संगच्छध्वं संवदध Chapter Notes | Chapter Notes For Class 8 PDF Download

प्रस्तावना

• अयं पाठः ऋग्वेदस्य दशममण्डले स्थितस्य सज्ञानसूक्तस्य अंशः अस्ति ।
• एषः सूक्तः “सघटनसूक्त” नाम्ना अपि प्रसिद्धः अस्ति ।
• अस्य मुख्यसन्देशः – समाजे, राष्ट्रे, विश्वे च परस्परं ऐक्यम्, सहयोगः, एकता च स्थापयेत् ।

मन्त्रा

१ . ओ३म् संगच्छध्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम्।
देवा भागं यथा पूर्वे संजानाना उपासते॥

मन्त्रार्थ: हे मानवाः! यूयं सर्वे सह गच्छत, सह वदत, सह मनोभावं कुरुत। यथा पूर्वे देवाः भागं सह उपासते।

२. समानो मन्त्रः समितिः समानि समानं मनः सह चित्तमेषाम्।
समानं मन्त्रमभि मन्त्येवः समानं हविषा जुहोमि॥ 

मन्त्रार्थ: भवतु वः मन्त्रः समानः, समितिः समानः, मनः समानम्। अहं समानं मन्त्रम् हविषा जुहोमि।

३. समानि वा आकूतिः समाना हृदयानि वः।
समानमस्तु वो मनो यथा वः सुप्रसाहा इति॥

मन्त्रार्थ: भवतु वः आकूतिः समाना, हृदयानि समानानि। भवतु वः मनः समानं यथा वः सुप्रसाहा।

पदच्छेदः, अन्वयः, भावार्थ

• संगच्छध्वम् = सह गच्छत।
• संवदध्वम् = सह वदत।
• समानी = समानानि।
• आकूतिः = सङ्कल्पः।
• भावार्थः – समाजे, राष्ट्रे च सर्वे सह गच्छन्तु, सह वदन्तु, सह चिन्तयन्तु। एवं कृत्वा उन्नतिः, ऐक्यम्, सौहार्दम् च प्राप्यते।

शब्दार्थ

व्याकरणिक-विश्लेषणम्

गम् धातोः लोट्लकाररूपाणि

संगच्छ धातोः लोट्लकाररूपाणि (आत्मनेपदी)

योग्यता विस्तर

वेदाः – चत्वारः वेदाः प्राचीनतमाः ग्रन्थाः सन्ति।

• ऋग्वेदः – मन्त्रसमूहः, मुख्यतया स्तोत्ररूपेण।
• यजुर्वेदः – यज्ञानां क्रियाविधिः।
• सामवेदः – गायनप्रधानः, मन्त्राः गीतेन सह।
• अथर्ववेदः – लोकजीवनं, औषधप्रयोगः, शान्तिकर्माणि च।

उपवेदाः – वेदानां सहायकशास्त्राणि।

• आयुर्वेदः – शरीरस्य स्वास्थ्यरक्षणं, चिकित्सा।
• धनुर्वेदः – युद्धविद्या, अस्त्रशस्त्रप्रयोगः।
• गान्धर्ववेदः – संगीतं, नृत्यं, नाट्यविद्या।
• अर्थवेदः – अर्थशास्त्रं, राज्यनीतिः।

वेदाङ्गानि – वेदानां अध्ययनाय आवश्यकानि षट् शास्त्राणि।

• शिक्षा – उच्चारणविद्या।
• व्याकरणम् – भाषानियमाः।
• छन्दः – छन्दःशास्त्रं, वृत्तविन्यासः।
• निरुक्तम् – शब्दव्युत्पत्तिः।
• ज्योतिषम् – कालज्ञानं, ग्रहणीयानि, तिथयः।
• कल्पः – यज्ञानां क्रियाप्रक्रिया।

उपनिषदः – वेदान्तशास्त्राणि, तत्त्वज्ञानप्रधानानि।

• ईशोपनिषद् – ईश्वरस्य सर्वव्यापकत्वम्।
• केनोपनिषद् – ब्रह्मविद्याया महत्त्वम्।
• कठोपनिषद् – नचिकेतोपाख्यानं, आत्मतत्त्वम्।
• प्रश्नोपनिषद् – षट् प्रश्नाः, उत्तररूपेण ब्रह्मविद्या।
• मुण्डकोपनिषद् – परा–अपरा विद्याभेदः।
• माण्डूक्योपनिषद् – ओंकारस्य व्याख्या।
• छान्दोग्योपनिषद् – उपासना, आत्मविद्या।
• बृहदारण्यकोपनिषद् – विस्तृतं तत्त्वज्ञानम्।