CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


149
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
?????
?? ????
???? — ??? 1: 
????
???? ???
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ???? ?? ??????? :”
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ???? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ???? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ???? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
????? ?
10
????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
????
????
????
????
?? ??
?? ??
?? ??
???
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
???
???
?? ?
???
???
???
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
???
? ?
???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ? ???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ?? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ??? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ??????
??? ??????
??? ??? ???
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ?? ????
??? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
Page 2


149
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
?????
?? ????
???? — ??? 1: 
????
???? ???
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ???? ?? ??????? :”
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ???? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ???? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ???? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
????? ?
10
????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
????
????
????
????
?? ??
?? ??
?? ??
???
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
???
???
?? ?
???
???
???
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
???
? ?
???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ? ???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ?? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ??? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ??????
??? ??????
??? ??? ???
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ?? ????
??? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ??? ???? ? ??????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ???? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ???, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ???? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ?????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ??? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ????? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ????? 10.1 ??? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ???? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ???? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ????? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
???? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ??? ?? ??? ??? ?????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ????? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ???? ?? ? ???? ????? ???? ????
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ?????? ???? ?? ?
?????? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
Page 3


149
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
?????
?? ????
???? — ??? 1: 
????
???? ???
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ???? ?? ??????? :”
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ???? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ???? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ???? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
????? ?
10
????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
????
????
????
????
?? ??
?? ??
?? ??
???
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
???
???
?? ?
???
???
???
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
???
? ?
???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ? ???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ?? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ??? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ??????
??? ??????
??? ??? ???
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ?? ????
??? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ??? ???? ? ??????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ???? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ???, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ???? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ?????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ??? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ????? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ????? 10.1 ??? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ???? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ???? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ????? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
???? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ??? ?? ??? ??? ?????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ????? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ???? ?? ? ???? ????? ???? ????
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ?????? ???? ?? ?
?????? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
???
? ??? ? ?? ? ???? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ??? ???? ? ???? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ? ?? ? ?
?????? ??????? ? ?
????? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
Page 4


149
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
?????
?? ????
???? — ??? 1: 
????
???? ???
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ???? ?? ??????? :”
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ???? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ???? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ???? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
????? ?
10
????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
????
????
????
????
?? ??
?? ??
?? ??
???
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
???
???
?? ?
???
???
???
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
???
? ?
???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ? ???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ?? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ??? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ??????
??? ??????
??? ??? ???
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ?? ????
??? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ??? ???? ? ??????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ???? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ???, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ???? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ?????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ??? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ????? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ????? 10.1 ??? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ???? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ???? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ????? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
???? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ??? ?? ??? ??? ?????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ????? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ???? ?? ? ???? ????? ???? ????
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ?????? ???? ?? ?
?????? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
???
? ??? ? ?? ? ???? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ??? ???? ? ???? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ? ?? ? ?
?????? ??????? ? ?
????? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
152
???? ??? ???? ???? ? ? :????? ??? ???? ? ????? 
???? ??? ?????
? ??? ????? 10.2
Chapter 10.indd   152 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
Page 5


149
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
?????
?? ????
???? — ??? 1: 
????
???? ???
“??????
? ????????? ??
? ?? ?? ? ???? ?? ??????? :”
???? ?? ?? ?? ? ???? ?? ?? ? ?? ?? ?? ???? ?? ? ???? ?? ?? ? ???, ???? ???? ? ???? 
?? ?? ? ???
— ? ??????? ??? ??? ?? ???? ??
???? ????;
? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ??? ????;
????? ? ? ???? ? ? ?? ?? ? ????;
?
????? ??? ?? ????? ?? ????? ?? ?? ?? ?
?? ???? ??? ?? ???? ????? 
     — ?????? ??? ? ???
?? ?? ???
1. ‘???? ' ?? ? ? ?? ??? ? ???
2. ?? ?? ?? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ???
3. ‘??? ?? ???? ' ?? ?? ?? ??? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ??? ??
?? ?? ???
???????
???? 
 
????? ?
10
????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ????
? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ???? ? ??? ?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
?? ??
????
????
????
????
?? ??
?? ??
?? ??
???
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
?? ?
???
???
?? ?
???
???
???
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
? ? ??
?
? ??
? ? ??
???
? ?
???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ? ???
? ?
???
? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ? ?
??? ? ?
???
? ?
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ?? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
??? ??? ?? ? ? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
?? ?? ?? ??? ? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ?? ? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
? ??? ??? ??
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ???
??? ? ?? ?
??? ??? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ? ?? ?
??? ??????
??? ??????
??? ??? ???
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ??????
??? ?? ????
??? ??????
Chapter 10.indd   149 07-04-2025   4.53.04 PM
Reprint 2025-26
150
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???????? ?? ??
????? ???? ??? ???? ? ??? ??? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ??? ???? ???, ?? 
????? ? ?? ??????? ?? ?? ????? ??????? ? ?? ???? ??? ??? ???, ???? ??? ?????? ?? 
?? ??
????? ???? ???? ? ? ??? ???? ? ??????? ?? ?? ???? ? ???
?
????: ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?
? ? ???????? ???? ? ???? ?????, ????? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? 
??? ?? ???? ??? ? ?? ??? ???? ???? ??? ?? ??? ? ???, ???? ?? ???? ? ???? ?????— ?
? ? 
???? ??????? ?? ? ? ???, ?? ?
? ? ???? ??? ? ? ???? ??? ??? ??
? ??? ?? ???? ? ?? ??? ???? ??????? ?? 
?? ?? ?
? ? ??????? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? ?? ??? ? ?? ?? ? ????-
?????? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ??? ??? ?????? 
?? ???? ??? ?? ??? ?? ?? ???? ????? ?? ?? ???? ???? ?? ??? ???? ?? ???? ??? ?? ?? ??? ???? 
??? ?? ??, ???? ???? ???? ?? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ?? ??? ???? ? 
??? ?? ???? ??? ???? ???? ????? ? ? ??? ???? ????
???? ??? ???? ??? ???? ? ?? ?? ??? ???? ???? ??, ?? ? ??? ????? ???? ????-?? ????? 
?? ?? ???? ? ?? ?? ?????? ?? ???? ???? ??? ? ?? ? ???? ?? ?? ????? 
??? ??? ????? Æ ?? ????? 151 ?? ? ????? 10.1 ??? ??? ?? ?? ??????? ? ? ???? ??? ?????? ? ?? ????? ???? ?
??? 
 
?? ?? ? ????
 Æ ???? ??? ?? ? ????? ? ???? ?? ? ?? ??? ? ? ?? ?? ??? ? ???? ????
 Æ ??? ? ? ???? ???? ??? ???-??? ?? ???? ? ??? ??? ??? ?? ?? ? ????? ??
???? ??? ?? ?? ?? ? ????? ? ?? ????? ????? ?? ??? ??? ?? ? ?????? ?? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? 
?
? ? ??? ????? ? ??? ????? ???? ??? ?? ?? ? ??????? ??? ?? ?? ????? ??? ???? ?? ?? ???? ?? ??? ??? ?? ?, 
???? ??? ? ? ?????? ? ??
???? ?? ???? ??? ???? ?? ????? ???? ???? ?? ???? ?? ??? 
?
??????? ? ???? ?? ???? ?????? ??? ????? ?? ???? ????? ?? ? ? ??
?? ?? ? ?
???? ?? 
???? ??? ?? ???? ? ????? ?? ?? ???? ??? ?? ??
??? ??? ?
??????? ? ???? ???? ?
? ? ???? 
???? ???
?? ?? ???? ??? ?? ???
?? ??? ???? ???
???? ?? ? ?????? ?? ?? ??? ??? ???? ?? ?? ?? ???? ? ?? ???
?? ?? ??? ?? ??, ?? ??? 
? ? ??? ?? ??? ??? ?????? ? ? ?? ? ??? ??? ?? ????- ??? ?? ? ? ??? ?? ?? ????? ???? ? 
?? ???? ??? ????? ?? ???? ??? ???? ???? ???? ?
?? , ???? ???? ?? ? ???? ????? ???? ????
??? 
?? ???? ??? ??? ????? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ?????? ???? ?? ?
?????? ??? ? ???? 
Chapter 10.indd   150 07-04-2025   4.58.44 PM
Reprint 2025-26
151
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
???
? ??? ? ?? ? ???? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ??? ???? ? ???? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ? ??? ??? ? ?? ? ?
?????? ??????? ? ?
????? 10.1
Chapter 10.indd   151 05-09-2024   14:42:02
Reprint 2025-26
152
???? ??? ???? ???? ? ? :????? ??? ???? ? ????? 
???? ??? ?????
? ??? ????? 10.2
Chapter 10.indd   152 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
153
10? – ?????? ? ? ? ????
? ??? ?—? ????1:?????
??? ??? ????? Æ ??? ?? ??? ? ? ???? ? 152 ? ?? ? ?? ??? ? 10.2? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ? ???????? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ??? ? ?? ???
? ? ? ? ?
?????? ??? ? ?? ????? ?? ?? ?? ?????? ??? ?????? ? ?? ???? ? ? ? ?? ?
 Æ ??? ? ?? ???? ? ?? ??? ??? ?? ?? ?????? ?? ?? ?????? ? ?? ? ??? ??? ? ?? ?? ? ????? ? ? ?
 Æ ??? ?? ??? ??? ? ? ? ? ?? ? ? ??? ? ? ? ? ? ??? ? ? ???? ??? ? ?
? ? ?? ? ??? ? ???? ? ?? ? ??? ? ? ? ?? ? ??? ? ?
????? ? ???? ?? ? ? ?? ? ? ? ?? ?? ??? ?????? ? ?
????? ? ? ??? ?
??
? ??? ?? ?? ? ? ?? ? ???? ? ?? ? ? ?????? ? ?? ? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? , ? ??? ? ? ? ?? ?? ? ????? ? ?????? ?? ?? ?? ?
??? ? ? ? ? ? ???? ? ? ?? ? 30? ???? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ? ????? ? ?? ? ??? ? ? ?? ? ?
? ? ? ? ? ?? ? ? ?
? ?
? ???? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ?? ? ?
??? ? ? ? ? ,? ??? ? ?? ? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ?? ? ???? ? ??? ??? ? ???? ? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? ???? ? ? ? ? ; ? ????? ?????
??? ?? ? ?? ?? ? ????? ?? ??? ? ? ? ? ? ?? ?
? ???? ? ???? ? ????,? ??? ??? ??? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ?? ? ???? ?
? ???
? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ???? ? ? ? ? ? ? ??? ? ? ?? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?
(‘??? ? ?? ?? ?' ? ?? ? ? ‘? ???
? ?? ?? ?? ?')? ?? ? ??? ? ? ? ??? ?
? ?? ? ??? ??? ?? ??? ??? ???? ? ? ??? ? ?
? ?
? ??
???? ? ? ? ?? ? ? ? ? ? ? ? ??? ? ?? ?? ? ?
? ???? ????????? ??? ?? ?
? ? ?? ?? ? ?? ??? ? ? ? ? ? ?? ? ? ? ?????? ? ? ? ? ???? ???? ?? ? ?? ? ??? ???? ???? ?? ? ? ? ??? ??? ? ?
???? ? ?? ? ? ? ?? ? -? ? ?? ? ? ? ? ?? ?? ? ???? ?? ??? ? ?? ? ????? ? ?? ? ???? ??? ?
? ??? ? ? ? ? ? ???? ? ? ?
? ? ??? ? ? ? ?? ? ?
??? ? ???? ?? ? ? ???? ????? ?? ? (?? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ??? ? ? ? ?? ) ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?? ? ? ?
??????? ? ? ? ? ?? ? ???
? ? ? ???? ? ? ?? ? ? ??? ? ?
? ? ? ????? ? ???? ??? ?? ??? —? ???? ??? ? ? ???? ? ?????? ?
??? ??? ?? ????? ?? ? ???? ??? ????? ?? ? ???? ??? ????-???? ? ???? ?? ? ? ???? ? ?? ????? ?? ? ? ?
?? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? ? ? ? ? ?? ???? ?? — ? ?? ? ?? ?? ?? ? ? ??? ???? ?? ? ?? ?? ? ? ? ? ?
? ? ??? ??? ?? ??? ?? ??? ? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ?? ??? ?? ? ? ? ? ???? ??? ?: ? ??? ?? ? ??? ??? ? ?
? ?? ? ? ? ???- ??? ? ??? ? ?? ? ??? ? ??? ???
???? ?? ? ?
?? ? ????? ?? ?? ? ?? ? ? ? ? ? ??? ? ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?????? ? ????? ? ? ? ? ????? ? ?
? ?? ???? ? ????? ? ?
?? ???? ??? ?? ?? ???? ? ? ? ?? ? —
 ? ??? ?? ??? ?? ? ? ? ?
? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ? ???
? ? ? ????? ? ? ? ? ?? ? ???-?? ? ? ?
? ??? ? ? ???
? ??? ?
??? ? ?
? ???? ? ??? ? ???? ??? ? ???
? ? ? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ? ?? ?? ?? ? ???? ? ? ? ?
??? ???????? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ? ?? ? ???? ? ? ???? ? ? ? ? ? ????? ??? ???? ? ??? ? ??? ? ?? ? ?? ? ????
? ? ???? ? ?? ?? ????
 ? ?????? ?? ???? ? ? ? ? ?
? ? ? ? ? ? ?? ? ???
? ??? ? ?? ? ???
? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ? ? ?
? ? ??? ??
 
?? ?? ???-? ??? ??? ? ? ? ????
? ? ? (?? ?? ???? ?? , ? ???????
? ????? ?? ? ? ?
? ?? ?? ?
? ???? ), ? ?
? ???? ? ?? ?? ? ??? ?
Chapter 10.indd   153 05-09-2024   14:42:18
Reprint 2025-26
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

1. आधुनिक लोकतंत्र का क्या अर्थ है और यह कैसे विकसित हुआ है ?
Ans. आधुनिक लोकतंत्र का अर्थ है एक ऐसा शासन प्रणाली जिसमें नागरिकों को उनके अधिकारों और कर्तव्यों का पालन करते हुए राजनीतिक निर्णयों में भाग लेने का अवसर मिलता है। यह प्रणाली समय के साथ विकसित हुई है, जिसमें विभिन्न ऐतिहासिक घटनाओं ने महत्वपूर्ण भूमिका निभाई है, जैसे कि फ्रांसीसी क्रांति और अमेरिकी स्वतंत्रता संग्राम। इन घटनाओं ने समानता, स्वतंत्रता और भाईचारे के सिद्धांतों को बढ़ावा दिया, जो आधुनिक लोकतंत्र की नींव बने।
2. भारत में लोकतंत्र की विशेषताएँ क्या हैं ?
Ans. भारत में लोकतंत्र की मुख्य विशेषताएँ हैं: सार्वभौमिक मताधिकार, बहुदलीय प्रणाली, स्वतंत्र न्यायपालिका, और मौलिक अधिकार। सार्वभौमिक मताधिकार का मतलब है कि सभी वयस्क नागरिकों को मतदान का अधिकार है। बहुदलीय प्रणाली विभिन्न राजनीतिक दलों के अस्तित्व को मान्यता देती है, जिससे चुनावी प्रक्रिया में विविधता आती है। स्वतंत्र न्यायपालिका नागरिकों के अधिकारों की रक्षा करती है और सरकार के कार्यों की समीक्षा करती है।
3. संविधान का लोकतंत्र में क्या महत्व है ?
Ans. संविधान लोकतंत्र की नींव है, क्योंकि यह शासन प्रणाली के मूल सिद्धांतों को निर्धारित करता है। यह नागरिकों के अधिकारों और कर्तव्यों को स्पष्ट करता है और सरकार की शक्तियों की सीमाएँ निर्धारित करता है। संविधान का उद्देश्य न्याय, स्वतंत्रता, समानता और भाईचारे की भावना को बढ़ावा देना है, जिससे लोकतंत्र मजबूत होता है।
4. लोकतंत्र में नागरिकों की भूमिका क्या होती है ?
Ans. लोकतंत्र में नागरिकों की भूमिका अत्यधिक महत्वपूर्ण होती है। नागरिकों को अपने मताधिकार का प्रयोग करके चुनावों में भाग लेना होता है, जिससे वे अपने प्रतिनिधियों का चयन कर सकते हैं। इसके अलावा, नागरिकों को अपनी आवाज उठाने का अधिकार है, जैसे कि जनहित याचिकाएँ दायर करना या धरने-प्रदर्शनों में भाग लेना। यह सभी गतिविधियाँ लोकतंत्र को जीवित और सक्रिय बनाए रखने में सहायक होती हैं।
5. लोकतंत्र और तानाशाही में क्या अंतर है ?
Ans. लोकतंत्र और तानाशाही के बीच मुख्य अंतर यह है कि लोकतंत्र में नागरिकों को निर्णय लेने की प्रक्रिया में भाग लेने का अधिकार होता है, जबकि तानाशाही में एक व्यक्ति या एक छोटी समूह सभी शक्तियों को अपने हाथ में ले लेता है। लोकतंत्र में स्वतंत्रता, समानता और मौलिक अधिकारों का सम्मान होता है, जबकि तानाशाही में ये अधिकार अक्सर हनन होते हैं।
Related Searches

ppt

,

MCQs

,

Extra Questions

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Free

,

Viva Questions

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Summary

,

past year papers

,

Important questions

,

practice quizzes

,

study material

,

Objective type Questions

,

video lectures

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 1: शासन | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

mock tests for examination

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Exam

,

shortcuts and tricks

,

pdf

,

Semester Notes

,

Sample Paper

;