का प्रस्तुतीकरण विभिन्न तरीकों से किया जा सकता है जैसे कि तालिकाओं, चार्ट्स, ग्राफ्स और इन्फोग्राफिक्स के माध्यम से। यह महत्वपूर्ण है कि प्रस्तुति सरल, स्पष्ट और आकर्षक हो, ताकि दर्शक आसानी से समझ सकें कि आकड़े क्या दर्शा रहे हैं।
3. आकड़ों का विश्लेषण क्यों आवश्यक है?
Ans. आकड़ों का विश्लेषण यह समझने में मदद करता है कि डेटा में क्या पैटर्न, प्रवृत्तियाँ और रुझान हैं। यह निर्णय लेने की प्रक्रियाओं को बेहतर बनाने में सहायक होता है और समस्या समाधान के लिए उपयोगी जानकारी प्रदान करता है।
4. आकड़ों का संग्रहण कैसे किया जाता है?
Ans. आकड़ों का संग्रहण विभिन्न तरीकों से किया जा सकता है जैसे कि सर्वेक्षणों, प्रयोगों, और मौजूदा डेटा स्रोतों से। महत्वपूर्ण है कि डेटा को सही तरीके से रिकॉर्ड किया जाए ताकि बाद में उसे सही रूप में उपयोग किया जा सके।
5. आकड़ों का प्रबंधन और प्रस्तुतीकरण किस प्रकार के क्षेत्रों में उपयोग किया जाता है?
Ans. आकड़ों का प्रबंधन और प्रस्तुतीकरण शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यवसाय, विज्ञान, और अनुसंधान जैसे विभिन्न क्षेत्रों में किया जाता है। यह विभिन्न प्रकार के निर्णय लेने की प्रक्रियाओं में मदद करता है और डेटा आधारित निष्कर्षों को निकालने में सहायक होता है।
Related Searches

Viva Questions

,

NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Semester Notes

,

Objective type Questions

,

Summary

,

Exam

,

NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Extra Questions

,

past year papers

,

Previous Year Questions with Solutions

,

ppt

,

study material

,

NCERT Textbook: आकँड़ों का प्रबंधन और प्रस्‍तुतिकरण | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Important questions

,

Sample Paper

,

pdf

,

shortcuts and tricks

,

practice quizzes

,

video lectures

,

Free

,

MCQs

,

mock tests for examination

;