CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


163
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?????
?? ????
???? — ??? 2: 
?? ???? ?? ????? ??? ? ?? ??? ???? ????? ?????
11 
???? ????, ?????? ??? ???? ???
— ??????? ????
?? ?????
???,? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ? ? ? ?????? ? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?
? ?? ? ????? ? ????? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ??? ? ???? ????? ? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ????? ?
???? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ????
???? ? ???? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ? ?? ? ? ?? ?????
? ? ???? ? ? ?? ?? ? ? ? ? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ?
6,00,000? ?? ? ? , ? 8,000? ?? ? ?? ? ?? ? 4,000? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ? ????? ? ???
? ???? ???? ?
1.4? ??? ? ??? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? , ? ?? ??? ? ??-?? ???? ???? ?? ????? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?????? ?
?? ?? ?? ???? ???? ?? ????? ?? ?? ????????????? ?? ? ? ? ?????? ????? ?? ?? ?? ?
???????
???? 
 
????? ?
1. ?
?????? ??? ?
???? ??? ??? ????
2. ??? ? ? ?? ?? ??? ????
3. ???? ?? ????
???? ??? ? ? ???? ???? ??
?? ?? ????
Chapter 11.indd   163 05-09-2024   14:43:16
Reprint 2025-26
Page 2


163
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?????
?? ????
???? — ??? 2: 
?? ???? ?? ????? ??? ? ?? ??? ???? ????? ?????
11 
???? ????, ?????? ??? ???? ???
— ??????? ????
?? ?????
???,? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ? ? ? ?????? ? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?
? ?? ? ????? ? ????? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ??? ? ???? ????? ? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ????? ?
???? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ????
???? ? ???? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ? ?? ? ? ?? ?????
? ? ???? ? ? ?? ?? ? ? ? ? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ?
6,00,000? ?? ? ? , ? 8,000? ?? ? ?? ? ?? ? 4,000? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ? ????? ? ???
? ???? ???? ?
1.4? ??? ? ??? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? , ? ?? ??? ? ??-?? ???? ???? ?? ????? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?????? ?
?? ?? ?? ???? ???? ?? ????? ?? ?? ????????????? ?? ? ? ? ?????? ????? ?? ?? ?? ?
???????
???? 
 
????? ?
1. ?
?????? ??? ?
???? ??? ??? ????
2. ??? ? ? ?? ?? ??? ????
3. ???? ?? ????
???? ??? ? ? ???? ???? ??
?? ?? ????
Chapter 11.indd   163 05-09-2024   14:43:16
Reprint 2025-26
164
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ???, ?????? ?? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ???? ???? ???
?? ?? ???? ? ????? ?? 
???? ??? 200 ?? ??? ?? ???? ???
???? ???? 700 ??, ?????? ?? ?????
?? ?? ?? 
(?? ???) ???? ??? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ???? ?
? ? ? ? 
?
??
??? ???? ??? ???? ?????? ?? ??? ???? ?
? ? ?
??? ??????? ?? ??? ??? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ???? ????? ? ??? ??? — ?
????: ????? ? ? ??? ????, ???? ????? ?? ???? 
??? ?
??? ???? ?? ??-???? ?? ???? ? ? ?? ????? ???? ??? ?? ??-????? ?? ??? 
???? ?? ?? ????? ???? ???? ??? ????? ??? ?? ???? ? ? ??? ?? ? ?? ??? ?????? ?????? 
?? ???? ?????
? ?? ?
??? ???? ? ? ??? ?
????? ? ??? ?? ?
???????? ??? ?? ?? ?
??? 
?? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??, ?? ??? ????? ???? ??? 
??? ???? ?? ?? ? ?? ???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ????
? ? ? ??? ???? ? ? ??? ???? ? 
?? ???????? ?? ??? ???? ?? ???? ????
?
?????? ??? ?? ????? ?
???? ? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ?? ???? ???
?? ? ? ????? ? ? ??? ?? ‘?
?????’ ???? ??? ???? 
???? ?? ????? ??, ???? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ???? ?
?????, ???? ?? ????? ? ? 
???? ???? ?? ?? ?????? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?????? ?? ? ???? ???????? ?
??? ????? 
??? ??? ???? ?? ?? ?
?????? ?? ?????, ???? ?
?????? ??? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? 
??, ??-???? ?? ?? ??? ??? ?????? ??????
? ?? ?? ????, ????? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?????? ??????
? ? ? ??? ?? ???? ???? ?? ? ??????? ??? ?
????? 
?????
???? ?
????? ?????? ???
?? ?? ???
?
?? ???
?? ?? ??? ?? ?? ?????/?? ?? ?
?????
?? ?? ?
?????/?? ?? ?????
?
?? ?
?????/?
????? 
? ????/?
??? ?????
????? 11.1
Chapter 11.indd   164 08-04-2025   11.38.07 AM
Reprint 2025-26
Page 3


163
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?????
?? ????
???? — ??? 2: 
?? ???? ?? ????? ??? ? ?? ??? ???? ????? ?????
11 
???? ????, ?????? ??? ???? ???
— ??????? ????
?? ?????
???,? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ? ? ? ?????? ? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?
? ?? ? ????? ? ????? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ??? ? ???? ????? ? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ????? ?
???? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ????
???? ? ???? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ? ?? ? ? ?? ?????
? ? ???? ? ? ?? ?? ? ? ? ? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ?
6,00,000? ?? ? ? , ? 8,000? ?? ? ?? ? ?? ? 4,000? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ? ????? ? ???
? ???? ???? ?
1.4? ??? ? ??? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? , ? ?? ??? ? ??-?? ???? ???? ?? ????? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?????? ?
?? ?? ?? ???? ???? ?? ????? ?? ?? ????????????? ?? ? ? ? ?????? ????? ?? ?? ?? ?
???????
???? 
 
????? ?
1. ?
?????? ??? ?
???? ??? ??? ????
2. ??? ? ? ?? ?? ??? ????
3. ???? ?? ????
???? ??? ? ? ???? ???? ??
?? ?? ????
Chapter 11.indd   163 05-09-2024   14:43:16
Reprint 2025-26
164
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ???, ?????? ?? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ???? ???? ???
?? ?? ???? ? ????? ?? 
???? ??? 200 ?? ??? ?? ???? ???
???? ???? 700 ??, ?????? ?? ?????
?? ?? ?? 
(?? ???) ???? ??? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ???? ?
? ? ? ? 
?
??
??? ???? ??? ???? ?????? ?? ??? ???? ?
? ? ?
??? ??????? ?? ??? ??? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ???? ????? ? ??? ??? — ?
????: ????? ? ? ??? ????, ???? ????? ?? ???? 
??? ?
??? ???? ?? ??-???? ?? ???? ? ? ?? ????? ???? ??? ?? ??-????? ?? ??? 
???? ?? ?? ????? ???? ???? ??? ????? ??? ?? ???? ? ? ??? ?? ? ?? ??? ?????? ?????? 
?? ???? ?????
? ?? ?
??? ???? ? ? ??? ?
????? ? ??? ?? ?
???????? ??? ?? ?? ?
??? 
?? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??, ?? ??? ????? ???? ??? 
??? ???? ?? ?? ? ?? ???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ????
? ? ? ??? ???? ? ? ??? ???? ? 
?? ???????? ?? ??? ???? ?? ???? ????
?
?????? ??? ?? ????? ?
???? ? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ?? ???? ???
?? ? ? ????? ? ? ??? ?? ‘?
?????’ ???? ??? ???? 
???? ?? ????? ??, ???? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ???? ?
?????, ???? ?? ????? ? ? 
???? ???? ?? ?? ?????? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?????? ?? ? ???? ???????? ?
??? ????? 
??? ??? ???? ?? ?? ?
?????? ?? ?????, ???? ?
?????? ??? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? 
??, ??-???? ?? ?? ??? ??? ?????? ??????
? ?? ?? ????, ????? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?????? ??????
? ? ? ??? ?? ???? ???? ?? ? ??????? ??? ?
????? 
?????
???? ?
????? ?????? ???
?? ?? ???
?
?? ???
?? ?? ??? ?? ?? ?????/?? ?? ?
?????
?? ?? ?
?????/?? ?? ?????
?
?? ?
?????/?
????? 
? ????/?
??? ?????
????? 11.1
Chapter 11.indd   164 08-04-2025   11.38.07 AM
Reprint 2025-26
165
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
???? ? ? ?? ?? ??? ? ? ??? ??????? ? ? ? ? ?? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ??? ? ? ? ? ??? ? —? ?? ??, ? ?
? ?? ?? ?
?? ?? ? ? ? ?? —? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ‘???? ?????’ ? ??????? ?
?????? ? ? ? ? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ? ?? ,? ????, ? ???? ???? ?? ? ??-??? ?,? ?? ?
?
? ???? ???? ?? ? ????
? ??, ? ?? ?? ? ,? ? ????? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ???? ? ??? ? ?? ?? ? ??
? ?? ? ?? ? ?
???? ??? ????? ?? ??? ???? ?? ? ??? ???? ???? ? ????
? ?? ?? ? ?? ???????? ?? ?????? ??? ???? ?? ?? ?
?? ?? ?
?????
???,? ? ? ????? 164? ?? ? ? ???? ? 11.1? ? ?? ??????? ? ? ? ?? ???? ?
? ? ??? ?? ? ??? ? ? ??
? ????, ??? ??? ? ????
???? ??? ??? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?, ? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ? ?? ? ? ? ? ??? ?? ? ?
? ??? ? ??? ?? ? ? ?, ? ?? ? ? ? ?
?????? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ????
? ? ? ? ? ??? ?? (?? ? ? ?-??? ? ? ?? ? ??? ???? ) ? ? ?? ? ? ? ?????? ?? ? ??
? ? ? ???? ?
? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ??? ? ?????? ? ?
? ? ?
? ?? ? ? ? ???? ? ??????? ? ? ??? ?
? ?? ?? ? ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? - ? ?? ??? ? ?? ? ???
? ??? ? ? ? ??? ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ???? ??? ? ? ?? ? ? ? ?
? ????, ? ?? ? ????
? ? ? ?? ? ? ? ???? ?? ? ??? ‘?? ?
? ?’ ? ???
‘??????’ ? ??? ? ???? ? ? ?, ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?????? ??? ? ? ??? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ??? ??
???
? ? ? ? ?? ? ? ???
Chapter 11.indd   165 05-09-2024   14:43:19
Reprint 2025-26
Page 4


163
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?????
?? ????
???? — ??? 2: 
?? ???? ?? ????? ??? ? ?? ??? ???? ????? ?????
11 
???? ????, ?????? ??? ???? ???
— ??????? ????
?? ?????
???,? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ? ? ? ?????? ? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?
? ?? ? ????? ? ????? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ??? ? ???? ????? ? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ????? ?
???? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ????
???? ? ???? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ? ?? ? ? ?? ?????
? ? ???? ? ? ?? ?? ? ? ? ? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ?
6,00,000? ?? ? ? , ? 8,000? ?? ? ?? ? ?? ? 4,000? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ? ????? ? ???
? ???? ???? ?
1.4? ??? ? ??? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? , ? ?? ??? ? ??-?? ???? ???? ?? ????? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?????? ?
?? ?? ?? ???? ???? ?? ????? ?? ?? ????????????? ?? ? ? ? ?????? ????? ?? ?? ?? ?
???????
???? 
 
????? ?
1. ?
?????? ??? ?
???? ??? ??? ????
2. ??? ? ? ?? ?? ??? ????
3. ???? ?? ????
???? ??? ? ? ???? ???? ??
?? ?? ????
Chapter 11.indd   163 05-09-2024   14:43:16
Reprint 2025-26
164
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ???, ?????? ?? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ???? ???? ???
?? ?? ???? ? ????? ?? 
???? ??? 200 ?? ??? ?? ???? ???
???? ???? 700 ??, ?????? ?? ?????
?? ?? ?? 
(?? ???) ???? ??? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ???? ?
? ? ? ? 
?
??
??? ???? ??? ???? ?????? ?? ??? ???? ?
? ? ?
??? ??????? ?? ??? ??? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ???? ????? ? ??? ??? — ?
????: ????? ? ? ??? ????, ???? ????? ?? ???? 
??? ?
??? ???? ?? ??-???? ?? ???? ? ? ?? ????? ???? ??? ?? ??-????? ?? ??? 
???? ?? ?? ????? ???? ???? ??? ????? ??? ?? ???? ? ? ??? ?? ? ?? ??? ?????? ?????? 
?? ???? ?????
? ?? ?
??? ???? ? ? ??? ?
????? ? ??? ?? ?
???????? ??? ?? ?? ?
??? 
?? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??, ?? ??? ????? ???? ??? 
??? ???? ?? ?? ? ?? ???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ????
? ? ? ??? ???? ? ? ??? ???? ? 
?? ???????? ?? ??? ???? ?? ???? ????
?
?????? ??? ?? ????? ?
???? ? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ?? ???? ???
?? ? ? ????? ? ? ??? ?? ‘?
?????’ ???? ??? ???? 
???? ?? ????? ??, ???? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ???? ?
?????, ???? ?? ????? ? ? 
???? ???? ?? ?? ?????? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?????? ?? ? ???? ???????? ?
??? ????? 
??? ??? ???? ?? ?? ?
?????? ?? ?????, ???? ?
?????? ??? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? 
??, ??-???? ?? ?? ??? ??? ?????? ??????
? ?? ?? ????, ????? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?????? ??????
? ? ? ??? ?? ???? ???? ?? ? ??????? ??? ?
????? 
?????
???? ?
????? ?????? ???
?? ?? ???
?
?? ???
?? ?? ??? ?? ?? ?????/?? ?? ?
?????
?? ?? ?
?????/?? ?? ?????
?
?? ?
?????/?
????? 
? ????/?
??? ?????
????? 11.1
Chapter 11.indd   164 08-04-2025   11.38.07 AM
Reprint 2025-26
165
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
???? ? ? ?? ?? ??? ? ? ??? ??????? ? ? ? ? ?? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ??? ? ? ? ? ??? ? —? ?? ??, ? ?
? ?? ?? ?
?? ?? ? ? ? ?? —? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ‘???? ?????’ ? ??????? ?
?????? ? ? ? ? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ? ?? ,? ????, ? ???? ???? ?? ? ??-??? ?,? ?? ?
?
? ???? ???? ?? ? ????
? ??, ? ?? ?? ? ,? ? ????? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ???? ? ??? ? ?? ?? ? ??
? ?? ? ?? ? ?
???? ??? ????? ?? ??? ???? ?? ? ??? ???? ???? ? ????
? ?? ?? ? ?? ???????? ?? ?????? ??? ???? ?? ?? ?
?? ?? ?
?????
???,? ? ? ????? 164? ?? ? ? ???? ? 11.1? ? ?? ??????? ? ? ? ?? ???? ?
? ? ??? ?? ? ??? ? ? ??
? ????, ??? ??? ? ????
???? ??? ??? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?, ? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ? ?? ? ? ? ? ??? ?? ? ?
? ??? ? ??? ?? ? ? ?, ? ?? ? ? ? ?
?????? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ????
? ? ? ? ? ??? ?? (?? ? ? ?-??? ? ? ?? ? ??? ???? ) ? ? ?? ? ? ? ?????? ?? ? ??
? ? ? ???? ?
? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ??? ? ?????? ? ?
? ? ?
? ?? ? ? ? ???? ? ??????? ? ? ??? ?
? ?? ?? ? ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? - ? ?? ??? ? ?? ? ???
? ??? ? ? ? ??? ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ???? ??? ? ? ?? ? ? ? ?
? ????, ? ?? ? ????
? ? ? ?? ? ? ? ???? ?? ? ??? ‘?? ?
? ?’ ? ???
‘??????’ ? ??? ? ???? ? ? ?, ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?????? ??? ? ? ??? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ??? ??
???
? ? ? ? ?? ? ? ???
Chapter 11.indd   165 05-09-2024   14:43:19
Reprint 2025-26
166
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? ???
??
2017? ? ?? ? ??????????? ? ? ?? ? ?????
? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ? ??
? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ???????????? ??
????? 
?? ?
? ?? ?
? ???? ???? ??
? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ? ??? ? ?? — ? ‘??? ? ? ??? ?, ? ?? ? ? ? ? ??? ?’, ? ?????
??? ?? ?? ? ? ??? ?, ? ???? ? ?? ? ? ??? ? ? ? ?? ? ??
? ? ? ?? ? ??? ? ???
? ? ? ? ???? ? ? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ??
? ???? ? ? ?? ???? ?? ? ??????
? ?????? ?? ?? ? ?? ? ?????
? ??? ? ?? ? ?? ? ???
??? ? ??
? ??? ? ?? ? ?? ? ??? ????
? ? ???? 
?? ? ? ??? ??? ? ? ???? ????
? ? ? ?? ? ? ?????? ?
???? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ??? ?? ?
???
? ? ? ????? ? ??? ???? ? ?? ? ? ? ? ? ? ? ? ?
? ?? ???
? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? ???? ????
? ??? ? ? ?? ? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ? ?? ? ? ? ?
?? ?? ?? ? ?
? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? ?
? ??? ? ??? ?? ?
? ? ?? ? ?????,?
?? ?? ??? ??? ? ??? ?
? ? -?
? ? ? ?? ? ???? ?? ? ??? ? ? ??? ????? ? ?? ??? ?
?
? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ????? ? ???? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ?????? ? ? ?? ??? ??
?? ? ??? ? ???? ? ?? ? ? ??? ?? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ? ?
? ?? ?? ? ?? ? ??
???? ? ? ?? ?
??????????? ? ? ?? ? ??????? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?????, ? ???-??? ? ?
? ?? ? ???? ?? ? ?? ?
?? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ????? ? ?? ? ?? ??????????? ???
??? ? ?? ?? ? ? ?? ? ???
? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ???,?
??? ???? ? ?? ? ? ????? ???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ? ??-?
? ???,? ??-?
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???? ????? ? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ?
?? ? ???
? ? ???? ? ?
? ?? ? ? ? ??? ? ??? ?? ? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ???? ?? ????? ? ?? ? ????? ? ? ??? ??? ? ?? ? ????? ?
?
? ?? ??? ?????? ? ?? ? ???-??? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ? ?? ??? ????? ?????? ?? ???? ? ?? ? 2020? ? ?? ? ??
?? ??? ??
? ??? ? ?????? ? ? ? ? ?? ? ????
Chapter 11.indd   166 05-09-2024   14:43:21
Reprint 2025-26
Page 5


163
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?????
?? ????
???? — ??? 2: 
?? ???? ?? ????? ??? ? ?? ??? ???? ????? ?????
11 
???? ????, ?????? ??? ???? ???
— ??????? ????
?? ?????
???,? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ????? ? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ? ? ? ?????? ? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?
? ?? ? ????? ? ????? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ? ??? ? ???? ????? ? ?? ? ????? ? ??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ????? ?
???? ??? ??? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ????
???? ? ???? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ???? ? ?? ? ? ?? ?????
? ? ???? ? ? ?? ?? ? ? ? ? ???? ?? ? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ?
6,00,000? ?? ? ? , ? 8,000? ?? ? ?? ? ?? ? 4,000? ? ??? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ? ????? ? ???
? ???? ???? ?
1.4? ??? ? ??? ? ?? ? ?
? ?? ? ? ? , ? ?? ??? ? ??-?? ???? ???? ?? ????? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ?????? ?
?? ?? ?? ???? ???? ?? ????? ?? ?? ????????????? ?? ? ? ? ?????? ????? ?? ?? ?? ?
???????
???? 
 
????? ?
1. ?
?????? ??? ?
???? ??? ??? ????
2. ??? ? ? ?? ?? ??? ????
3. ???? ?? ????
???? ??? ? ? ???? ???? ??
?? ?? ????
Chapter 11.indd   163 05-09-2024   14:43:16
Reprint 2025-26
164
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ???, ?????? ?? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ???? ???? ???
?? ?? ???? ? ????? ?? 
???? ??? 200 ?? ??? ?? ???? ???
???? ???? 700 ??, ?????? ?? ?????
?? ?? ?? 
(?? ???) ???? ??? ???? ?
??? ?? ? ? ?? ???? ??? ?? ??? ?? ??? ???? ????? ???? ?
? ? ? ? 
?
??
??? ???? ??? ???? ?????? ?? ??? ???? ?
? ? ?
??? ??????? ?? ??? ??? ??? ??? ?? ???? 
?? ???? ?? ???? ????? ? ??? ??? — ?
????: ????? ? ? ??? ????, ???? ????? ?? ???? 
??? ?
??? ???? ?? ??-???? ?? ???? ? ? ?? ????? ???? ??? ?? ??-????? ?? ??? 
???? ?? ?? ????? ???? ???? ??? ????? ??? ?? ???? ? ? ??? ?? ? ?? ??? ?????? ?????? 
?? ???? ?????
? ?? ?
??? ???? ? ? ??? ?
????? ? ??? ?? ?
???????? ??? ?? ?? ?
??? 
?? ???? ?? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ? ?? ??? ???? ?? ?? ??, ?? ??? ????? ???? ??? 
??? ???? ?? ?? ? ?? ???? ???? ??? ??? ?? ???? ?? ????
? ? ? ??? ???? ? ? ??? ???? ? 
?? ???????? ?? ??? ???? ?? ???? ????
?
?????? ??? ?? ????? ?
???? ? ? ?? ?? ?? ???? ?? ??? ?? ???? ???
?? ? ? ????? ? ? ??? ?? ‘?
?????’ ???? ??? ???? 
???? ?? ????? ??, ???? ?? ?? ???? ????? ? ? ???? ???? ?
?????, ???? ?? ????? ? ? 
???? ???? ?? ?? ?????? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?????? ?? ? ???? ???????? ?
??? ????? 
??? ??? ???? ?? ?? ?
?????? ?? ?????, ???? ?
?????? ??? ? ? ??? ?? ?? ???? ???? 
??, ??-???? ?? ?? ??? ??? ?????? ??????
? ?? ?? ????, ????? ?? ???? ?? 
??? ????? ?? ?????? ??????
? ? ? ??? ?? ???? ???? ?? ? ??????? ??? ?
????? 
?????
???? ?
????? ?????? ???
?? ?? ???
?
?? ???
?? ?? ??? ?? ?? ?????/?? ?? ?
?????
?? ?? ?
?????/?? ?? ?????
?
?? ?
?????/?
????? 
? ????/?
??? ?????
????? 11.1
Chapter 11.indd   164 08-04-2025   11.38.07 AM
Reprint 2025-26
165
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
???? ? ? ?? ?? ??? ? ? ??? ??????? ? ? ? ? ?? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ??? ? ? ? ? ??? ? —? ?? ??, ? ?
? ?? ?? ?
?? ?? ? ? ? ?? —? ?? ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ‘???? ?????’ ? ??????? ?
?????? ? ? ? ? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ? ?? ,? ????, ? ???? ???? ?? ? ??-??? ?,? ?? ?
?
? ???? ???? ?? ? ????
? ??, ? ?? ?? ? ,? ? ????? ?? ?? ? ???? ?? ? ? ?? ???? ? ??? ? ?? ?? ? ??
? ?? ? ?? ? ?
???? ??? ????? ?? ??? ???? ?? ? ??? ???? ???? ? ????
? ?? ?? ? ?? ???????? ?? ?????? ??? ???? ?? ?? ?
?? ?? ?
?????
???,? ? ? ????? 164? ?? ? ? ???? ? 11.1? ? ?? ??????? ? ? ? ?? ???? ?
? ? ??? ?? ? ??? ? ? ??
? ????, ??? ??? ? ????
???? ??? ??? ? ??? ? ??? ???? ? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?, ? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ? ??? ? ?? ? ? ? ? ??? ?? ? ?
? ??? ? ??? ?? ? ? ?, ? ?? ? ? ? ?
?????? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ????
? ? ? ? ? ??? ?? (?? ? ? ?-??? ? ? ?? ? ??? ???? ) ? ? ?? ? ? ? ?????? ?? ? ??
? ? ? ???? ?
? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ??? ? ?????? ? ?
? ? ?
? ?? ? ? ? ???? ? ??????? ? ? ??? ?
? ?? ?? ? ??? ? ???? ???? ?? ? ? ???? - ? ?? ??? ? ?? ? ???
? ??? ? ? ? ??? ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ???? ??? ? ? ?? ? ? ? ?
? ????, ? ?? ? ????
? ? ? ?? ? ? ? ???? ?? ? ??? ‘?? ?
? ?’ ? ???
‘??????’ ? ??? ? ???? ? ? ?, ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?????? ??? ? ? ??? ? ? ??? ? ??? ? ? ?? ??? ??
???
? ? ? ? ?? ? ? ???
Chapter 11.indd   165 05-09-2024   14:43:19
Reprint 2025-26
166
???? ?? ???? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? ???
??
2017? ? ?? ? ??????????? ? ? ?? ? ?????
? ? ? ?? ? ?? ? ? ?? ? ??
? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ???????????? ??
????? 
?? ?
? ?? ?
? ???? ???? ??
? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ? ? ? ??? ? ?? — ? ‘??? ? ? ??? ?, ? ?? ? ? ? ? ??? ?’, ? ?????
??? ?? ?? ? ? ??? ?, ? ???? ? ?? ? ? ??? ? ? ? ?? ? ??
? ? ? ?? ? ??? ? ???
? ? ? ? ???? ? ? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ??
? ???? ? ? ?? ???? ?? ? ??????
? ?????? ?? ?? ? ?? ? ?????
? ??? ? ?? ? ?? ? ???
??? ? ??
? ??? ? ?? ? ?? ? ??? ????
? ? ???? 
?? ? ? ??? ??? ? ? ???? ????
? ? ? ?? ? ? ?????? ?
???? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ??? ?? ?
???
? ? ? ????? ? ??? ???? ? ?? ? ? ? ? ? ? ? ? ?
? ?? ???
? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? ???? ????
? ??? ? ? ?? ? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ? ?? ? ? ? ?
?? ?? ?? ? ?
? ? ?? ?? ? ?? ? ???? ? ?
? ??? ? ??? ?? ?
? ? ?? ? ?????,?
?? ?? ??? ??? ? ??? ?
? ? -?
? ? ? ?? ? ???? ?? ? ??? ? ? ??? ????? ? ?? ??? ?
?
? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ????? ? ???? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ? ?????? ? ? ?? ??? ??
?? ? ??? ? ???? ? ?? ? ? ??? ?? ? ??? ? ??? ? ? ?? ???? ? ?
? ?? ?? ? ?? ? ??
???? ? ? ?? ?
??????????? ? ? ?? ? ??????? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? ?? ? ?????, ? ???-??? ? ?
? ?? ? ???? ?? ? ?? ?
?? ? ? ? ??? ??? ? ? ??? ????? ? ?? ? ?? ??????????? ???
??? ? ?? ?? ? ? ?? ? ???
? ?? ??? ?? ? ? ?? ? ???,?
??? ???? ? ?? ? ? ????? ???? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ? ??-?
? ???,? ??-?
? ? ?? ?? ?? ? ??? ???? ????? ? ???? ?? ? ? ?? ? ???? ?
?? ? ???
? ? ???? ? ?
? ?? ? ? ? ??? ? ??? ?? ? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ???? ?? ????? ? ?? ? ????? ? ? ??? ??? ? ?? ? ????? ?
?
? ?? ??? ?????? ? ?? ? ???-??? ? ?? ? ?? ? ??? ? ?? ? ?? ??? ????? ?????? ?? ???? ? ?? ? 2020? ? ?? ? ??
?? ??? ??
? ??? ? ?????? ? ? ? ? ?? ? ????
Chapter 11.indd   166 05-09-2024   14:43:21
Reprint 2025-26
167
11? – ? ? ??? ? ? ? ? ????
? ???? — ? ??? ? 2: ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ?? ???
?? ??? ?
? ???? ? ?? ? ?????? ? ? ?? ? ?? ?? ?? ?
?
? ???? ? ? ???? ???? ? ? ? , ? ??? ? ? ?? ???? ? ?? ?
?????? ?? ? ? ?? ? ?? ? ???? ? ?? ? ??-??? ?? 
??? ??? ?????? ?? ? ? ?? ? ?? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ??
? ??
?? ??? ?
? ???? ???? ? ?? ? ?? ? ?????? ?? ? ? ??? ???? ?
??? ???? ? ? ? ? ?? ? ??? ???? ? ? ?? ? ?? ? ??? ???? ? ?? ?
‘??????’ ? ??? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ???? ? ?? ? ?? ? ?? ?
?
? -? ?? ? ?? ? ???? ?? ? ??-??? ?? ???? ? ? ? ? ? ?? ?
??? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ??? ??? ????? ?
? ??? ?? ? ????? ??? ?
??? ?? ?? ???? ?? ?? ?? ? ?
??? ??? ??? ???? ???? ??? ???? ?? ? ? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ? ??? ?? ? ????? ??? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ??? ? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ? ? ??? ??? ???? ? ?? ?
?? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ? ??????? ? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?
??? ?????? ?
????? ?? ???
?
? ???? ???? ?? ? ??? ? ?? ?????? ????? ?? ? ??? ? ?
? ??? ? ???? ? ? ? ? — ? ?? ???? ? ??? ? ?? ? ??? ? ?????? ? ?
? ?? ? ? ??? ? ?? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ?? ? ??? ? ? ??? ??? ????? ?? ? ???? ? ? ??? ?
? ?? ?? ? ???? ???? ?? ? ???
? ? ??? ?????
?? ? ?? ? ?? ? ? ???? ? ?? ? ??? ? ??? ?? ? ?? ? ???? ? ?? ??? ? ? ? ? ? ?? ?? ? ? ???? ????? ? ?? ? ?? ??? ? ? ??? ?
? ??? ??? ? ???? ?? ? ??? ? ???? ? ? ?? ? ??? ? ?
? ???? ???? ? ?? ? ???? ? ???????? ? ?? ? ???? ????? ? ? ??? ?? ?
? ?? ? ??? ? ????? ??? ? ?? , ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ??? ?? -?
? ?
? ???? ???? ? ??? ???
? ? ? ?? ? ?????? ? ?
? ? ? ? ?? ? ?? ?
?????? ???? ?? ?? ?? ?
?????? ? ? ?? ? ?? ?,? ??????????? ? ? ?? ? ?
? ?? ??? ? ?
? ???? ???? ? ?? ? ???- ?? ? ? ?? ? ???- ? ????? ?? ?
????? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ? ? ??? ? ?
? ???? ? ? ?? ? ?? ??? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ??? ???? ????
?? ? ??? ?? ? ??????? ?? ? ????? ?? ? ? ?? ? ? ?? ??? ?? ? ??? ????? ?? ? ?
? ?: ? ? ??? ??? ? ? ?? ???? ?? ?
???? ???
? ??? ?? ??? ? ? ? ?? ?? ??? ?? ? ?? ? ??
? ?? ?? ????? ?? ????????? ?? ?
?? ? ?-?? ? ?? ?? ? ?
? ???? ???? ? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ? ??? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ?
? ?? ?? ? ? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ? ?
?? ? ?? ?? ?? ??? ??????? ?? ?? ? ?? ?? ?? ? —
? ???? ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ??
? ??
? ? ???
? ? ??
? ?
? ? ?? ??? ?
? ???? ? ? ?? ? ??? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ????
? ?
?? ? ??? ??? ??? ? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ? ? ? ? ?
? ???? ? ? ?? ? ??? ????? ?? ? ?
? ??? ?? ? ?? ? ?? ??
Chapter 11.indd   167 05-09-2024   14:43:23
Reprint 2025-26
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

1. ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार का महत्व क्या है ?
Ans. ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार का महत्व कई कारणों से है। यह स्थानीय समुदायों को उनके मुद्दों का समाधान करने, विकास योजनाओं को लागू करने और संसाधनों का प्रबंध करने में सक्षम बनाती है। स्थानीय सरकारें जनसुविधाओं जैसे जल, शिक्षा, और स्वास्थ्य सेवाओं को उपलब्ध कराने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाती हैं। इसके माध्यम से, लोग अपने अधिकारों और प्राथमिकताओं को बेहतर तरीके से व्यक्त कर सकते हैं।
2. स्थानीय स्वशासन के लिए संविधान में क्या प्रावधान हैं ?
Ans. भारतीय संविधान में स्थानीय स्वशासन के लिए महत्वपूर्ण प्रावधान 73वें और 74वें संशोधन के माध्यम से किए गए हैं। ये संशोधन पंचायतों और नगर निकायों के गठन को सुनिश्चित करते हैं और स्थानीय सरकारों को स्वायत्तता प्रदान करते हैं। इसके तहत, स्थानीय स्तर पर चुनाव, अधिकारों और जिम्मेदारियों का वितरण, और विकास योजनाओं के कार्यान्वयन की व्यवस्था की गई है।
3. पंचायती राज प्रणाली के तीन स्तर क्या हैं ?
Ans. पंचायती राज प्रणाली में तीन स्तर होते हैं: 1. ग्राम पंचायत - यह सबसे नीचे का स्तर है और ग्रामीण स्तर पर कार्य करती है। 2. पंचायत समिति - यह ब्लॉक स्तर पर कार्य करती है और कई ग्राम पंचायतों को कवर करती है। 3. ज़िला परिषद - यह सबसे ऊपर का स्तर है और पूरे जिले में विकास कार्यों का समन्वय करती है।
4. ग्राम पंचायत के सदस्यों के चुनाव कैसे होते हैं ?
Ans. ग्राम पंचायत के सदस्यों के चुनाव सीधे जनता द्वारा मतदान के माध्यम से किए जाते हैं। चुनाव प्रक्रिया में उम्मीदवारों की नामांकन, चुनाव प्रचार और मतदान शामिल होता है। चुनाव स्वतंत्र और निष्पक्ष तरीके से सुनिश्चित किए जाते हैं, जिससे स्थानीय निवासियों को अपनी पसंद के प्रतिनिधियों को चुनने का अवसर मिलता है।
5. स्थानीय सरकारों के कार्य और जिम्मेदारियाँ क्या हैं ?
Ans. स्थानीय सरकारों के कार्य और जिम्मेदारियाँ कई महत्वपूर्ण क्षेत्रों में फैली होती हैं। इनमें आधारभूत संरचना का विकास, जल आपूर्ति, स्वच्छता, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवाएँ, और कृषि विकास शामिल हैं। इसके अलावा, स्थानीय सरकारों को योजना बनाना और वित्तीय प्रबंधन करना भी शामिल है, ताकि वे अपने क्षेत्र के विकास को सुनिश्चित कर सकें।
Related Searches

video lectures

,

practice quizzes

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Important questions

,

ppt

,

Free

,

past year papers

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

MCQs

,

pdf

,

Exam

,

Viva Questions

,

shortcuts and tricks

,

mock tests for examination

,

Semester Notes

,

Objective type Questions

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Summary

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 2: ग्रामीण क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Extra Questions

,

Sample Paper

,

study material

;