Class 9 Exam  >  Class 9 Notes  >  संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)  >  समास परिचय | Chapter Explanation

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) PDF Download

[नोट- पाठ्यक्रमानुसार इस अध्याय में अव्ययीभाव, कर्मधारय एवं द्वन्द्व समास का अध्ययन ही अपेक्षित है। तथापि पाठ्यपुस्तक में दिए गए इनके अलावा तत्पुरुष, द्विगु एवं बहुव्रीहि समासों को भी यहाँ छात्रों के अतिरिक्त ज्ञानार्जन के लिए दिया गया है।]

  • समासशब्दस्य व्युत्पत्तिः – सम् उपसर्गपूर्वकात् अर्से (अस्) धातोः घजि प्रत्यये कृते ‘समासः’ इति शब्दो निष्पद्यते । अस्य अर्थः संक्षिप्तीकरणमिति अस्ति। (‘सम्’ उपसर्गपूर्वक ‘अस्’ धातु से ‘ धजि’ प्रत्यय करने पर ‘समास’ शब्द निष्पन्न होती है। इसका अर्थ ‘संक्षिप्तीकरण’ है।)
    समासस्य परिभाषा- संमसनं समासः अथवा अनेकपदानाम् एकपदीभवनं समासः अर्थात् यदा अनेकपदानि मिलित्वा एकपदं जायन्ते तदा सः समासः इति कथ्यते । यथा- सीतायाः पति = सीतापतिः। अत्र सीतायाः पतिः इति पदद्वयं मिलित्वा एकपदं (सीतापति:) जातम् अत: अयमेव समासः अस्ति। (संक्षिप्तीकरण समास है अथवा अनेक पदों का एक पद होना समास है। अर्थात् जब अनेक पद मिलकर एक पद निर्मित करते (बनाते हैं, तब वह समास कहा जाता है। जैसे- सीतायाः पतिः (सीता का पति)= सीतापतिः। यहाँ “सीतायाः पतिः” ये दो पद मिलकर एक पद (सीतापति:) बना। अत: यह ही समास है।)
    समासे जाते अर्थे किमपि परिवर्तनं न भवति। योऽर्थः ‘सीतायाः पतिः’ इत्सस्य विग्रहवाक्यस्य अस्ति सः एव अर्थ: ‘सीतापतिः’ इत्यस्य समस्तशब्दस्य अस्ति। (समास बनने पर अर्थ में कोई भी परिवर्तन नहीं होता है जो अर्थ ‘सीतायाः पतिः इस विग्रहवाक्य का है वह ही अर्थ ‘सीतापतिः’ इस समस्त शब्द का है।)
  • पर्वोत्तरविभक्तिलोपः – सीतायाः पतिः = सीतापतिः। अस्मिन् विग्रहे सीतायाः इत्यत्र षष्ठीविभक्तिः, पतिः इत्यत्र प्रथमाविभक्तिश्च श्रूयेते। समासे कृते अनयोः द्वयोरपि विभक्तयोः लोपो भवति । तत्पश्चात् ‘सीतापति’ इति समस्तशब्दात् पुनरपि प्रथमाविभक्तिः क्रियते इत्येव सर्वत्र अवगन्तव्यम्। (सीतायाः पतिः = सीतापतिः। इस विग्रह में सीतायाः’ इसमें षष्ठी विभक्ति है, ‘पतिः’ इसमें प्रथमाविभक्ति सुनाई देती है। समास करने पर इन दोनों विभक्तियों का लोप होता है। तत्पश्चात् ‘सीतापति’ इस समस्त शब्द से पुन: प्रथमा विभक्ति की जाती है जिसे सभी जगह अर्थात् सम्पूर्ण समस्त ब्द में जानना चाहिए।)
    समासयुक्तः शब्दः समस्तपदं कथ्यते । यथा- ‘सीतापतिः’ इति समस्तपदम्। समस्तशब्दस्य अर्थं बोधयितुं यद् वाक्यम् । उच्यते तद्वाक्यं विग्रहः इति कथ्यते । यथा सीतायाः पतिः इति वाक्यं विग्रहः अस्ति। (समासयुक्त शब्द समस्त पद कहा जाता है। जैसे ‘सीतापतिः’ यह समस्तपद है। समस्त शब्द का अर्थ जानने के लिा जो वाक्य बोला जाता है वह वाक्य ‘विग्रह’ कहा जाता है। जैसे- ‘सीतायाः पतिः’ यह वाक्य विग्रह है।)
  • समासस्यभेदाः – संस्कृतभाषायां समासस्य मुख्यरूपेण चत्वारः भेग: सन्ति । समासे प्रायशः द्वे पदे भवतः- पूर्वपदम् उत्तरपदम् व। पदस्य अर्थः पदार्थ: भवति । यस्य पदार्थस्य प्रधानता भवति तदनुरूपेण एव समासस्य संज्ञा अपि भवति । यथा प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधान: अव्ययीभावः भवति । प्रायेण उत्तरपदार्थप्रधान: तत्पुरुषः भवति। तत्पुरुषस्य भेद: कर्मधारयः भवति। कर्मधारस्य भेद द्विगु भवति। प्रायेण अन्यपदार्थप्रधान बहुव्रीहिः भवति । प्रायेण उभयपदार्थप्रधान: द्वन्द्वः भवति । एवं समासस्य सामान्यरूपेण षड्भेदाः भवन्ति। (संस्कृतभाषा में समास के मुख्य रूप से चार भेद हैं। समास में प्राय: दो पद होते हैंपूर्वपद और उत्तरपद। पद का अर्थ पदार्थ होता है। जिस पदार्थ की प्रधानता होती है उसी के अनुसार ही समास की संज्ञा (नाम) भी होती है। जैसे प्रायः पूर्व पदार्थ प्रधान ‘अव्ययीभाव’ होता है। प्रायः उत्तर पदार्थ प्रधान ‘तत्पुरुष’ होता है। तत्पुरुष का भेद कर्मधारय होता है। कर्मधारय का भेद द्विगु’ होता है। प्रायः अन्य पदार्थ प्रधान ‘बहुव्रीहि’ होता है। प्राय: उभयपदार्थ प्रधान ‘द्वन्द्व होता है। इस प्रकार सामान्य रूप से समास के छः भेद होते हैं।)

1. अव्ययीभावसमासः
यदा विभक्ति, समीप इत्यादिषु अर्थेषु वर्तमानम् अव्ययपदं सुबन्तेन सह नित्यं समस्यते तदा असौ अव्ययीभावसमासो भवति । अथवा इदमत्र अवगन्तव्यम्- (जब विभक्ति, समीप-इत्यादि अर्थों में वर्तमान अव्यय पद सुबन्त के साथ नित्य समास होता है तब यह अव्ययीभाव समास होता है। अथवा इसको इस प्रकार जानना चाहिए-)

  • अस्य समासस्य प्रथमशब्दः अव्ययं द्वितीयश्च संज्ञाशब्दो भवति। (इस समास का प्रथम शब्द अव्यय और द्वितीय संज्ञा शब्द होता है।)
  • अव्ययशब्दार्थस्य अर्थात् पूर्वपदार्थस्य प्रधानता भवति । (अव्यय शब्द के अर्थ की अर्थात् पूर्व पदार्थ की प्रधानता होती है।)
  • समासस्य पदद्वयं मिलित्वा अव्ययं भवति । (समास के दो पद मिलकर अव्यय होता है।)
  • अव्ययीभावसमासः नपुंसकलिङ्गस्य एकवचन भवति । यथा- (अव्ययीभाव समास नपुंसकलिङ्ग के एकवचन में होता है।)

ध्यातव्यम्- (अ) ”यथा विभक्ति, समीप-इत्यादिषु” से तात्पर्य है
1. विभक्ति, 2. समीप, 3. समृद्धि, 4. समृद्धि का नाश 5. अभाव 6. नाश 7. अनुचित 8. शब्द की अभिव्यक्ति 9. पश्चात् 10. यथा 11. क्रमशः 12. एकदम 13. समानता 14. सम्पत्ति 15. सम्पूर्णता 16. अन्त तक। इन सोलह में वर्तमान अव्यय का सुबन्त के साथ नित्य समास होता है।

(ब) नित्यसमास- प्रायः जिस समास का विग्रह न हो उसे ‘नित्यसमास’ कहते हैं। अथवा प्रायः जिसका अपने पदों से विग्रह नहीं होता अर्थात् जिन शब्दों का समास हुआ हो उन शब्दों के द्वारा जिसका विग्रह न हो, वह नित्यसमास’ होता है।
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

अन्य उदाहरणानि
अव्ययपदम् ‘उप’, अव्ययस्यार्थ = समीपम् (प्रथम पद में षष्ठी विभक्ति)
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

अव्ययपदम् ‘अनु’, अव्ययस्यार्थ = पश्चात्, योग्यम् (प्रथम पद में षष्ठी विभक्ति)
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

अव्ययपदम् ‘प्रति’, अव्ययस्यार्थ = वीप्सा अर्थे (उत्तर पद को दो बार, प्रथम पद में द्वितीया/सप्तमी विभक्ति)
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

अव्ययपदम् ‘निर्’, अव्ययस्यार्थ = अभावार्थे (प्रथम पद में षष्ठी विभक्ति)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)अव्ययपदम् यथा’, अव्ययस्यार्थ = अनतिक्रम्य
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

अव्ययपदम् ‘स’, अव्ययस्यार्थ = सहितम् (प्रथम पद में तृतीया विभक्ति)
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

2. तत्पुरुषसमासः

तत्पुरुषसमासे प्रायेण उत्तरपदार्थस्य प्रधानता भवति । यथा- राज्ञः पुरुषः – राजपुरुषः। अत्र उत्तरपदं पुरुषः अस्ति, तस्य एव प्रधानता अस्ति। ‘राजपुरुषम् आनय’ इति उक्ते सति पुरुषः एव आनीयते न तु राजा । तत्पुरुषसमासे पूर्वपदे या विभक्तिः भवति, प्रायेण तस्याः नाम्ना एव समासस्य अपि नाम भवति । यथा– (तत्पुरुष समास में प्रायः उत्तरपदार्थ की प्रधानता होती है। जैसे- राज्ञः पुरुष ‘राजपुरुषः’ यहाँ उत्तरपद ‘पुरुष’ है उसकी ही प्रधानता है। ‘राजपुरुष आनय’ यह बोलने पर पुरुष ही लाया जाता है न कि राजा। तत्पुरुष समास में पूर्वपद में जो विभक्ति होती है, प्राय: उसका नाम ही समास का नाम भी होता है। जैसे-)
समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

3. कर्मधारयसमासः

यदा तत्पुरुषसमासस्य द्वयोः पदयोः एकविभक्तिः अर्थात् समानविभक्तिः भवति तदा सः समानाधिकरणः तत्पुरुषसमासः कथ्यते। अयमेव समासः कर्मधारयः इति नाम्ना ज्ञायते । अस्मिन् समासे साधारणतया पूर्वपदं विशेषणम् उत्तरपदञ्च विशेष्यं भवति यथा- नीलम् कमलम् = नीलकमलम् ।

  • अस्मिन् उदाहरणे नीलम् कमलम् इति द्वयोः पदयोः समानविभक्तिः अर्थात् प्रथमा विभक्तिः अस्ति।
  • अत्र नीलम् इति पदं विशेषणम् कमलम् इति पदञ्च विशेष्यम्। अत एव अयं कर्मधारयः समासः अस्ति।

(कर्मधारय समास – जब तत्पुरुष समास के दोनों में एक विभक्ति अर्थात् समान विभक्ति होती है तब वह समानाधिकरण तत्पुरुष समास कहा जाता है। यही समास ‘कर्मधारय’ इस नाम से जाना जाता है। इस समास में साधारणतया पूर्व पद विशेषण और उत्तरपद विशेष्य होता है जैसे-नीलम् कमलम्=नीलकमलम् ।।

  • इस उदाहरण में ”नीलम् कमलम्” इन दो पदों में समान विभक्ति है। अर्थात् प्रथमा विभक्ति है।
  • यहाँ ‘नीलम्’ यह पद विशेषण और ‘कमलम्’ यह पद विशेष्य है। इसलिए यह कर्मधारय समास है।) इसके उदाहरण निम्नलिखित हैं

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

4. द्विगु समासः
1. ‘संख्यापूर्वो द्विगुः’ इति पाणिनीयसूत्रानुसारं यदा कर्मधारयसमासस्य पूर्वपदं संख्यावाची उत्तरपदञ्च संज्ञावाची भवति तदा सः ‘द्विगुसमासः’ कथ्यते ।।
2. अयं समासः प्रायः समूहार्थे भवति।
3. समस्तपदं सामान्यतया नपुंसकलिङ्गस्य एकवचने अथवा स्त्रीलिङ्गस्य एकवचने भवति ।
4. अस्य विग्रहे षष्ठीविभक्तेः प्रयोगः क्रियते । यथा –

द्विगु समास
1. “संख्यापूर्वो द्विगुः’ इस पाणिनीय सूत्रानुसार जब कर्मधारय समास का पूर्वपद संख्यावाची और उत्तरपद संज्ञावाची होता है तब वह द्विगु समास कहा जाता है।
2. यह समास प्रायः समूह के अर्थ में होता है।
3. समस्त पद सामान्यतया नपुंसकलिङ्ग के एकवचन में अथवा स्त्रीलिङ्ग के एकवचन में होता है।
4. इसके विग्रह में षष्ठी विभक्ति का प्रयोग किया जाता है। जैसे

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

5. बहुव्रीहिंसमासः
समासे यदा अन्यपदार्थस्य प्रधानता भवति तदा सः बहुव्रीहिसमासः कथ्यते। अर्थात् अस्मिन् समासे न तु पूर्वपदार्थस्य प्रधानता भवति न हि उत्तरपदार्थस्य प्रत्युतः द्वौ अपि पदार्थो मिलित्वा अन्यपदार्थस्य बोधं कारयत:। समस्तपदस्य प्रयोगः अन्यपदार्थस्य विशेषणरूपेण भवति। यथा-‘पीतम्’ ‘अम्बर’ यस्य सः= पीताम्बरः (विष्णुः) ।
अत्र पीतम् तथा च अम्बरम् इत्यनयो: पदयो: अर्थस्य प्रधानता नास्ति अर्थात् ‘पीला वस्त्र’ इत्यर्थस्य ग्रहणं न भवति प्रत्युत उभौ पदार्थों तु मिलित्वा अन्यपदार्थस्य अर्थात् ‘विष्णुः’ इत्यस्य बोधं कारयत: अर्थात् पीताम्बरः इति समस्तपदस्यार्थः ‘विष्णुः अस्ति अत एव अत्र बहुव्रीहिसमासः अस्ति।

अस्य अन्यानि उदाहरणानि अधोलिखितानि सन्ति । यथा

(बहुव्रीहिसमास – समास में जब अन्य पदार्थ की प्रधानता होती है तब वह बहुव्रीहि समास कहा जाता है। अर्थात् इस समास में न तो पूर्व पदार्थ की प्रधानता होती है न ही उत्तर पदार्थ की बल्कि दोनों ही पदार्थ मिलकर अन्य पदार्थ का बोध कराते हैं। समस्त पद का प्रयोग अन्य पदार्थ के विशेषण रूप से होता है। जैसे- ‘पीतम्’ ‘अम्बर’ यस्य सः = पीताम्बरः (विष्णुः ) ।।
यहाँ पर ‘पीतम्’ और वैसे ही ‘अम्बर’ इन पदों के अर्थ की प्रधानता नहीं है अर्थात् ‘पीला वस्त्र’ इस अर्थ का ग्रहण नहीं होता है अपितु दोनों पदार्थ मिलकर अन्य पदार्थ का अर्थात् ‘विष्णुः’ इसका बोध कराते हैं अर्थात् ‘पीताम्बरः’ इस समस्तपद का अर्थ ‘विष्णुः’ है अतः यहाँ बहुव्रीहि समास है।
इसके अन्य उदाहरण निम्नलिखित हैं। जैसे-)

(1) समानाधिकरणबहुव्रीहिः – यदा समासस्य पूर्वोत्तरपदयोः समानविभक्तिः (प्रथमा विभक्तिः) भवति तदा सः समानाधिकरणबहुव्रीहिः भवति । यथा- (जब समास के पूर्व पद और उत्तरपद में समान विभक्ति (प्रथमा विभक्ति) होती है। तब वह समानाधिकरण बहुव्रीहि होता है। जैसे –

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

(2) व्यधिकरण-बहुव्रीहिः – यदा समासस्य पूर्वोत्तरपदयो: भिन्न-विभक्तिः भवति तदा सः व्यधिकरणबहुव्रीहिः भवति। यथा-(जब समास के पूर्व पद और उत्तर पद में अलग-अलग विभक्ति होती है तब वह ‘व्यधिकरण बहुव्रीहि’ समास होता है। जैसे –

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

(3) तुल्ययोगे बहुव्रीहिः – अत्र सह शब्दस्य तृतीयान्तपदेन सह समासो भवति । यथा(तुल्ययोगे बहुव्रीहि- यहाँ ‘सह’ शब्द का तृतीया विभक्ति पद के साथ समास होता है। जैसे –

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

6. द्वन्द्वसमासः
द्वन्द्वसमासे परस्परं साकांक्षयोः पदयोः मध्ये ‘च’ आगच्छति, अतएव द्वन्द्वसमास: उभयपदार्थप्रधान; भवति । यथा-धर्मः च अर्थः च-धर्मार्थी । अत्र पूर्वपदं ‘धर्म:’ उत्तरपदम् च ‘अर्थ:’, अनयो: द्वयोः अपि प्रधानता अस्ति । द्वन्द्वसमासे समस्तपदं प्रायशः द्विवचने बहुवचने वा भवति । यथा –

(द्वन्द्व समासः- द्वन्द्व समास में परस्पर साभिप्राय पदों के मध्य के ‘च’ आता है; इसलिए द्वन्द्व समास उभयपदार्थ प्रधान होता है। जैसे-“धर्म: च अर्थ: च- धर्मार्थों। यहाँ पूर्व पद ‘धर्म’ और उत्तरपद ‘अर्थ:’ इन दोनों (पदों) की ही प्रधानता है। द्वन्द्व समास में समस्तपद् प्रायः द्विवचन अथवा बहुवचन में होता है। जैसे-)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

 

The document समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) is a part of the Class 9 Course संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9).
All you need of Class 9 at this link: Class 9
38 videos|113 docs|22 tests

FAQs on समास परिचय - Chapter Explanation - संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

1. समास का क्या अर्थ है?
Ans. समास एक संस्कृत शब्द है जिसका अर्थ है 'एकीकरण' या 'संयोजन'।
2. समास कितने प्रकार के होते हैं?
Ans. समास के दो प्रमुख प्रकार होते हैं - तत्पुरुष और द्वंद्व।
3. समास के उदाहरण दें।
Ans. कुंदल बक्सी, मित्रवर्ग, विद्यालय आदि समास के उदाहरण हैं।
4. समास के लाभ क्या हैं?
Ans. समास का उपयोग करके भाषा को सुंदरता, संक्षेप और सरलता मिलती है।
5. समास के प्रकारों में क्या अंतर है - तत्पुरुष और द्वंद्व?
Ans. तत्पुरुष समास में जिस शब्द का अर्थ दूसरे शब्द से होता है, वही उस समास का प्रधान होता है, जबकि द्वंद्व समास में दोनों शब्दों का अर्थ मिलकर एक नया अर्थ देते हैं।
Related Searches

Exam

,

Summary

,

ppt

,

mock tests for examination

,

practice quizzes

,

study material

,

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

MCQs

,

Objective type Questions

,

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

समास परिचय | Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9)

,

Free

,

Important questions

,

pdf

,

Sample Paper

,

video lectures

,

past year papers

,

Semester Notes

,

Previous Year Questions with Solutions

,

Extra Questions

,

shortcuts and tricks

,

Viva Questions

;