CTET & State TET Exam  >  CTET & State TET Notes  >  NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12)  >  NCERT Textbook: परिवार और समुदाय

NCERT Textbook: परिवार और समुदाय | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


137
9 – ????? ? ?? ?? ????
?????? ?? ??
????
?????
9 
1.	 ????? ?	? ?	???? 	?????? 	???? ??
? ? ?? 	 ? ?? ?
2.	 ??
? ????	?? ???	 ? ? 	 ??	????	?????	 ?
? ? ? ??	 ? ? ?
???? ??
???? 
 
???????
??????
?? ??? ?????
???: ?? ?????? ??? ? ?? ? ???? ????? ? ???? ?? ???? ?? ?
???
?? 
?? ???? ?? ???? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ????? ? ??? — ?
??
??? ? 
????? ? ?? ???? ??? ????? ? ??? ?
??
??? ? ????? ? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? 
??? — ????-????, ????- ????, ????-????, ???-??? ??? ??? ? ? ??? ?? ???? 
?? ?? ? 	 ? ?	???? 	????????? 	????	 ? ?? 	 ?
? ?? ?	??	?? 	? ?? ?
—	?????? ?
? ??
?
? ?? ? ?? ?	 ???????? 	? ?? 	 ???? ??
Chapter 9.indd   137 05-09-2024   14:38:07
Reprint 2025-26
Page 2


137
9 – ????? ? ?? ?? ????
?????? ?? ??
????
?????
9 
1.	 ????? ?	? ?	???? 	?????? 	???? ??
? ? ?? 	 ? ?? ?
2.	 ??
? ????	?? ???	 ? ? 	 ??	????	?????	 ?
? ? ? ??	 ? ? ?
???? ??
???? 
 
???????
??????
?? ??? ?????
???: ?? ?????? ??? ? ?? ? ???? ????? ? ???? ?? ???? ?? ?
???
?? 
?? ???? ?? ???? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ????? ? ??? — ?
??
??? ? 
????? ? ?? ???? ??? ????? ? ??? ?
??
??? ? ????? ? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? 
??? — ????-????, ????- ????, ????-????, ???-??? ??? ??? ? ? ??? ?? ???? 
?? ?? ? 	 ? ?	???? 	????????? 	????	 ? ?? 	 ?
? ?? ?	??	?? 	? ?? ?
—	?????? ?
? ??
?
? ?? ? ?? ?	 ???????? 	? ?? 	 ???? ??
Chapter 9.indd   137 05-09-2024   14:38:07
Reprint 2025-26
138
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?? ? ?? , ??? ????? ? ??? ?? ?
????? ?? ???? ?
???? ???? ?? ??? ?? ?? ? ?? 
?? ? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ??
??? ??? ????? Æ ???? ???? ??-??? ??? ?? ??? ? ? ????? ? ????? ???? ????  ?? ???? ?? ??? ? ? ????? ? ?? 
?? ???? ?
???? ? ? ??? ???? ??????
 Æ ??? ?? ??? ? ? ????? ? ?? ?? ?
???? ???? ??? ??? ? ????? ?? ??? ?? ??? ? ??
 Æ ??? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ??? ???? ?? ??? ? ??? ?????? ? ?? ???? ????????? ?? 
?????????? ? ? ??? ? ???? ?? ????? ??????
?
??? ??? ???? ??? ????????? ?
??
???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ??? ???? ???? ??? ? ???? ???? 
????? ?? ?
? ? ??? ? ???? ?? ?? ??
????? ? ? ?? ????? ?? ? ??? ?????
? ??? ??? ? ???? ??? ???? 
?????? ? ? ???, ??
??? ? ?? ?
??, ???, ???, ????, ????, ????, ???? ? ? ??? ? ???? 
??? ? ?
? ???? ???? ???? ?
? ? ?????
? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ???-??? ???? ???? ???-??? 
? ? ??? ?? ???-??? ??? ? ???? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ‘? ???’ 
? ? ??? ???-?? ??? ? ??? ?????
?? ?? ? ??? ?????
? ??? ???? ??? ??? ?? ??? ? 
???? ?? ????! ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ? ? ?? ‘???’ ? ? ‘???’ ???? ??? 
???? ????? ? ??? ??? ??? ??? ?? ??? ??? ? ?
??
?? ?? ??? ???? ? ??
??? 	????? ??? 	? ?? 	 ??????
Chapter 9.indd   138 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
Page 3


137
9 – ????? ? ?? ?? ????
?????? ?? ??
????
?????
9 
1.	 ????? ?	? ?	???? 	?????? 	???? ??
? ? ?? 	 ? ?? ?
2.	 ??
? ????	?? ???	 ? ? 	 ??	????	?????	 ?
? ? ? ??	 ? ? ?
???? ??
???? 
 
???????
??????
?? ??? ?????
???: ?? ?????? ??? ? ?? ? ???? ????? ? ???? ?? ???? ?? ?
???
?? 
?? ???? ?? ???? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ????? ? ??? — ?
??
??? ? 
????? ? ?? ???? ??? ????? ? ??? ?
??
??? ? ????? ? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? 
??? — ????-????, ????- ????, ????-????, ???-??? ??? ??? ? ? ??? ?? ???? 
?? ?? ? 	 ? ?	???? 	????????? 	????	 ? ?? 	 ?
? ?? ?	??	?? 	? ?? ?
—	?????? ?
? ??
?
? ?? ? ?? ?	 ???????? 	? ?? 	 ???? ??
Chapter 9.indd   137 05-09-2024   14:38:07
Reprint 2025-26
138
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?? ? ?? , ??? ????? ? ??? ?? ?
????? ?? ???? ?
???? ???? ?? ??? ?? ?? ? ?? 
?? ? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ??
??? ??? ????? Æ ???? ???? ??-??? ??? ?? ??? ? ? ????? ? ????? ???? ????  ?? ???? ?? ??? ? ? ????? ? ?? 
?? ???? ?
???? ? ? ??? ???? ??????
 Æ ??? ?? ??? ? ? ????? ? ?? ?? ?
???? ???? ??? ??? ? ????? ?? ??? ?? ??? ? ??
 Æ ??? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ??? ???? ?? ??? ? ??? ?????? ? ?? ???? ????????? ?? 
?????????? ? ? ??? ? ???? ?? ????? ??????
?
??? ??? ???? ??? ????????? ?
??
???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ??? ???? ???? ??? ? ???? ???? 
????? ?? ?
? ? ??? ? ???? ?? ?? ??
????? ? ? ?? ????? ?? ? ??? ?????
? ??? ??? ? ???? ??? ???? 
?????? ? ? ???, ??
??? ? ?? ?
??, ???, ???, ????, ????, ????, ???? ? ? ??? ? ???? 
??? ? ?
? ???? ???? ???? ?
? ? ?????
? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ???-??? ???? ???? ???-??? 
? ? ??? ?? ???-??? ??? ? ???? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ‘? ???’ 
? ? ??? ???-?? ??? ? ??? ?????
?? ?? ? ??? ?????
? ??? ???? ??? ??? ?? ??? ? 
???? ?? ????! ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ? ? ?? ‘???’ ? ? ‘???’ ???? ??? 
???? ????? ? ??? ??? ??? ??? ?? ??? ??? ? ?
??
?? ?? ??? ???? ? ??
??? 	????? ??? 	? ?? 	 ??????
Chapter 9.indd   138 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
139
9 – ????? ? ?? ?? ????
??? ??? ????? Æ ???? ????? ? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ??? ????? ???? ? ??? ? ? ?? ?? ??? ???? ???? ????? ? ? ? 
?
? ? ? ? ?
??
??? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ??? ? ??? ?? ???? ? ???? 
???? ??? ? ???? ? ?? ?
??? ??? ??? ??? ? ??? ?? ??? ? ????? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? 
?? ?????? ??? ?? ??? —
?? ?? ??
? ?? ??? ??? ? ?
??????? ? ?? ????? /??? ?
? ??? ???
??? ? ? ??? ?? ???? (? ???) (??? ? ?
??? ??? ? ???? ? ?? 
?? ??)
??? ? ???? ???? ?? ???? ??? (?
???)
 Æ ?? ??????? ?? ??? ?? ??? ?????
???: ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ?? 
??? ? ?? ?
??? ??? ???? ??? ?? ??? ???? ????? ????? ? ? ??? ?? ??? ??? ?? ???? ???? 
???? ???
?
?????? ? ??
? ?????? ?
????? ? ? ? ???? ??? ? ? ??? ?
??
?? ???? ?? ??, ? ?????, ????? ? ? ?
?? ?????????? ?? 
?????? ???? ???? ‘?????’ ?? ? ??? ?? — ‘?? ??? ??? ? ? ??’? ????? ? ? ? ?? ???? 
???? ? ?? ??? ? ???? ??? ? ? ???? ?? ?
??? ?? ?? ?????? ???? ??? ???? ?? ? ? ???, 
????- ???? ???? ??? ??? ?? ?
????? ?? ????? ?? ???? ? ? ???? ???? ???? ? ????? 
? ? ??? ???? ???? ???? ???? ??
? ?
? ?? ???? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ????? ? ? ? ??? ? ???? ???, 
???? ????- ???? ??? ?? ???-??? ? ??, ?? ?????? ? ? ??? ?? ???? ???????? ?? 
??????? ?? ? ? ???? ????? ????? ?? ???? ? ????????? ???? ??? ?????? ? ? ?? ?? ????? 
???? ???? ?? ?? ??? ? ??? ?, ????? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ??
??? ??
? ??? ?? ???
? 
?? ?? ???? ? ????
Chapter 9.indd   139 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
Page 4


137
9 – ????? ? ?? ?? ????
?????? ?? ??
????
?????
9 
1.	 ????? ?	? ?	???? 	?????? 	???? ??
? ? ?? 	 ? ?? ?
2.	 ??
? ????	?? ???	 ? ? 	 ??	????	?????	 ?
? ? ? ??	 ? ? ?
???? ??
???? 
 
???????
??????
?? ??? ?????
???: ?? ?????? ??? ? ?? ? ???? ????? ? ???? ?? ???? ?? ?
???
?? 
?? ???? ?? ???? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ????? ? ??? — ?
??
??? ? 
????? ? ?? ???? ??? ????? ? ??? ?
??
??? ? ????? ? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? 
??? — ????-????, ????- ????, ????-????, ???-??? ??? ??? ? ? ??? ?? ???? 
?? ?? ? 	 ? ?	???? 	????????? 	????	 ? ?? 	 ?
? ?? ?	??	?? 	? ?? ?
—	?????? ?
? ??
?
? ?? ? ?? ?	 ???????? 	? ?? 	 ???? ??
Chapter 9.indd   137 05-09-2024   14:38:07
Reprint 2025-26
138
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?? ? ?? , ??? ????? ? ??? ?? ?
????? ?? ???? ?
???? ???? ?? ??? ?? ?? ? ?? 
?? ? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ??
??? ??? ????? Æ ???? ???? ??-??? ??? ?? ??? ? ? ????? ? ????? ???? ????  ?? ???? ?? ??? ? ? ????? ? ?? 
?? ???? ?
???? ? ? ??? ???? ??????
 Æ ??? ?? ??? ? ? ????? ? ?? ?? ?
???? ???? ??? ??? ? ????? ?? ??? ?? ??? ? ??
 Æ ??? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ??? ???? ?? ??? ? ??? ?????? ? ?? ???? ????????? ?? 
?????????? ? ? ??? ? ???? ?? ????? ??????
?
??? ??? ???? ??? ????????? ?
??
???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ??? ???? ???? ??? ? ???? ???? 
????? ?? ?
? ? ??? ? ???? ?? ?? ??
????? ? ? ?? ????? ?? ? ??? ?????
? ??? ??? ? ???? ??? ???? 
?????? ? ? ???, ??
??? ? ?? ?
??, ???, ???, ????, ????, ????, ???? ? ? ??? ? ???? 
??? ? ?
? ???? ???? ???? ?
? ? ?????
? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ???-??? ???? ???? ???-??? 
? ? ??? ?? ???-??? ??? ? ???? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ‘? ???’ 
? ? ??? ???-?? ??? ? ??? ?????
?? ?? ? ??? ?????
? ??? ???? ??? ??? ?? ??? ? 
???? ?? ????! ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ? ? ?? ‘???’ ? ? ‘???’ ???? ??? 
???? ????? ? ??? ??? ??? ??? ?? ??? ??? ? ?
??
?? ?? ??? ???? ? ??
??? 	????? ??? 	? ?? 	 ??????
Chapter 9.indd   138 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
139
9 – ????? ? ?? ?? ????
??? ??? ????? Æ ???? ????? ? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ??? ????? ???? ? ??? ? ? ?? ?? ??? ???? ???? ????? ? ? ? 
?
? ? ? ? ?
??
??? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ??? ? ??? ?? ???? ? ???? 
???? ??? ? ???? ? ?? ?
??? ??? ??? ??? ? ??? ?? ??? ? ????? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? 
?? ?????? ??? ?? ??? —
?? ?? ??
? ?? ??? ??? ? ?
??????? ? ?? ????? /??? ?
? ??? ???
??? ? ? ??? ?? ???? (? ???) (??? ? ?
??? ??? ? ???? ? ?? 
?? ??)
??? ? ???? ???? ?? ???? ??? (?
???)
 Æ ?? ??????? ?? ??? ?? ??? ?????
???: ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ?? 
??? ? ?? ?
??? ??? ???? ??? ?? ??? ???? ????? ????? ? ? ??? ?? ??? ??? ?? ???? ???? 
???? ???
?
?????? ? ??
? ?????? ?
????? ? ? ? ???? ??? ? ? ??? ?
??
?? ???? ?? ??, ? ?????, ????? ? ? ?
?? ?????????? ?? 
?????? ???? ???? ‘?????’ ?? ? ??? ?? — ‘?? ??? ??? ? ? ??’? ????? ? ? ? ?? ???? 
???? ? ?? ??? ? ???? ??? ? ? ???? ?? ?
??? ?? ?? ?????? ???? ??? ???? ?? ? ? ???, 
????- ???? ???? ??? ??? ?? ?
????? ?? ????? ?? ???? ? ? ???? ???? ???? ? ????? 
? ? ??? ???? ???? ???? ???? ??
? ?
? ?? ???? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ????? ? ? ? ??? ? ???? ???, 
???? ????- ???? ??? ?? ???-??? ? ??, ?? ?????? ? ? ??? ?? ???? ???????? ?? 
??????? ?? ? ? ???? ????? ????? ?? ???? ? ????????? ???? ??? ?????? ? ? ?? ?? ????? 
???? ???? ?? ?? ??? ? ??? ?, ????? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ??
??? ??
? ??? ?? ???
? 
?? ?? ???? ? ????
Chapter 9.indd   139 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
140
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ??? ??? ????? ???? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ????? ?? ???? ????????? ? ? ? ??? ?? ? ? ??? ???? ? ???? ????? —
 Æ ??? ? ????? ? ??? ???? ??? ??? ??? ???? ? ? ?? ????? ?? ???? ???? ??? 
 Æ ??? ? ?? ??? ???? ??? ????? ??? 
 Æ ??? ? ????? ? ??? ???? ???? ?? ? ????? ???
 Æ ??? ? ?? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ?? ? ?? 
 Æ ??? ? ?? ??? ? ??? ? ??? ??? ? ? ?? ? ??
 Æ ??? ? ?????? ?? ??? ???? ?????? ??? ? ? ?? ? ?? 
?????? ? ? ? ? ? ? ?? ??? ??? ???? ?????? ? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ???? ?? ????-?? 
???? ??? ?? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ??? ???? ? ?? ???? ??? ??? ? ?????? ?? ???? ?????? 
???? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ??? ?
???? ? ?? ?? ?? ?? ???
?? ?? ??? ?
?? 
? ?? ??? ????? ? ?? ‘???? ???’ ?? ??, ???? ? ??? ? ???
???, ???, ???? ?? ???? ???? 
?? ???
?? ?? ?
??? ? ????? ???? ????? ? ?? ???? ?????
? ?? ?
?? ? ?? ?? ? ? ??? ??? ? 
???? ? ?? ??: ???? ??? ? ??? ?? ? ??? ???? ???? 
???, ??? ?? ?? ????? ?????
Chapter 9.indd   140 05-09-2024   14:38:10
Reprint 2025-26
Page 5


137
9 – ????? ? ?? ?? ????
?????? ?? ??
????
?????
9 
1.	 ????? ?	? ?	???? 	?????? 	???? ??
? ? ?? 	 ? ?? ?
2.	 ??
? ????	?? ???	 ? ? 	 ??	????	?????	 ?
? ? ? ??	 ? ? ?
???? ??
???? 
 
???????
??????
?? ??? ?????
???: ?? ?????? ??? ? ?? ? ???? ????? ? ???? ?? ???? ?? ?
???
?? 
?? ???? ?? ???? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ? ????? ? ??? — ?
??
??? ? 
????? ? ?? ???? ??? ????? ? ??? ?
??
??? ? ????? ? ??? ???? ?? ?? ??? ?? ??? ? ??? 
??? — ????-????, ????- ????, ????-????, ???-??? ??? ??? ? ? ??? ?? ???? 
?? ?? ? 	 ? ?	???? 	????????? 	????	 ? ?? 	 ?
? ?? ?	??	?? 	? ?? ?
—	?????? ?
? ??
?
? ?? ? ?? ?	 ???????? 	? ?? 	 ???? ??
Chapter 9.indd   137 05-09-2024   14:38:07
Reprint 2025-26
138
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ?
? ?? ? ?? , ??? ????? ? ??? ?? ?
????? ?? ???? ?
???? ???? ?? ??? ?? ?? ? ?? 
?? ? ?? ???? ?? ???? ? ? ??? ? ??? ??? ?? ?? ?? ? ???? ? ??
??? ??? ????? Æ ???? ???? ??-??? ??? ?? ??? ? ? ????? ? ????? ???? ????  ?? ???? ?? ??? ? ? ????? ? ?? 
?? ???? ?
???? ? ? ??? ???? ??????
 Æ ??? ?? ??? ? ? ????? ? ?? ?? ?
???? ???? ??? ??? ? ????? ?? ??? ?? ??? ? ??
 Æ ??? ? ?? ????? ?? ? ? ??? ??? ???? ?? ??? ? ??? ?????? ? ?? ???? ????????? ?? 
?????????? ? ? ??? ? ???? ?? ????? ??????
?
??? ??? ???? ??? ????????? ?
??
???? ?? ?? ??? ?? ?? ? ? ??? ???? ???? ??? ? ???? ???? 
????? ?? ?
? ? ??? ? ???? ?? ?? ??
????? ? ? ?? ????? ?? ? ??? ?????
? ??? ??? ? ???? ??? ???? 
?????? ? ? ???, ??
??? ? ?? ?
??, ???, ???, ????, ????, ????, ???? ? ? ??? ? ???? 
??? ? ?
? ???? ???? ???? ?
? ? ?????
? ???? ? ?? ? ??? ?? ? ???-??? ???? ???? ???-??? 
? ? ??? ?? ???-??? ??? ? ???? ???? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ? ??? ???? ??? ‘? ???’ 
? ? ??? ???-?? ??? ? ??? ?????
?? ?? ? ??? ?????
? ??? ???? ??? ??? ?? ??? ? 
???? ?? ????! ??? ????? ?? ??? ?? ???? ?? ???? ? ? ?? ‘???’ ? ? ‘???’ ???? ??? 
???? ????? ? ??? ??? ??? ??? ?? ??? ??? ? ?
??
?? ?? ??? ???? ? ??
??? 	????? ??? 	? ?? 	 ??????
Chapter 9.indd   138 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
139
9 – ????? ? ?? ?? ????
??? ??? ????? Æ ???? ????? ? ? ? ??? ???? ??? ?? ? ??? ????? ???? ? ??? ? ? ?? ?? ??? ???? ???? ????? ? ? ? 
?
? ? ? ? ?
??
??? ?? ?? ???? ???? ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ??? ? ??? ?? ???? ? ???? 
???? ??? ? ???? ? ?? ?
??? ??? ??? ??? ? ??? ?? ??? ? ????? ?? ?? ??? ?????? ???? ??? 
?? ?????? ??? ?? ??? —
?? ?? ??
? ?? ??? ??? ? ?
??????? ? ?? ????? /??? ?
? ??? ???
??? ? ? ??? ?? ???? (? ???) (??? ? ?
??? ??? ? ???? ? ?? 
?? ??)
??? ? ???? ???? ?? ???? ??? (?
???)
 Æ ?? ??????? ?? ??? ?? ??? ?????
???: ???? ??? ????? ?? ?? ????? ? ???? ??? ?? 
??? ? ?? ?
??? ??? ???? ??? ?? ??? ???? ????? ????? ? ? ??? ?? ??? ??? ?? ???? ???? 
???? ???
?
?????? ? ??
? ?????? ?
????? ? ? ? ???? ??? ? ? ??? ?
??
?? ???? ?? ??, ? ?????, ????? ? ? ?
?? ?????????? ?? 
?????? ???? ???? ‘?????’ ?? ? ??? ?? — ‘?? ??? ??? ? ? ??’? ????? ? ? ? ?? ???? 
???? ? ?? ??? ? ???? ??? ? ? ???? ?? ?
??? ?? ?? ?????? ???? ??? ???? ?? ? ? ???, 
????- ???? ???? ??? ??? ?? ?
????? ?? ????? ?? ???? ? ? ???? ???? ???? ? ????? 
? ? ??? ???? ???? ???? ???? ??
? ?
? ?? ???? ? ??? ??? ? ??? ?? ?? ????? ? ? ? ??? ? ???? ???, 
???? ????- ???? ??? ?? ???-??? ? ??, ?? ?????? ? ? ??? ?? ???? ???????? ?? 
??????? ?? ? ? ???? ????? ????? ?? ???? ? ????????? ???? ??? ?????? ? ? ?? ?? ????? 
???? ???? ?? ?? ??? ? ??? ?, ????? ? ?? ?? ? ?? ???? ??? ?? ????? ?? ??
??? ??
? ??? ?? ???
? 
?? ?? ???? ? ????
Chapter 9.indd   139 05-09-2024   14:38:08
Reprint 2025-26
140
???? ?? ??? ??? : ?? ? ? ? ? ??? ? ???  
???? ?? ????
???? ??? ??? ????? ???? ?? ?? ??? ? ? ? ??? ????? ?? ???? ????????? ? ? ? ??? ?? ? ? ??? ???? ? ???? ????? —
 Æ ??? ? ????? ? ??? ???? ??? ??? ??? ???? ? ? ?? ????? ?? ???? ???? ??? 
 Æ ??? ? ?? ??? ???? ??? ????? ??? 
 Æ ??? ? ????? ? ??? ???? ???? ?? ? ????? ???
 Æ ??? ? ?? ??? ? ??? ?? ???? ??? ? ? ?? ? ?? 
 Æ ??? ? ?? ??? ? ??? ? ??? ??? ? ? ?? ? ??
 Æ ??? ? ?????? ?? ??? ???? ?????? ??? ? ? ?? ? ?? 
?????? ? ? ? ? ? ? ?? ??? ??? ???? ?????? ? ? ??? ? ??? ??? ??? ? ???? ?? ????-?? 
???? ??? ?? ? ? ??? ?? ???? ???, ??? ??? ???? ? ?? ???? ??? ??? ? ?????? ?? ???? ?????? 
???? ???? ?? ?? ???? ??? ?? ???? ?? ?? ?? ? ??? ?
???? ? ?? ?? ?? ?? ???
?? ?? ??? ?
?? 
? ?? ??? ????? ? ?? ‘???? ???’ ?? ??, ???? ? ??? ? ???
???, ???, ???? ?? ???? ???? 
?? ???
?? ?? ?
??? ? ????? ???? ????? ? ?? ???? ?????
? ?? ?
?? ? ?? ?? ? ? ??? ??? ? 
???? ? ?? ??: ???? ??? ? ??? ?? ? ??? ???? ???? 
???, ??? ?? ?? ????? ?????
Chapter 9.indd   140 05-09-2024   14:38:10
Reprint 2025-26
141
9 – ????? ? ?? ?? ????
?? ?? ???? ??? ??? ???? ????, ??? ???? (???? ?? ???), ???????? (???? ? ? ??? ?? 
????) ?? ????? (???? ?? ???? ?? ????) ??? ??? ? ?? ? ???? ?????? ???? ?? ???? ??, 
?? ?????? ?? ???? ? ??? ??? ?????? ? ? ???? ?? ???? ? ?
? ? ??? ???? ?
? ? ?? ?? 
?? ???? ???? ?? ????? ? ???? ?
?? ? ????? ? ?? ? ? ? 
?????? ?? ???? ? ? ??? ?
??? ??? ??? ??? ???? ?? ?????? 
? ? ???? ?? ??? ?? ?
????? ? ??? ? ????? ????????? 
?? ????? ? ? ? ?? ??, ????? ?? ?????? ?? ?? 
???? ???? ? ? ?? ?????? ?? ?????? ? ? ????- ???? 
??? ?? ??? ? ??? ?? ? ? ????? ? ? ? ??? ???? ?? 
?? ?? ? ? ? ?? ???? ???, ????? ???????? , ????? ?? 
?????? ? ? ??? ?? ??? ? ???? ???? ??? ? ?? ?? 
??? ?? ?????? ?? ???? ???? ? ? ? ??
???? ? ???? 
???? ????, ???? ? ???? ?
??? ??? ? ?? ??? ??? ???? ?? 
?????? ?? ?????? ?? ????? ? ??? ??? ??-?
? ?? ? ?? 
?????? ?? ? ? ??? ?? ??? ? ??? ?? ?
? ? ?? ??, ??? 
??? ??? ???? ? ? ? ? ???? ?? ????? ?????? ?? ?? ???? ????
?? ???? ? ?? ??? 
? ? ??? ?
?? ? ??? ???? ??? ?? ??? ?? ?
??? ?? ?? ??? ???? ??? ?? ?? ??? ? ?? ???
??? ??? ????? Æ ??? ?? ??? ?? ? ? ?? ?????? ?? ?
?????? ?? ?? ?? ? ????? ??????
 Æ ??? ? ????? ?? ?????? ? ? ????- ???? ??? ? ? ??? ???? ??? ?? ????
 Æ ??? ?? ?????? ?? ??? ????, ?? ???? ?? ???
?? ????? ?? ? ? ? ? ?? ??? ???, ?? ?
??
? ? ?
???? ??? ??? ?????? ? ? ?? ???? ?? 
?? ?????
?? ? ? ??? ??? ??
?? ??? ?
??? ?? ?????? ?? ????? ?? ???? ??? ? ??? ? ??, ????? ???-??? 
???? ???? ???? ?? ???? ??? ?? ? ? ???? ?? ????-?? ??? ??? ?? ?
? ??? ????? ???? 
?? ? ? ??? ?? ???? ??? ??? ??? ?? ? ????? ? ?
???? (???? ???????? ?? ??? ???? ? ???
? 
?
???? ???
????? ??? ?, ???? ?? ????? ?? ?? ??? ? ????? ???? ? ??? ???? ???) ??? 
Chapter 9.indd   141 05-09-2024   14:38:11
Reprint 2025-26
Read More
967 docs|393 tests

FAQs on NCERT Textbook: परिवार और समुदाय - NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

1. परिवार का अर्थ क्या है और यह समाज में कैसे महत्वपूर्ण है ?
Ans. परिवार का अर्थ है एक ऐसा समूह जिसमें लोग एक-दूसरे के साथ संबंध रखते हैं, आमतौर पर रक्त संबंध या विवाह के माध्यम से। परिवार समाज का मूलभूत इकाई है और यह व्यक्ति के विकास, सामाजिक मूल्य, संस्कृति और पहचान को आकार देता है। परिवार के सदस्यों के बीच संबंध मजबूत होते हैं जो व्यक्तिगत समर्थन और सुरक्षा प्रदान करते हैं।
2. समुदाय का क्या महत्व है और यह कैसे बनता है ?
Ans. समुदाय एक ऐसा समूह है जिसमें लोग एक साझा स्थान, संस्कृति या हितों के आधार पर एकत्र होते हैं। समुदाय का महत्व इस बात में है कि यह सदस्यता, सहयोग, और एकता की भावना को बढ़ावा देता है। यह सामाजिक समर्थन का नेटवर्क प्रदान करता है और सामाजिक समस्याओं के समाधान में मदद करता है। समुदाय का निर्माण अक्सर समानता, साझा मूल्यों और सहयोगी प्रयासों के माध्यम से होता है।
3. परिवार और समुदाय के बीच संबंध क्या है ?
Ans. परिवार और समुदाय एक-दूस से जुड़े हुए हैं। परिवार एक छोटे समूह के रूप में कार्य करता है, जबकि समुदाय बड़े स्तर पर काम करता है। परिवार के सदस्य अक्सर समुदाय के सक्रिय भागीदार होते हैं और वे समुदाय के विकास में योगदान देते हैं। परिवारों में सीखे गए मूल्य और संस्कार समुदाय में प्रसारित होते हैं, जिससे सामाजिक समरसता बढ़ती है।
4. सामाजिक बदलावों का परिवार और समुदाय पर क्या प्रभाव पड़ता है ?
Ans. सामाजिक बदलावों जैसे कि आर्थिक विकास, शिक्षा की वृद्धि, और तकनीकी नवाचार परिवार और समुदाय की संरचना और कार्यप्रणाली को प्रभावित कर सकते हैं। उदाहरण के लिए, जब लोग शहरों की ओर प्रवास करते हैं, तो परिवारों की संरचना बदल सकती है और समुदायों में विविधता बढ़ सकती है। ये परिवर्तन पारंपरिक मूल्यों को चुनौती देते हैं और नए सामाजिक संबंधों और नेटवर्क का निर्माण करते हैं।
5. शिक्षा का परिवार और समुदाय पर क्या प्रभाव होता है ?
Ans. शिक्षा परिवार और समुदाय के विकास के लिए महत्वपूर्ण है। यह बच्चों को ज्ञान, कौशल और सामाजिक मूल्य प्रदान करती है, जो उनके व्यक्तित्व का निर्माण करते हैं। शिक्षित परिवार और समुदाय अधिक जागरूक होते हैं और वे सामाजिक समस्याओं को हल करने में बेहतर सक्षम होते हैं। शिक्षा के माध्यम से, परिवारों में संवाद और सहयोग बढ़ता है, जो समुदाय की समृद्धि के लिए आवश्यक है।
Related Searches

pdf

,

shortcuts and tricks

,

ppt

,

Free

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Summary

,

Important questions

,

NCERT Textbook: परिवार और समुदाय | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Extra Questions

,

Sample Paper

,

study material

,

mock tests for examination

,

Objective type Questions

,

video lectures

,

MCQs

,

NCERT Textbook: परिवार और समुदाय | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

practice quizzes

,

past year papers

,

Exam

,

NCERT Textbook: परिवार और समुदाय | NCERT Textbooks in Hindi (Class 6 to Class 12) - CTET & State TET

,

Semester Notes

,

Viva Questions

;