संज्ञा एवं परिभाषा प्रकरण - Chapter Explanation | संस्कृत कक्षा 9 (Sanskrit Class 9) PDF Download

परिचय

अध्याये अयं संज्ञायाः परिभाषायाः च महत्त्वपूर्णं स्थानं बिभर्ति। संज्ञा शब्दस्य माध्यमेन कश्चित् व्यक्तित्वं, स्थानं, वस्तुं, वा विचारं व्यक्तयति। व्याकरणे संज्ञायाः महत्त्वं अत्यधिकं अस्ति। एषः अध्यायः संज्ञायाः प्रकाराणां च उपयोगस्य विवेचनं प्रस्तुतयति।

संज्ञा

संज्ञा तः शब्दः अस्ति य: व्यक्तित्वं, स्थानं, वस्तुं, वा विचारं सूचयति। उदाहरणं यथा - वृक्षः, नदी, गृहम्, शान्ति।

संज्ञायाः प्रकाराः

• व्यक्तिवाचक संज्ञा – एषा संज्ञा विशेषेण व्यक्तिम् सूचयति। उदाहरणं - रामः, दिल्ली, गणेशः।
• जातिवाचक संज्ञा – एषा संज्ञा जातिं वा वर्गं सूचयति। उदाहरणं - मनुष्यः, नदी, पुस्तकः।
• भाववाचक संज्ञा – एषा संज्ञा भावं, अवस्था च सूचयति। उदाहरणं - हर्षः, दुःखम्, साहसः।
• द्रव्यवाचक संज्ञा – एषा संज्ञा पदार्थं वा वस्तुं सूचयति। उदाहरणं - जलम्, दुग्धम्, आटा।

परिभाषा

परिभाषा शब्दस्य अथवा वस्तुर्विचारस्य संक्षेपेण विस्तृतं विवरणं अस्ति। उदाहरणं - 'पुस्तकम्' परिभाषा - 'लिखितं वा मुद्रितं सामग्रीं य: पठनीयं अस्ति।'

परिभाषायाः प्रकाराः

• सामान्य परिभाषा – एषा परिभाषा सामान्ये वस्तुं वा विचारं सूचयति। उदाहरणं - 'पानी' - 'वह तरल पदार्थः य: पीयते।'
• विशेष परिभाषा – एषा परिभाषा विशेषे वा वैज्ञानिक संदर्भे अस्ति। उदाहरणं - 'संगीतं' - 'स्वरों का विशेषं संयोजन।'

आगम

आगम एकः प्रक्रिया अस्ति य: शब्दस्य द्वे अंशेण एकः नवं तत्त्वं जुडते। उदाहरणं - वृक्ष + छाया = वृक्षछाया, अत्र 'च' आगमः अभवत्।

आदेश

आदेश एषा प्रक्रिया अस्ति य: शब्दे अन्ते नवं तत्त्वं जुडते। उदाहरणं - 'वद' + 'अवप' = 'द्यवप', अत्र 'व' आदेशः अभवत्।

उपधा

कस्मिन्चित् शब्दे अन्तिमे वर्णे पूर्ववर्णं उपधा अस्ति। उदाहरणं - 'महति' मध्ये 'ति' पूर्वं 'ह' उपधा अभवत्।

पद

पद तः संज्ञा अस्ति या शब्दे संयोगेण उत्पाद्यते। उदाहरणं - 'याम:', 'वति:', 'विवृति' इत्यादि शब्दाः।

द्विकिण

यदा द्वे शब्देऽवयवेषु विशेषा ध्वनिः जुडते तदा द्विकिणं प्रकट्यते। उदाहरणं - 'विवृति' मध्ये 'व' + 'वि' द्विकिणं अभवत्।

संयोग

संयोग एषा प्रक्रिया अस्ति य: शब्दयोः संयोगेण नवं रूपं उत्पाद्यते। उदाहरणं - 'गति' तथा 'गति' संयोगेण 'गति' उत्पाद्यते।

सदंति

वर्णयोरधिगतं समीपं नवं रूपं सिद्धयति। उदाहरणं - 'वयाक्' + 'ईश' = 'वयागीश:'.

सम्प्रसाण

सम्प्रसाण एषा प्रक्रिया अस्ति य: एकः विशेषः ध्वनिः संयोगेण उत्पाद्यते। उदाहरणं - 'वच' + 'उच' = 'उचते'.

अभ्यासकार्य

• वृक्ष + छाया = वृक्षछाया (आगम)
• यद + अद्प = यद्यद्प (आदेश)