CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


173
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????
?? ????
???? — ??? 3: 
????? ???? ??? ??? ? ?? ??? ???? ?????
? ? ?? ??
12 
??? ????? ? ?? ... ?? ?
???? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ???? 
????? ... ?? ?? ??? ?? ???
?? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ???? ? ??, ??? ? ???? 
????? ???, ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ????? ?? ? ?? ??, ??? ????? ? ?? ??, ???? ??? ??? ???, 
?????? ? ?? ??? ?? ??????????? ? ?? ????
1.  ????? ? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ?? ??? ? 
?? ??? ??? ???? 
2.  ?? ????? ?? ????
???? ??? ? ??? ??? ??
?? ?? ????
???????
???? 
????? ?
????? 12.1 — ?????
???? ??
???? ??? ??????? ??? (?
?? ??? ??? ??? ?? ??
???? ??? 
??????? ???) 1865 ?? ? ??? ?? ?? ????
— ??? ? ? ? ? . ?????, ????, ?
?????? ???
(?
?????? ??? ??? ????? ? ? ?????, 13 ?? ?
??? 1949)
Chapter 12.indd   173 05-09-2024   17:03:09
Reprint 2025-26
Page 2


173
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????
?? ????
???? — ??? 3: 
????? ???? ??? ??? ? ?? ??? ???? ?????
? ? ?? ??
12 
??? ????? ? ?? ... ?? ?
???? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ???? 
????? ... ?? ?? ??? ?? ???
?? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ???? ? ??, ??? ? ???? 
????? ???, ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ????? ?? ? ?? ??, ??? ????? ? ?? ??, ???? ??? ??? ???, 
?????? ? ?? ??? ?? ??????????? ? ?? ????
1.  ????? ? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ?? ??? ? 
?? ??? ??? ???? 
2.  ?? ????? ?? ????
???? ??? ? ??? ??? ??
?? ?? ????
???????
???? 
????? ?
????? 12.1 — ?????
???? ??
???? ??? ??????? ??? (?
?? ??? ??? ??? ?? ??
???? ??? 
??????? ???) 1865 ?? ? ??? ?? ?? ????
— ??? ? ? ? ? . ?????, ????, ?
?????? ???
(?
?????? ??? ??? ????? ? ? ?????, 13 ?? ?
??? 1949)
Chapter 12.indd   173 05-09-2024   17:03:09
Reprint 2025-26
174
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ?
????
? ??? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ??? ??
??
? ?? ?? ? ? ???? ? ? ???? ???
???? ?? ????? ? ? ? , ? ?? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ?????? ? ? ?? ?
? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? , ? ??? ?? ? ??? ?? ? ???, ?
???? ???? ?,? ?????, ? ??? ?? ??? ?????? ?? ? ?? ? ? ? ? ? ????
????????? ????
???? ????? ? ?? ?????? ?? ? ? ?
??? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ?
? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ??
??? ?
? ? ? ??? ???? ??? ????? ? ???, ? ??? ? ?? ? ?? ?
??? ??? ??? ????? ? ? ? ? ???? ?? ? ?? ? ? ? ? ??? ??? ?? ?
???? ? ? ? ? ? ?
? ? ????? ???? ? ? ?? ????? ??? ?
? ??? ? ? ?? ?
????? ? ? ? ? ???? ?? ????? ??? ? ? ?? ?? ? ? ?? ?
?? ? ???? ? ? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ? ? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ? ? ? ??? ????? ? ???? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ? ?
? ? ? ?? ? ?
? ? ????
?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ???
??? ??? ????? Æ ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ?? ? ???????, ? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ??? ? ??????? ? ?? ? ? ? ? ?? ?
?? ????? ? ?? ?? ?
 Æ ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ??????? ???
??? ? ? ?? ? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ?? ?
 
?????? ????
??? ??? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ?? ? ??????? ? ??? ??? ?? ,? ? ??? ??? ? ? ??? ?????? ?? ?
?? ? ? ??, ? ?????? ? ???? ? ??????? ? ? ? ? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? ????? ? ????,? ???? ? ???
? ? ?? ? ? 175 ? ? ?? ? ?? ??? ? 12.2? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? ??? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?
??? ? ??? ? ?? ? ? ? ? , ? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ??? ? ? , ? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ? ?
? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??
? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ? ‘?? ? ??? ? ??? ? ??? ? ????' ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? 11 ? ? ?? ? ??? ?
? ? ?? ? ? ?? , ?
??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ‘????? ? ??? ???? ? ????' ? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ? ???
Chapter 12.indd   174 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
Page 3


173
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????
?? ????
???? — ??? 3: 
????? ???? ??? ??? ? ?? ??? ???? ?????
? ? ?? ??
12 
??? ????? ? ?? ... ?? ?
???? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ???? 
????? ... ?? ?? ??? ?? ???
?? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ???? ? ??, ??? ? ???? 
????? ???, ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ????? ?? ? ?? ??, ??? ????? ? ?? ??, ???? ??? ??? ???, 
?????? ? ?? ??? ?? ??????????? ? ?? ????
1.  ????? ? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ?? ??? ? 
?? ??? ??? ???? 
2.  ?? ????? ?? ????
???? ??? ? ??? ??? ??
?? ?? ????
???????
???? 
????? ?
????? 12.1 — ?????
???? ??
???? ??? ??????? ??? (?
?? ??? ??? ??? ?? ??
???? ??? 
??????? ???) 1865 ?? ? ??? ?? ?? ????
— ??? ? ? ? ? . ?????, ????, ?
?????? ???
(?
?????? ??? ??? ????? ? ? ?????, 13 ?? ?
??? 1949)
Chapter 12.indd   173 05-09-2024   17:03:09
Reprint 2025-26
174
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ?
????
? ??? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ??? ??
??
? ?? ?? ? ? ???? ? ? ???? ???
???? ?? ????? ? ? ? , ? ?? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ?????? ? ? ?? ?
? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? , ? ??? ?? ? ??? ?? ? ???, ?
???? ???? ?,? ?????, ? ??? ?? ??? ?????? ?? ? ?? ? ? ? ? ? ????
????????? ????
???? ????? ? ?? ?????? ?? ? ? ?
??? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ?
? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ??
??? ?
? ? ? ??? ???? ??? ????? ? ???, ? ??? ? ?? ? ?? ?
??? ??? ??? ????? ? ? ? ? ???? ?? ? ?? ? ? ? ? ??? ??? ?? ?
???? ? ? ? ? ? ?
? ? ????? ???? ? ? ?? ????? ??? ?
? ??? ? ? ?? ?
????? ? ? ? ? ???? ?? ????? ??? ? ? ?? ?? ? ? ?? ?
?? ? ???? ? ? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ? ? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ? ? ? ??? ????? ? ???? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ? ?
? ? ? ?? ? ?
? ? ????
?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ???
??? ??? ????? Æ ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ?? ? ???????, ? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ??? ? ??????? ? ?? ? ? ? ? ?? ?
?? ????? ? ?? ?? ?
 Æ ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ??????? ???
??? ? ? ?? ? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ?? ?
 
?????? ????
??? ??? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ?? ? ??????? ? ??? ??? ?? ,? ? ??? ??? ? ? ??? ?????? ?? ?
?? ? ? ??, ? ?????? ? ???? ? ??????? ? ? ? ? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? ????? ? ????,? ???? ? ???
? ? ?? ? ? 175 ? ? ?? ? ?? ??? ? 12.2? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? ??? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?
??? ? ??? ? ?? ? ? ? ? , ? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ??? ? ? , ? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ? ?
? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??
? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ? ‘?? ? ??? ? ??? ? ??? ? ????' ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? 11 ? ? ?? ? ??? ?
? ? ?? ? ? ?? , ?
??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ‘????? ? ??? ???? ? ????' ? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ? ???
Chapter 12.indd   174 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
175
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
??? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? 12.2 ? ? ?? ? ??? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ?? ? ???? ? ???? ??? ? ????? ? ? ?? ? ??? ?
????? ??????? ? ???
? ??????? ??? ? ???? ?? ?? ?? ?
????? ? ??? ??? ? ? ???
????? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ? ?? ??? ? ??? ?
? ?????
? ? ??? ‘????? ? ???? ??? ? ?? ???’ ?
???? ???? ? ? ? ? ? ???? ? ??? ?? ? ? ? ? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ?????? ??? ? ? ?? ? ?
? ? ??? ? ? ??? ?? ? ???? ? ??? ?? ?
? ?? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ??
? ??? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ????
? ?? ? ??? ??? ?? ? ???? ?? ? ?????? ? ?
Published by Survey of India
Scale 1:16M
?????? ?? ??? ?? ?
?? 
?????
???? ????? 
??? ???? ? ?? ??? 
???? ??? ????? 
????? — ????? 
???? ??? ? ? ???
??? ? ? ?? ?? ???  
????? (??? ?
?????)
?? ?? ?? ? ???? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ???? — 
?
??????  ??? ?
????? ?? ?? ?? ?
?????
?? ?? ?
????? 
?? ?? ??? 
?
????? ? ???? 
????? 12.2
Chapter 12.indd   175 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
Page 4


173
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????
?? ????
???? — ??? 3: 
????? ???? ??? ??? ? ?? ??? ???? ?????
? ? ?? ??
12 
??? ????? ? ?? ... ?? ?
???? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ???? 
????? ... ?? ?? ??? ?? ???
?? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ???? ? ??, ??? ? ???? 
????? ???, ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ????? ?? ? ?? ??, ??? ????? ? ?? ??, ???? ??? ??? ???, 
?????? ? ?? ??? ?? ??????????? ? ?? ????
1.  ????? ? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ?? ??? ? 
?? ??? ??? ???? 
2.  ?? ????? ?? ????
???? ??? ? ??? ??? ??
?? ?? ????
???????
???? 
????? ?
????? 12.1 — ?????
???? ??
???? ??? ??????? ??? (?
?? ??? ??? ??? ?? ??
???? ??? 
??????? ???) 1865 ?? ? ??? ?? ?? ????
— ??? ? ? ? ? . ?????, ????, ?
?????? ???
(?
?????? ??? ??? ????? ? ? ?????, 13 ?? ?
??? 1949)
Chapter 12.indd   173 05-09-2024   17:03:09
Reprint 2025-26
174
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ?
????
? ??? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ??? ??
??
? ?? ?? ? ? ???? ? ? ???? ???
???? ?? ????? ? ? ? , ? ?? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ?????? ? ? ?? ?
? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? , ? ??? ?? ? ??? ?? ? ???, ?
???? ???? ?,? ?????, ? ??? ?? ??? ?????? ?? ? ?? ? ? ? ? ? ????
????????? ????
???? ????? ? ?? ?????? ?? ? ? ?
??? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ?
? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ??
??? ?
? ? ? ??? ???? ??? ????? ? ???, ? ??? ? ?? ? ?? ?
??? ??? ??? ????? ? ? ? ? ???? ?? ? ?? ? ? ? ? ??? ??? ?? ?
???? ? ? ? ? ? ?
? ? ????? ???? ? ? ?? ????? ??? ?
? ??? ? ? ?? ?
????? ? ? ? ? ???? ?? ????? ??? ? ? ?? ?? ? ? ?? ?
?? ? ???? ? ? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ? ? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ? ? ? ??? ????? ? ???? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ? ?
? ? ? ?? ? ?
? ? ????
?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ???
??? ??? ????? Æ ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ?? ? ???????, ? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ??? ? ??????? ? ?? ? ? ? ? ?? ?
?? ????? ? ?? ?? ?
 Æ ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ??????? ???
??? ? ? ?? ? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ?? ?
 
?????? ????
??? ??? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ?? ? ??????? ? ??? ??? ?? ,? ? ??? ??? ? ? ??? ?????? ?? ?
?? ? ? ??, ? ?????? ? ???? ? ??????? ? ? ? ? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? ????? ? ????,? ???? ? ???
? ? ?? ? ? 175 ? ? ?? ? ?? ??? ? 12.2? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? ??? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?
??? ? ??? ? ?? ? ? ? ? , ? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ??? ? ? , ? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ? ?
? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??
? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ? ‘?? ? ??? ? ??? ? ??? ? ????' ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? 11 ? ? ?? ? ??? ?
? ? ?? ? ? ?? , ?
??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ‘????? ? ??? ???? ? ????' ? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ? ???
Chapter 12.indd   174 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
175
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
??? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? 12.2 ? ? ?? ? ??? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ?? ? ???? ? ???? ??? ? ????? ? ? ?? ? ??? ?
????? ??????? ? ???
? ??????? ??? ? ???? ?? ?? ?? ?
????? ? ??? ??? ? ? ???
????? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ? ?? ??? ? ??? ?
? ?????
? ? ??? ‘????? ? ???? ??? ? ?? ???’ ?
???? ???? ? ? ? ? ? ???? ? ??? ?? ? ? ? ? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ?????? ??? ? ? ?? ? ?
? ? ??? ? ? ??? ?? ? ???? ? ??? ?? ?
? ?? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ??
? ??? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ????
? ?? ? ??? ??? ?? ? ???? ?? ? ?????? ? ?
Published by Survey of India
Scale 1:16M
?????? ?? ??? ?? ?
?? 
?????
???? ????? 
??? ???? ? ?? ??? 
???? ??? ????? 
????? — ????? 
???? ??? ? ? ???
??? ? ? ?? ?? ???  
????? (??? ?
?????)
?? ?? ?? ? ???? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ???? — 
?
??????  ??? ?
????? ?? ?? ?? ?
?????
?? ?? ?
????? 
?? ?? ??? 
?
????? ? ???? 
????? 12.2
Chapter 12.indd   175 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
176
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?
??
? ???? ?? ? ??? ???
? ? ??? ?? ? ?
? ? ?? ?? ? ??? ??? ?????? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ??? ??????? ? ? ?? ? ?? ?
?? ?? ? ???? ? ????? ? ?? ? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ??????? ? ????? ? ? , ? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ? ?? ? 
?? ?????
? ??? ? ? ? ?
??? ???? ??
? ? ?? ????? ??? ??? ?-?? ? ?? ????????? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ??? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ?? ? ‘??? ?? ’?
??? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ? ? ???? ?? ? ? ?????? ?? ???? ? ???? ? ?? ? ?????, ? ??? ? ? ? ??? ? ??? ?? ? ?????? ??
? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ? ???? ? ???? ??? ????? ? ?? ? ?????? ? ???? ? ? ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ??? ? ? ?? ? ?? ?????
???? ? ? ?? , ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ? ? ???, ? ???? ? ??? ??? ? ????, ? ?? ?? ? ???? ?
??? ?
? ?? ???? ? ?? ? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ???
? ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ???? ????? ??? ???? ? ????? ?
? ?? ? ? ???? ? ?? ,? ??????? ??? ?????? ? ? ??? ?? ??????? ? ???-??? ? ??? ????? ? ?? ? ?? ? ? -?? ??? ? ? , ? ?? ?
??? ?? ? ?? ? ?? ????? ?????? ?? ????? ? ???? ?? ? ????? ?? ? ?
?
? ? ? ?? ????, ? ????? ? ??
? ? ??? ? ??? ? ?? ??? ???? ? ? ? ?????? ? ??? ??? ?
? ??? ?
? ?? ? ?? ?
?? ? ? ?? ???? ? ? ? , ? ??? ??? – ? ?????
? ? ? ?? ? ? ?? ? ??? ? ?? ???? ? ?? ? ?? ?? ? ????, ? ??????? ???? ??
 
??-????, ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ? ??
? ? ???? ??, ? ?????? ? ??????
? ? ? ?? ? ???? ?? ???? ? ?? ? ???? ?
????, ? ???? ??? ? ?? ? ??
? ? ??? ?? ?
? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ??????? ? ? ?? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ?? ??
?? ??? ? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ? ??? ???? ? ?
? ? ? ?
? ?? ??? ???? ? ? ? ? ? ???? ? ?? , ? ?? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ?
Chapter 12.indd   176 05-09-2024   17:03:14
Reprint 2025-26
Page 5


173
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????
?? ????
???? — ??? 3: 
????? ???? ??? ??? ? ?? ??? ???? ?????
? ? ?? ??
12 
??? ????? ? ?? ... ?? ?
???? ??? ??? ??? ???? ?? ??? ?? ????? ??? ?? ?? ???? 
????? ... ?? ?? ??? ?? ???
?? ??? ???? ?? ?? ??? ? ?? ???? ? ??, ??? ? ???? 
????? ???, ??? ? ???? ??? ??? ? ?? ????? ?? ? ?? ??, ??? ????? ? ?? ??, ???? ??? ??? ???, 
?????? ? ?? ??? ?? ??????????? ? ?? ????
1.  ????? ? ??? ??? ?? ??? ??? ?? ?? ??? ? 
?? ??? ??? ???? 
2.  ?? ????? ?? ????
???? ??? ? ??? ??? ??
?? ?? ????
???????
???? 
????? ?
????? 12.1 — ?????
???? ??
???? ??? ??????? ??? (?
?? ??? ??? ??? ?? ??
???? ??? 
??????? ???) 1865 ?? ? ??? ?? ?? ????
— ??? ? ? ? ? . ?????, ????, ?
?????? ???
(?
?????? ??? ??? ????? ? ? ?????, 13 ?? ?
??? 1949)
Chapter 12.indd   173 05-09-2024   17:03:09
Reprint 2025-26
174
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ????? 
???? ?? ? ?? ??? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ? ??? ?? ?? ?
????
? ??? ? ? ?? ? ?
? ???? ? ??? ??
??
? ?? ?? ? ? ???? ? ? ???? ???
???? ?? ????? ? ? ? , ? ?? ??? ???? ? ?? ?? ? ?? ? ?????? ? ? ?? ?
? ? ??? ? ?? ?? ? ??? ???? ? ?? ? ?? ?? , ? ??? ?? ? ??? ?? ? ???, ?
???? ???? ?,? ?????, ? ??? ?? ??? ?????? ?? ? ?? ? ? ? ? ? ????
????????? ????
???? ????? ? ?? ?????? ?? ? ? ?
??? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ?
? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ???? ??
??? ?
? ? ? ??? ???? ??? ????? ? ???, ? ??? ? ?? ? ?? ?
??? ??? ??? ????? ? ? ? ? ???? ?? ? ?? ? ? ? ? ??? ??? ?? ?
???? ? ? ? ? ? ?
? ? ????? ???? ? ? ?? ????? ??? ?
? ??? ? ? ?? ?
????? ? ? ? ? ???? ?? ????? ??? ? ? ?? ?? ? ? ?? ?
?? ? ???? ? ? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ? ? ??? ???? ? ?? ?
???? ? ? ? ? ??? ????? ? ???? ? ??? ??? ?? ? ? ?? ? ?????? ? ?? ?? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ?? ? ?
? ? ? ?? ? ?
? ? ????
?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ? ???
??? ??? ????? Æ ??? ?? ? ? ? ??? ??? ?? ? ?? ? ? ? ??? ? ? ?? ? ???????, ? ? ?? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ??? ??? ??? ? ??????? ? ?? ? ? ? ? ?? ?
?? ????? ? ?? ?? ?
 Æ ?? ? ?? ?? ???? ? ?? ? ?? ??? ?? ??? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ? ? ??? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ???? ? ? ?? ? ??????? ???
??? ? ? ?? ? ? ? ??? ? ???? ?? ? ? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ? ??? ? ? ?? ? ??? ? ? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ? ?? ? ? ?? ? ?? ?
 
?????? ????
??? ??? ? ?? ?? ? ??? ?? ? ???? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ? ?? ? ??????? ? ??? ??? ?? ,? ? ??? ??? ? ? ??? ?????? ?? ?
?? ? ? ??, ? ?????? ? ???? ? ??????? ? ? ? ? ??? ????? ?? ?? ?? ?? ?? ????? ? ????? ? ????,? ???? ? ???
? ? ?? ? ? 175 ? ? ?? ? ?? ??? ? 12.2? ? ?? ? ??? ? ?? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ? ? ?? ?? ??? ??? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ?? ??? ???? ?
??? ? ??? ? ?? ? ? ? ? , ? ?? ? ???? ? ? ?? ? ?? ??? ? ? , ? ?? ??? ??? ?? ? ? ? ? ?
? ??? ? ????? ? ? ? ? ? ?? ? ???? ?? ??
? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ? ? ‘?? ? ??? ? ??? ? ??? ? ????' ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ? ?? ??? ? 11 ? ? ?? ? ??? ?
? ? ?? ? ? ?? , ?
??? ?? ? ?????? ? ?? ? ?? ? ???? ?? ? ? ? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ? ‘????? ? ??? ???? ? ????' ? ?? ?
? ?? ?? ? ?? ?? ? ???
Chapter 12.indd   174 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
175
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
??? ??? ????? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ??? ? 12.2 ? ? ?? ? ??? ?
? ????? ? ??? ? ?? ????? ?? ?? ? ???? ? ???? ??? ? ????? ? ? ?? ? ??? ?
????? ??????? ? ???
? ??????? ??? ? ???? ?? ?? ?? ?
????? ? ??? ??? ? ? ???
????? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ???? ??? ? ?? ??? ? ??? ?
? ?????
? ? ??? ‘????? ? ???? ??? ? ?? ???’ ?
???? ???? ? ? ? ? ? ???? ? ??? ?? ? ? ? ? ??? ? ?? ? ??? ?? ? ?????? ??? ? ? ?? ? ?
? ? ??? ? ? ??? ?? ? ???? ? ??? ?? ?
? ?? ? ? ?? ? ??? ? ??? ? ??
? ??? ???? ??? ? ?? ?? ? ???? ??? ??? ? ? ?? ? ????
? ?? ? ??? ??? ?? ? ???? ?? ? ?????? ? ?
Published by Survey of India
Scale 1:16M
?????? ?? ??? ?? ?
?? 
?????
???? ????? 
??? ???? ? ?? ??? 
???? ??? ????? 
????? — ????? 
???? ??? ? ? ???
??? ? ? ?? ?? ???  
????? (??? ?
?????)
?? ?? ?? ? ???? 
?? ?? ?? ? ?? ???
?? ???? — 
?
??????  ??? ?
????? ?? ?? ?? ?
?????
?? ?? ?
????? 
?? ?? ??? 
?
????? ? ???? 
????? 12.2
Chapter 12.indd   175 05-09-2024   17:03:12
Reprint 2025-26
176
???? ?? ????? ?? ? : ???? ?? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?
??
? ???? ?? ? ??? ???
? ? ??? ?? ? ?
? ? ?? ?? ? ??? ??? ?????? ? ???? ? ? ? ? ? ??? ??? ??????? ? ? ?? ? ?? ?
?? ?? ? ???? ? ????? ? ?? ? ?? ??? ?? ?? ? ? ? ? ??? ?? ? ?? ?? ? ??????? ? ????? ? ? , ? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ? ?? ? ?? ? 
?? ?????
? ??? ? ? ? ?
??? ???? ??
? ? ?? ????? ??? ??? ?-?? ? ?? ????????? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ??? ???? ? ? ? , ? ?? ?? ?? ? ‘??? ?? ’?
??? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ? ? ???? ?? ? ? ?????? ?? ???? ? ???? ? ?? ? ?????, ? ??? ? ? ? ??? ? ??? ?? ? ?????? ??
? ?? ? ?? ?? ?? ? ?? ??? ? ???? ? ???? ??? ????? ? ?? ? ?????? ? ???? ? ? ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ? ??? ? ? ?? ? ?? ?????
???? ? ? ?? , ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ? ???? ? ? ? ? ? ?? ? ? ? ???, ? ???? ? ??? ??? ? ????, ? ?? ?? ? ???? ?
??? ?
? ?? ???? ? ?? ? ?? ? ???? ? ??? ? ??? ???
? ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ??? ???? ????? ??? ???? ? ????? ?
? ?? ? ? ???? ? ?? ,? ??????? ??? ?????? ? ? ??? ?? ??????? ? ???-??? ? ??? ????? ? ?? ? ?? ? ? -?? ??? ? ? , ? ?? ?
??? ?? ? ?? ? ?? ????? ?????? ?? ????? ? ???? ?? ? ????? ?? ? ?
?
? ? ? ?? ????, ? ????? ? ??
? ? ??? ? ??? ? ?? ??? ???? ? ? ? ?????? ? ??? ??? ?
? ??? ?
? ?? ? ?? ?
?? ? ? ?? ???? ? ? ? , ? ??? ??? – ? ?????
? ? ? ?? ? ? ?? ? ??? ? ?? ???? ? ?? ? ?? ?? ? ????, ? ??????? ???? ??
 
??-????, ? ???? ?? ?? ?
? ?? ?? ? ??
? ? ???? ??, ? ?????? ? ??????
? ? ? ?? ? ???? ?? ???? ? ?? ? ???? ?
????, ? ???? ??? ? ?? ? ??
? ? ??? ?? ?
? ?? ??????? ???? ? ??? ?? ??????? ? ? ?? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ???? ?? ??
?? ??? ? ? ?? ? ?? ???? ? ? ?? ? ??? ???? ? ?
? ? ? ?
? ?? ??? ???? ? ? ? ? ? ???? ? ?? , ? ?? ? ?? ??????? ??? ??? ?? ?
Chapter 12.indd   176 05-09-2024   17:03:14
Reprint 2025-26
177
12? – ?????? ? ? ? ????
? ???? —???? ?3:?????? ????? ??? ??? ?? ?? ???? ???? ??????
?????? ? ??? ?
? ???? ?
? ???? ? ??? ?? ? ? ?? ? ? ?? ? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ?, ? ???? ? ????? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ???????
??? ???? ? ??? ? ? ?? ?? ?, ? ???? ?? ? ? ???? ? ????? ??? ??? ?? ? ??????? ? ??? ? ?? ???? ? ??
? ? ??-???? ?
??? ??? ? ? ???? ? ?? ?? ??? ???? ? ? ?? ? ??? ?? ? ????????? ????
???? ? ? ? ? ?????? ? ? ?? ? ?? ?,?
???? ??? ? ?
? ?? ?? ? ? ?? ? ? ? ????? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ? ???? ??? ??????? ?
? ???? ? ? ??? ? ?? ?? , ? ?? ? ?
? ?? ?? ?
??? ?? ???? ??? ? ??
? ? ?? ??? ?? ? ??? ?? ???? ? ?? ? ???? ? ? ? ; ? ??? ?? ? ? ??? ???? ?? ?? ? ??? ?
??? ?? ? ??? ? ?? ? ? ?? ? ??-? ? ??? ? ? ?? ?? ? ? ?? , ? ?? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?
? ?
? ? ? ?
? ??? ? ? ?? ? ?? ? ? ??? ?? ? ?
? ??? ?? ? ???
???? ?????? ?? ???
??? ??? ????? ????? ? ?? ?? ??? ? ? ? ???- ?? ? ? ? ??? ?? ? ??? ? ??? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ???? ? ?? ??? ? ? ?? ? 
? ?? ?? -??? ?? ???????? ? ??? ? ?? ???? ???? ?? ?? ?? ??????? ??? ???? ?? ? ? ?? ?
29 ? ?? ?
? ?? ? 1688 ? ? ?? ? ? ??? ??? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ?? ?? ? (??? ?? ??? ? ? ? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ??) ? ???? ? ? ?? ? ??? ??? ???? ??? ?
??? ? ?? ?? ? ?
? ? ???? ? ? ? ? ?? ?? ?
? ?? ??? ?
? ??? ? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ?? ?? ? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ? ? ???? ? ?? ? ?? ? ?? ? ??? ?? ?? ???? ??? ?
? ?? ?? ??? ??? 16? ?? .??. ? ? ?? ? ???? ? ? ?? ? ??? ? ???? ??? ??? ? ??? ?? ? ??? ??? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ?? ??? ? 1792? ? ?? ? ??? ?
? ???? ?
????? ?? ? ? ?? ? ??? ?? ? ??? ? ?? ?? ?? ? ??? ??? ? ? ?? ? ??? ???? ? ?? ? ???? ?? ? ??? ?????? ?????? ? ??? ?? ?? ??? ??? ???? ?
????? ??????? ?? ? ???? ? ?? ??? ?? ???
? ? ?? ? ??
????? 12.3 — ??? ?? ?????? ??? 
Chapter 12.indd   177 05-09-2024   17:03:15
Reprint 2025-26
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

1. नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार का क्या महत्व है?
Ans. नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार का महत्व कई कारणों से है। यह स्थानीय प्रशासन को सशक्त बनाती है, जिससे नागरिकों की समस्याओं का समाधान तेजी से किया जा सके। इसके माध्यम से नागरिक अपनी आवश्यकताओं और प्राथमिकताओं को सीधे प्रस्तुत कर सकते हैं। इसके अलावा, स्थानीय सरकारें विकास परियोजनाओं को लागू करने, बुनियादी सेवाएं प्रदान करने, और नागरिकों के साथ संवाद स्थापित करने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाती हैं।
2. नगरीय स्थानीय सरकार की संरचना क्या होती है?
Ans. नगरीय स्थानीय सरकार की संरचना आमतौर पर दो स्तरों में होती है: नगर निगम और नगर परिषद। नगर निगम बड़े शहरों के लिए होता है, जबकि नगर परिषद छोटे शहरों और कस्बों के लिए होती है। नगर निगम का नेतृत्व महापौर करता है, जबकि नगर परिषद का अध्यक्ष होता है। इसके अलावा, प्रत्येक स्तर पर चुने हुए प्रतिनिधि होते हैं, जो स्थानीय निवासियों के हितों का प्रतिनिधित्व करते हैं।
3. नगरीय स्थानीय सरकार के प्रमुख कार्य क्या हैं?
Ans. नगरीय स्थानीय सरकार के प्रमुख कार्यों में बुनियादी सेवाओं का प्रबंधन जैसे जल, सफाई, और सड़क निर्माण शामिल हैं। इसके अतिरिक्त, यह शहरी विकास, अपशिष्ट प्रबंधन, और नागरिक सुविधाओं का विकास भी करती है। स्थानीय सरकारें शैक्षिक संस्थानों और स्वास्थ्य सेवाओं के विकास में भी महत्वपूर्ण भूमिका निभाती हैं।
4. स्थानीय सरकार के चुनाव कैसे होते हैं?
Ans. स्थानीय सरकार के चुनाव आमतौर पर प्रत्यक्ष मतदान के माध्यम से होते हैं। नागरिक अपने क्षेत्र के प्रतिनिधियों को चुनने के लिए मतदान करते हैं। चुनाव की प्रक्रिया में नामांकन, प्रचार, और मतदान शामिल होते हैं। चुनाव आयोग स्थानीय सरकार के चुनावों की स्वतंत्रता और निष्पक्षता सुनिश्चित करने के लिए नियम और दिशा-निर्देश प्रदान करता है।
5. नगरीय स्थानीय सरकार में वित्तीय प्रबंधन कैसे किया जाता है?
Ans. नगरीय स्थानीय सरकार में वित्तीय प्रबंधन विभिन्न स्रोतों से आय प्राप्त करके किया जाता है, जैसे कि स्थानीय कर, संपत्ति कर, और राज्य सरकार की अनुदान। बजट तैयार करना और उसे लागू करना स्थानीय सरकार का एक महत्वपूर्ण कार्य है, जिसमें नागरिकों की आवश्यकताओं को ध्यान में रखा जाता है। इसके अलावा, वित्तीय पारदर्शिता और उत्तरदायित्व सुनिश्चित करने के लिए वार्षिक लेखा परीक्षा भी की जाती है।
Related Searches

past year papers

,

shortcuts and tricks

,

Sample Paper

,

video lectures

,

Objective type Questions

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

pdf

,

Exam

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

MCQs

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Extra Questions

,

study material

,

ppt

,

Important questions

,

Viva Questions

,

mock tests for examination

,

Summary

,

Free

,

practice quizzes

,

NCERT Textbook: आधुनिक लोकतंत्र — भाग 3: नगरीय क्षेत्रों में स्थानीय सरकार | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Semester Notes

;