Class 6 Exam  >  Class 6 Notes  >  गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6  >  NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल

NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6 PDF Download

Download, print and study this document offline
Please wait while the PDF view is loading
 Page 1


6.1 ?????? 
??? ???? ??? ?? ?? ?? ?
?? ??? (?
??) ???? ?? ? ?? ? ? ?????? ??? ??? ? ??? ???, ?? 
???? ??? ?? ? ??? ? ? ??? 
?? ?? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ?? ? ? ?????? ???? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ? ? ?? ?? ?? ?
? ? ? ?? 
 
?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ??
??
?? ?????? ? ? ??? ??
???? ??? ?? ? ?? ?
?? 
???? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?????? ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ?? ??? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
???? ??? ? ??, ?????— ???? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ?
? ? ?
? ? ??
?? ??
?? ? ? ?????? = ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ??????
???, ?? ? ? ? ??, ? ??? ?? ????
?? ? ?? ???? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ??? ????
??? ?? ??????
?? ? ?? ABCD ? ? ?? ??? ?? ???, ????? ?
?? ?? ?? ????? ????? 12 ????? ?? 8 ????? ?? ? 
??? ? ?????? ??? ????? 
??? ? ? ?????? = ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
       = AB + BC + CD + DA 
A
12 ?????
B
8 ?????
D C
?????? ?? ????????
6
Chapter 6.indd   129 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
Page 2


6.1 ?????? 
??? ???? ??? ?? ?? ?? ?
?? ??? (?
??) ???? ?? ? ?? ? ? ?????? ??? ??? ? ??? ???, ?? 
???? ??? ?? ? ??? ? ? ??? 
?? ?? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ?? ? ? ?????? ???? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ? ? ?? ?? ?? ?
? ? ? ?? 
 
?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ??
??
?? ?????? ? ? ??? ??
???? ??? ?? ? ?? ?
?? 
???? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?????? ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ?? ??? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
???? ??? ? ??, ?????— ???? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ?
? ? ?
? ? ??
?? ??
?? ? ? ?????? = ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ??????
???, ?? ? ? ? ??, ? ??? ?? ????
?? ? ?? ???? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ??? ????
??? ?? ??????
?? ? ?? ABCD ? ? ?? ??? ?? ???, ????? ?
?? ?? ?? ????? ????? 12 ????? ?? 8 ????? ?? ? 
??? ? ?????? ??? ????? 
??? ? ? ?????? = ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
       = AB + BC + CD + DA 
A
12 ?????
B
8 ?????
D C
?????? ?? ????????
6
Chapter 6.indd   129 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
130
    = AB + BC + AB + BC 
    = 2 × AB + 2 × BC
    = 2 × (AB + BC) 
    = 2 × (12 ????? + 8 ? ????) 
    = 2 × (20 ?????) 
    = 40 ?????
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
??? ? ? ?????? = ?
?? ?? + ????? + ?
?? ?? + ????? 
??? ? ? ?????? = 2 × (?
?? ?? + ?????) 
??? ? ? ?????? ???? ?
?? ?? ?? ????? ? ?? ??? ? ? ???
??? ??? ? ???
???? ?? ?????? 
???????? 1 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? 
?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, ??? ? ?? ??? ?? ??? ??? ??? ??? ??? 
?? ?? ?? ??? ?
??? ?
???? ???? ? ? ??? ??? ? ????? ?
???? ???????? 
? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, 
?? ?? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? 
??? ??? ? ??? 
?? ?? ?, ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = ? ??? ? ? ?????? 
  = ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ????? 
  = 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. = 4 ??.
?? ? ????? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? 
?? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? , ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? 4 ??? ?
?? ? ? ? ????? ???? 
??? ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = 4 × 1 ??. = 4 ??. 
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
  ? ??? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ???
? ??? ? ? ?????? ???? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ? ? ???
??? (Quadruple) ???
??? ?? ?????-? ????? ?? ? ????? 
????? ? ???? ?? ???? ???? ??:  
AB = CD  ??  
AD = BC
1 ??.
Chapter 6.indd   130 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
Page 3


6.1 ?????? 
??? ???? ??? ?? ?? ?? ?
?? ??? (?
??) ???? ?? ? ?? ? ? ?????? ??? ??? ? ??? ???, ?? 
???? ??? ?? ? ??? ? ? ??? 
?? ?? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ?? ? ? ?????? ???? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ? ? ?? ?? ?? ?
? ? ? ?? 
 
?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ??
??
?? ?????? ? ? ??? ??
???? ??? ?? ? ?? ?
?? 
???? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?????? ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ?? ??? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
???? ??? ? ??, ?????— ???? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ?
? ? ?
? ? ??
?? ??
?? ? ? ?????? = ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ??????
???, ?? ? ? ? ??, ? ??? ?? ????
?? ? ?? ???? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ??? ????
??? ?? ??????
?? ? ?? ABCD ? ? ?? ??? ?? ???, ????? ?
?? ?? ?? ????? ????? 12 ????? ?? 8 ????? ?? ? 
??? ? ?????? ??? ????? 
??? ? ? ?????? = ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
       = AB + BC + CD + DA 
A
12 ?????
B
8 ?????
D C
?????? ?? ????????
6
Chapter 6.indd   129 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
130
    = AB + BC + AB + BC 
    = 2 × AB + 2 × BC
    = 2 × (AB + BC) 
    = 2 × (12 ????? + 8 ? ????) 
    = 2 × (20 ?????) 
    = 40 ?????
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
??? ? ? ?????? = ?
?? ?? + ????? + ?
?? ?? + ????? 
??? ? ? ?????? = 2 × (?
?? ?? + ?????) 
??? ? ? ?????? ???? ?
?? ?? ?? ????? ? ?? ??? ? ? ???
??? ??? ? ???
???? ?? ?????? 
???????? 1 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? 
?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, ??? ? ?? ??? ?? ??? ??? ??? ??? ??? 
?? ?? ?? ??? ?
??? ?
???? ???? ? ? ??? ??? ? ????? ?
???? ???????? 
? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, 
?? ?? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? 
??? ??? ? ??? 
?? ?? ?, ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = ? ??? ? ? ?????? 
  = ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ????? 
  = 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. = 4 ??.
?? ? ????? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? 
?? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? , ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? 4 ??? ?
?? ? ? ? ????? ???? 
??? ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = 4 × 1 ??. = 4 ??. 
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
  ? ??? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ???
? ??? ? ? ?????? ???? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ? ? ???
??? (Quadruple) ???
??? ?? ?????-? ????? ?? ? ????? 
????? ? ???? ?? ???? ???? ??:  
AB = CD  ??  
AD = BC
1 ??.
Chapter 6.indd   130 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
?????? ?? ????????
131
?????
?? ?? ??????
?? ????
?? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ??? ?
????? 4 ???? ?, 5 ????? ? ? 
7 ????? ???? ?? ????
?? ? ? ?????? ?? ?? ?? ???? 
????
?? ? ? ?????? = 4 ????? + 5 ? ???? + 7 ?????
      = 16 ?????
????
?? ? ? ?????? = ???? ??? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
??????— ??? ? 3 ??. ?
?? ?? ?? 2 ??. ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? 
??????? (????? ?? ? ) ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ??? ? (????) ?? ??? ????? 
??? ??? ? ?? ? ? ???? ?
???? ????? ?? ??? ??? ? ???
? ? 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?
?? ?? = 3 ??. 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? = 2 ??. 
 ??? ? ??????? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?, ??? ?? ????? ? ? ?
?? ?? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ????? 
  ??, ? ?? ?? ?? ??????? ? ? ?????? = 2×(?
?? ?? + ?????) 
   = 2 (3 ??. + 2 ??.) = 2 × 5 ??. = 10 ??. 
  ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ?? 10 ??. ??? 
??????— ??? 75 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ??  ?? ??? 
? ? ?? ?? ?
? ? ? ?? ?? ?? ????
? ?
  ? ????? ?? ??? ?? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 
  = 4 × 75 ??. = 300 ??. 
  ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ? = 300 ??. 
  ?? ?? ?, ??? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ?? ?? ?
? ?  
  ?
? ? ? = 3 × 300 ??. = 900 ??.
5 ?????
4 ?????
7 ?????
Chapter 6.indd   131 20/09/2024   15:50:36
Reprint 2025-26
Page 4


6.1 ?????? 
??? ???? ??? ?? ?? ?? ?
?? ??? (?
??) ???? ?? ? ?? ? ? ?????? ??? ??? ? ??? ???, ?? 
???? ??? ?? ? ??? ? ? ??? 
?? ?? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ?? ? ? ?????? ???? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ? ? ?? ?? ?? ?
? ? ? ?? 
 
?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ??
??
?? ?????? ? ? ??? ??
???? ??? ?? ? ?? ?
?? 
???? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?????? ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ?? ??? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
???? ??? ? ??, ?????— ???? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ?
? ? ?
? ? ??
?? ??
?? ? ? ?????? = ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ??????
???, ?? ? ? ? ??, ? ??? ?? ????
?? ? ?? ???? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ??? ????
??? ?? ??????
?? ? ?? ABCD ? ? ?? ??? ?? ???, ????? ?
?? ?? ?? ????? ????? 12 ????? ?? 8 ????? ?? ? 
??? ? ?????? ??? ????? 
??? ? ? ?????? = ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
       = AB + BC + CD + DA 
A
12 ?????
B
8 ?????
D C
?????? ?? ????????
6
Chapter 6.indd   129 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
130
    = AB + BC + AB + BC 
    = 2 × AB + 2 × BC
    = 2 × (AB + BC) 
    = 2 × (12 ????? + 8 ? ????) 
    = 2 × (20 ?????) 
    = 40 ?????
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
??? ? ? ?????? = ?
?? ?? + ????? + ?
?? ?? + ????? 
??? ? ? ?????? = 2 × (?
?? ?? + ?????) 
??? ? ? ?????? ???? ?
?? ?? ?? ????? ? ?? ??? ? ? ???
??? ??? ? ???
???? ?? ?????? 
???????? 1 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? 
?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, ??? ? ?? ??? ?? ??? ??? ??? ??? ??? 
?? ?? ?? ??? ?
??? ?
???? ???? ? ? ??? ??? ? ????? ?
???? ???????? 
? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, 
?? ?? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? 
??? ??? ? ??? 
?? ?? ?, ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = ? ??? ? ? ?????? 
  = ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ????? 
  = 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. = 4 ??.
?? ? ????? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? 
?? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? , ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? 4 ??? ?
?? ? ? ? ????? ???? 
??? ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = 4 × 1 ??. = 4 ??. 
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
  ? ??? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ???
? ??? ? ? ?????? ???? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ? ? ???
??? (Quadruple) ???
??? ?? ?????-? ????? ?? ? ????? 
????? ? ???? ?? ???? ???? ??:  
AB = CD  ??  
AD = BC
1 ??.
Chapter 6.indd   130 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
?????? ?? ????????
131
?????
?? ?? ??????
?? ????
?? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ??? ?
????? 4 ???? ?, 5 ????? ? ? 
7 ????? ???? ?? ????
?? ? ? ?????? ?? ?? ?? ???? 
????
?? ? ? ?????? = 4 ????? + 5 ? ???? + 7 ?????
      = 16 ?????
????
?? ? ? ?????? = ???? ??? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
??????— ??? ? 3 ??. ?
?? ?? ?? 2 ??. ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? 
??????? (????? ?? ? ) ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ??? ? (????) ?? ??? ????? 
??? ??? ? ?? ? ? ???? ?
???? ????? ?? ??? ??? ? ???
? ? 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?
?? ?? = 3 ??. 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? = 2 ??. 
 ??? ? ??????? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?, ??? ?? ????? ? ? ?
?? ?? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ????? 
  ??, ? ?? ?? ?? ??????? ? ? ?????? = 2×(?
?? ?? + ?????) 
   = 2 (3 ??. + 2 ??.) = 2 × 5 ??. = 10 ??. 
  ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ?? 10 ??. ??? 
??????— ??? 75 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ??  ?? ??? 
? ? ?? ?? ?
? ? ? ?? ?? ?? ????
? ?
  ? ????? ?? ??? ?? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 
  = 4 × 75 ??. = 300 ??. 
  ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ? = 300 ??. 
  ?? ?? ?, ??? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ?? ?? ?
? ?  
  ?
? ? ? = 3 × 300 ??. = 900 ??.
5 ?????
4 ?????
7 ?????
Chapter 6.indd   131 20/09/2024   15:50:36
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
132
  ???,   ???   ????? 1. ?
??? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???— 
a. ??? ? ? ?????? = 14 ?????; ??? ?? = 2 ?????; ?
?? ?? = _______? 
b. ? ??? ? ? ?????? = ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 20 ????? = ______? 
c. ??? ? ? ?????? = ?
?? ?? 12 ??. = ??? ?? 3 ??. = _____?. 
2. ? ?? ? ?? ?
??? ??  ? ? ?? ??? ? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ??? ??? ?? ????? ?
????
? ?? ?
?? ?? 5 ????? 
?? 3 ????? ?? ? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ??? ???, ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 
??? ????? 
3. ??? ?? ????
?? ? ? ?????? 55 ????? ?? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ????: 20 ????? ? ? 
 
14 ????? ??, ?? ??? ? ? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? ?? ?? ???? 
4. ?? ? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ?
?? ?? 150 ??. ? ? ????? 120 ??. ?? , ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? 
 
`40 ?? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ? ?? ?? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ????
5. ?? ? ???? ? ?? ?
?? ??? ?? ?
?? ?? 36 ????? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? ??? ????, ??? ?? ? ???? ??? 
?? ??? ??? ? ??—
a. ?? ? ??? 
b. ?? ????
?? ????? ??? ?
????? ?? ?? ?
?? ?? ?? ???, ? ?
c. ?? ?? ??? ?
?? (?: ?
????
? ? ??? ?
?? ??? ?? ????? ??? ?
????? ?? ?? ?
?? ?? ?? ???)?
6. ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ?
??
?? ?? ?
?? ?? ?? ? ????? ????: 230 ? ?. ?? ? 160 ??. ?? ? 
?? ?
??
?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ?? ??? ??? ?
?? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ?? ???? ??? 
??? ??? ??? ??? ?? ? ?? ? ??  ?? ??? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ?
? ? ?
?? ?? ?? ?? ?? ????
Chapter 6.indd   132 20/09/2024   15:50:36
Reprint 2025-26
Page 5


6.1 ?????? 
??? ???? ??? ?? ?? ?? ?
?? ??? (?
??) ???? ?? ? ?? ? ? ?????? ??? ??? ? ??? ???, ?? 
???? ??? ?? ? ??? ? ? ??? 
?? ?? ?? ?
?? ?? ?? ?? ? ?? ? ? ?????? ???? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ? ? ?? ?? ?? ?
? ? ? ?? 
 
?? ?? ??? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ?? ?? ?? ???? ???? ?? ??
??
?? ?????? ? ? ??? ??
???? ??? ?? ? ?? ?
?? 
???? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ?????? ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ?? ??? ? ?? ??? ??? ???? ???? 
???? ??? ? ??, ?????— ???? ? ??? ? ??? ? ? ?? ? ??-? ?? ?
? ? ?
? ? ??
?? ??
?? ? ? ?????? = ???? ? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ??????
???, ?? ? ? ? ??, ? ??? ?? ????
?? ? ?? ???? ?? ? ?? ?
????? ?? ??? ?? ??? ????
??? ?? ??????
?? ? ?? ABCD ? ? ?? ??? ?? ???, ????? ?
?? ?? ?? ????? ????? 12 ????? ?? 8 ????? ?? ? 
??? ? ?????? ??? ????? 
??? ? ? ?????? = ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
       = AB + BC + CD + DA 
A
12 ?????
B
8 ?????
D C
?????? ?? ????????
6
Chapter 6.indd   129 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
130
    = AB + BC + AB + BC 
    = 2 × AB + 2 × BC
    = 2 × (AB + BC) 
    = 2 × (12 ????? + 8 ? ????) 
    = 2 × (20 ?????) 
    = 40 ?????
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
??? ? ? ?????? = ?
?? ?? + ????? + ?
?? ?? + ????? 
??? ? ? ?????? = 2 × (?
?? ?? + ?????) 
??? ? ? ?????? ???? ?
?? ?? ?? ????? ? ?? ??? ? ? ???
??? ??? ? ???
???? ?? ?????? 
???????? 1 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? 
?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, ??? ? ?? ??? ?? ??? ??? ??? ??? ??? 
?? ?? ?? ??? ?
??? ?
???? ???? ? ? ??? ??? ? ????? ?
???? ???????? 
? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ? ?? ?? ? ? ?
???? ???? ?? ??? ???? ? ??, 
?? ?? ? ???? ? ????? ?? ???? ?? ?? ? ? ?? ???? ?? ?? ?? ?? ? ? ??? ?? 
??? ??? ? ??? 
?? ?? ?, ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = ? ??? ? ? ?????? 
  = ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ????? 
  = 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. + 1 ??. = 4 ??.
?? ? ????? ??? ?? ? ??? ?? ? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ? ?? ? ? ???? ??? ?? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? 
?? ?? ???? ? ?? ? ??? ?? , ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? 4 ??? ?
?? ? ? ? ????? ???? 
??? ??? ?? ???? ?? ?
?? ?? = 4 × 1 ??. = 4 ??. 
?? ?? ??? ? ??? ?? ??????? ??? ?? —
  ? ??? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ???
? ??? ? ? ?????? ???? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? ? ? ???
??? (Quadruple) ???
??? ?? ?????-? ????? ?? ? ????? 
????? ? ???? ?? ???? ???? ??:  
AB = CD  ??  
AD = BC
1 ??.
Chapter 6.indd   130 20/09/2024   15:50:35
Reprint 2025-26
?????? ?? ????????
131
?????
?? ?? ??????
?? ????
?? ?? ?? ??? ?? ??? ????? ??? ?
????? 4 ???? ?, 5 ????? ? ? 
7 ????? ???? ?? ????
?? ? ? ?????? ?? ?? ?? ???? 
????
?? ? ? ?????? = 4 ????? + 5 ? ???? + 7 ?????
      = 16 ?????
????
?? ? ? ?????? = ???? ??? ?? ?
????
? ?? ?
?? ????? ? ? ?????
??????— ??? ? 3 ??. ?
?? ?? ?? 2 ??. ??? ?? ? ?? ?? ? ?? ?? ?? 
??????? (????? ?? ? ) ? ?? ? ?? ?? ? ? ?? ??? ? (????) ?? ??? ????? 
??? ??? ? ?? ? ? ???? ?
???? ????? ?? ??? ??? ? ???
? ? 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?
?? ?? = 3 ??. 
  ??? ?? ?? ??????? ?? ?? ??? = 2 ??. 
 ??? ? ??????? ? ?? ??? ?? ? ? ??? ? ?? ??? ????? ??? ?? ?? ?, ??? ?? ????? ? ? ?
?? ?? 
??? ?? ?? ??????? ? ?? ??? ? ?? ? ?? ? ?? ? ? ????? 
  ??, ? ?? ?? ?? ??????? ? ? ?????? = 2×(?
?? ?? + ?????) 
   = 2 (3 ??. + 2 ??.) = 2 × 5 ??. = 10 ??. 
  ??? ??? ?? ????? ?? ?
?? ?? 10 ??. ??? 
??????— ??? 75 ??. ?
??? ? ???? ? ????? ?? ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ??? ?? ?? ?? ??? ??? ?? ? ??  ?? ??? 
? ? ?? ?? ?
? ? ? ?? ?? ?? ????
? ?
  ? ????? ?? ??? ?? ? ? ?????? = 4 × ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 
  = 4 × 75 ??. = 300 ??. 
  ??? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ? = 300 ??. 
  ?? ?? ?, ??? ?? ??? ??? ?? ???? ??? ? ? ?? ?? ?
? ?  
  ?
? ? ? = 3 × 300 ??. = 900 ??.
5 ?????
4 ?????
7 ?????
Chapter 6.indd   131 20/09/2024   15:50:36
Reprint 2025-26
???? ?????  ?  ??? ? 6
132
  ???,   ???   ????? 1. ?
??? ? ???? ?? ?? ?? ?? ???— 
a. ??? ? ? ?????? = 14 ?????; ??? ?? = 2 ?????; ?
?? ?? = _______? 
b. ? ??? ? ? ?????? = ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 20 ????? = ______? 
c. ??? ? ? ?????? = ?
?? ?? 12 ??. = ??? ?? 3 ??. = _____?. 
2. ? ?? ? ?? ?
??? ??  ? ? ?? ??? ? ? ? ?? ?? ? ?? ?? ??? ??? ?? ????? ?
????
? ?? ?
?? ?? 5 ????? 
?? 3 ????? ?? ? ??? ? ?? ?? ??? ? ? ? ? ?? ?? ? ??? ?? ??? ???, ?? ? ??? ?? ?? ?
??? ?? ?
?? ?? 
??? ????? 
3. ??? ?? ????
?? ? ? ?????? 55 ????? ?? ?? ?? ?
????
? ?? ?
?? ?? ????: 20 ????? ? ? 
 
14 ????? ??, ?? ??? ? ? ?
??? ?? ?
?? ?? ?? ?? ?? ???? 
4. ?? ? ?? ?? ?? ??? ?? ????? ?
?? ?? 150 ??. ? ? ????? 120 ??. ?? , ??? ?? ? ?? ? ?? ?? ? ? 
 
`40 ?? ?? ??? ? ?? ? ? ??? ? ?? ?? ???? ? ? ??? ?? ?? ?? ????
5. ?? ? ???? ? ?? ?
?? ??? ?? ?
?? ?? 36 ????? ?? ? ???? ??? ?
??? ?? ?
?? ?? ??? ????, ??? ?? ? ???? ??? 
?? ??? ??? ? ??—
a. ?? ? ??? 
b. ?? ????
?? ????? ??? ?
????? ?? ?? ?
?? ?? ?? ???, ? ?
c. ?? ?? ??? ?
?? (?: ?
????
? ? ??? ?
?? ??? ?? ????? ??? ?
????? ?? ?? ?
?? ?? ?? ???)?
6. ?? ? ? ? ?? ? ?? ? ?? ?? ?? ?
??
?? ?? ?
?? ?? ?? ? ????? ????: 230 ? ?. ?? ? 160 ??. ?? ? 
?? ?
??
?? ? ?? ? ?? ?? ? ? ? ??? ?? ??? ??? ?
?? ?? ???? ?? ? ?? ?? ??? ???? ? ??? ??? ? ?? ???? ??? 
??? ??? ??? ??? ?? ? ?? ? ??  ?? ??? ?? ??? ?? ?? ? ??? ?? ?
? ? ?
?? ?? ?? ?? ?? ????
Chapter 6.indd   132 20/09/2024   15:50:36
Reprint 2025-26
?????? ?? ????????
133
???? ? ? ????
??? ? ??
??
? ??? ? ?? ???? ?? ? ?? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ? ? ????? ????
?? ? ? ?? ??? (??? ? 
?? ???? ??? ??? ??? ??? ??)? ??? ? ? ??? ? ?? ?? ?????? ? ?? 5 ???? ?? ??? ??? 
???? ? ?? ? ? ?? ?? ??? ??? ? ?? 7 ???? ?
?? ?? ? ? ?? ??? ?? ??? ? ????? ? ? ? ?? ??? 
?? ??? ? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ???? ? ?? ? ?
? ? ? ? ? ??? 
??? ? ? ? ????
??? ? ??
??
? 60 ??.
70 ??.
30 ??.
40 ??.
???? ??? ?? ?? ? ?? ??? ??? ? ? ?? ?? ?? ?
?? ?? 70 ??. ? ? ????? 40 ??. ?? ? ?? ?? ? ? 
?? ?
??? ???? ?? ???? ?? 220 ??. ?? ?
? ? ? ? ? ????, ?????? ? 2 × (70+40) ??. = 220 ??.? ?? 
??? ? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ? ???
  ???,   ???   ????? 1. ??? ?  ?? ??? 5 ?????? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ?
? ? ? ?? ?? ?? ???? 
2. ???? ?? ??? 7 ?????? ??? ? ? ?? ?? ?
? ? ?
? ? ? ?? ?? ?? ???? ??? ? ?? ???? ??? ??? ? ? ???? ? ?? ? 
?
? ? ? ? ? ??? 
3. ?? ??? ?? ?????? ??
?? ?? ?????? ?? ?? ?????? ?? ???—
a. ??? ? 250 ??. ?? ???? ? ?? ?? ??? ? ???? ?????????, ?? ??
??
? ?? ‘A’ ?????? ?? ?? ?? 
b. 500 ??. ?? ???? ? ?? ?? ??? ? ??? ? ???? ?????????, ?? ??
??
? ?? ‘B’ ?????? ?? ?? ??
c. ??, ??? ? 1000 ??. ?? ? ?
??? ??? ? ? ?? ???, ????? ????? ?? ?? ?? ???? ?? ?? ?
?? ?? 
?? ??? ???? ?? ????? ? ?? ??
??
? ?? ‘C’ ?????? ?? ?? ?? 
d. 250 ??. ?? ???? ? ?? ?? ??? ? ???? ?? ?? ?????????, ?? ??
??
? ?? ‘X’ ?????? ?? ?? ?? 
????-?????! 
Chapter 6.indd   133 20/09/2024   15:50:37
Reprint 2025-26
Read More
236 docs

FAQs on NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल - गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

1. परिमाप और क्षेत्रफल में क्या अंतर है?
Ans. परिमाप किसी आकृति की बाहरी सीमा की लंबाई होती है, जबकि क्षेत्रफल उस आकृति के भीतर के क्षेत्र का माप होता है। उदाहरण के लिए, एक वर्ग का परिमाप उसके चारों किनारों की लंबाई का योग होता है, जबकि उसका क्षेत्रफल एक किनारे की लंबाई का वर्ग होगा।
2. क्षेत्रफल की गणना कैसे की जाती है?
Ans. क्षेत्रफल की गणना आकृति के प्रकार के आधार पर की जाती है। उदाहरण के लिए, एक वर्ग का क्षेत्रफल = लंबाई × लंबाई (s²) होता है, जबकि आयत का क्षेत्रफल = लंबाई × चौड़ाई (l × b) होता है। त्रिकोण का क्षेत्रफल = (आधार × ऊँचाई) / 2 के द्वारा निकाला जाता है।
3. परिमाप और क्षेत्रफल का उपयोग कहाँ होता है?
Ans. परिमाप और क्षेत्रफल का उपयोग विभिन्न क्षेत्रों में होता है, जैसे कि निर्माण, कृषि, और आर्किटेक्चर में। उदाहरण के लिए, एक घर के निर्माण के लिए भूमि का क्षेत्रफल जानना आवश्यक होता है, और बागवानी में पौधों के लिए स्थान का माप लेना भी महत्वपूर्ण होता है।
4. क्या परिमाप और क्षेत्रफल की गणना में कोई विशेष इकाइयाँ होती हैं?
Ans. हाँ, परिमाप की गणना के लिए मीटर, सेंटीमीटर, किलोमीटर जैसी लंबाई की इकाइयाँ उपयोग की जाती हैं, जबकि क्षेत्रफल के लिए वर्ग मीटर, वर्ग सेंटीमीटर, या एकड़ जैसी इकाइयाँ उपयोग होती हैं। यह समझना महत्वपूर्ण है कि सही इकाइयों का उपयोग कैसे किया जाए।
5. क्या परिमाप और क्षेत्रफल की गणना के लिए कोई सूत्र हैं?
Ans. हाँ, विभिन्न आकृतियों के लिए विशेष सूत्र होते हैं। जैसे, वर्ग के लिए परिमाप = 4 × लंबाई और क्षेत्रफल = लंबाई × लंबाई, आयत के लिए परिमाप = 2 × (लंबाई + चौड़ाई) और क्षेत्रफल = लंबाई × चौड़ाई, और त्रिकोण के लिए परिमाप = सभी तीनों भुजाओं का योग और क्षेत्रफल = (आधार × ऊँचाई) / 2।
Related Searches

NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Exam

,

Objective type Questions

,

shortcuts and tricks

,

video lectures

,

practice quizzes

,

pdf

,

MCQs

,

Free

,

Extra Questions

,

mock tests for examination

,

NCERT Textbook: परिमाप और क्षेत्रफल | गणित (गणित प्रकाश ) कक्षा 6 - Class 6

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Semester Notes

,

Summary

,

Sample Paper

,

Important questions

,

ppt

,

past year papers

,

Viva Questions

,

study material

;