अभ्यास - विचित्राः साक्षी | NCERT Solution | संस्कृत कक्षा 10 (Sanskrit Class 10) PDF Download

प्रश्न.1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(क) निर्धनः जनः कथं वित्तम् उपार्जितवान्?
उत्तरम्- निर्धनः जनः अत्यधिक परिश्रम्य वित उपार्जितवान्।

(ख) जनः किमर्थं पदातिः गच्छति?
उत्तरम्- जनः अर्थपिडीतेन् पदातिः गच्छति।

(ग) प्रसृते निशान्धकारे स किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्- प्रसृते निशान्धकारे स अचिन्तयत, यत् “विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावह।”

(घ) वस्तुतः चौरः कः आसीत्?

उत्तरम्- वस्तुतः चौरः आरक्षी एव आसीत्।

(ङ) जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी किमुक्तवान्?
उत्तरम्- जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी उक्तवान्-“रे दुष्ट! तास्मिन् दिने त्वया अहं चोरितायाः मजूषायाः वारितः इदानी निज कृत्यस्य फलं भुङश्व! आस्मिन् चौर्या भियोगे, त्वं वर्ष त्रयस्य कारादण्ड लाप्स्यसे इति।

(च) मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि कथं साधयन्ति?
उत्तरम्- मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि नीतिं युक्त च समालम्ब्य लीलयैव साधयन्ति।

प्रश्न.2. रेखाङ्कितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) पुत्रं द्रष्टुं सः प्रस्थितः।
उत्तरम्- कं द्रष्टुं सः प्रस्थितः?

(ख) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तरम्- करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत्?

(ग) चौरस्य पादध्वनिना अतिथि: प्रबुद्धः।
उत्तरम्-  कस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः?

(घ) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तरम्- न्यायाधीशः कः आसीत्?

(ङ) स भारवेदनया क्रन्दति स्म।
उत्तरम्- स कथम् क्रन्दति स्म?

(च) उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ।
उत्तरम्- उभौ शवं कुत्र स्थापितवन्तौ?

प्रश्न.3. यथानिर्देशमुत्तरत-
(क) ‘आदेशं प्राप्य उभौ अचलताम्’ अत्र किं कर्तृपदम्?
उत्तरम्- आरक्षी चौर्ययौ च

(ख) ‘एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तत् वर्णयामि’ – अत्र ‘मार्गे’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्- अध्वनि

(ग) ‘करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्’ – अत्र ‘तस्मै’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्- निर्धन जनाय

(घ) ‘ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्’ अस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तरम्- आदिस्टवान्

(ङ) ‘दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिन:’ – अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तरम्- मति

प्रश्न.4. सन्धि/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-
(क) पदातिरेव – ______ + ______
उत्तरम्- पदातिरेव – पदातिः + एव

(ख) निशान्धकारे – ______ + ______
उत्तरम्- निशान्धकारे – निशा + अन्धकारे

(ग) अभि + आगतम् – ______
उत्तर: अभि + आगतम् – अभ्यागतम्

(घ) भोजन + अन्ते – ______
उत्तरम्- भोजन + अन्ते – भोजनान्ते

(ङ) चौरोऽयम् – ______ + ______
उत्तरम्- चौरोऽयम् – चौरः + अयम्

(च) गृह + अभ्यन्तरे – ______
उत्तरम्- गृह + अभ्यन्तरे – गृहाभ्यन्तरे

(छ) लीलयैव – ______ + ______
उत्तरम्- लीलयैव – लीलया + एव

(ज) यदुक्तम् – ______ + ______
उत्तरम्- यदुक्तम् – यत् + उक्तम्

(झ) प्रबुद्धः + अतिथि: – ______
उत्तरम्- प्रबुद्धः + अतिथिः – प्रबुद्धोऽतिथि:

प्रश्न.5. अधोलिखितानि पदानि भिन्न-भिन्न प्रत्ययान्तानि सन्ति।
तानि पृथक् कृत्वा निर्दिष्टानां प्रत्ययानामधः लिखत-
परिश्रम्य, उपार्जितवान्, दापयितुम्, प्रस्थितः, द्रष्टुम् . विहाय, पृष्टवान्, प्रविष्टः, आदाय, क्रोशितुम्, नियुक्तः, नीतवान्, निर्णतुम्, आदिष्टवान्, समागत्य, मुदितः।
ल्यप् क्त क्तवतु तुमुन्
______ ______ ______ ______
______ ______ ______ ______
______ ______ ______ ______
उत्तरम्-  ल्यप्  क्त  क्तवतु  तुमुन्
परिश्रम्य  प्रास्थितः  उपार्जितवान्  दापयितुम्
विहाय  प्रविष्टः  पृष्टवान  द्रष्टुम्
आदाय  नियुक्तः  नीतवान्  क्रोशितुम्
समागत्य  मुर्दितः  आदिष्टवान्  निर्णतुम्

प्रश्न.6. (अ) अधोलिखितानि वाक्यानि बहुवचने परिवर्तयत-
(क) स बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवान्।
उत्तरम्- ते बसयानं विहाय पदातिरेव गंतुम् निश्चयं कृतवन्तः।

(ख) चौरः ग्रामे नियुक्तः राजपुरुषः आसीत्।
उत्तरम्- चौराः ग्रामे नियुक्ताः राजपुरुषाः आसन्।

(ग) कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
उत्तरम्- केचन चौराः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टाः।

(घ) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्तौ।
उत्तरम्- अन्येषुः ते न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्त।

(आ) कोष्ठकेषु दत्तेषु पदेषु यथानिर्दिष्टां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) सः __________ निष्क्रम्य बहिरगच्छत्। (गृहशब्दे पंचमी)
उत्तरम्- गृहात्

(ख) गृहस्थ: ___________ आश्रयं प्रायच्छत्। (अतिथिशब्दे चतुर्थी)
उत्तरम्- अतिथये

(ग) तौ __________ प्रति प्रस्थितौ। (न्यायाधिकारिन् शब्दे द्वितीया)
उत्तरम्- न्यायोधिशं

(घ) ___________ चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्यसे। (इदम् शब्द सप्तमी)
उत्तरम्- अस्मिन्

(ङ) चौरस्य ___________ प्रबुद्धः अतिथि:। (पादध्वनिशब्दे तृतीया)
उत्तरम्- पादध्वनिना

प्रश्न.7. भिन्नप्रकृतिकं पदं चिनुत-
(क) विचित्रा, शुभावहा, शङ्कया, मञ्जूषा
उत्तरम्- शङ्कया

(ख) कश्चन, किञ्चित्, त्वरितं, यदुक्तम्
उत्तरम्- कश्चन

(ग) पुत्रः, तनयः, व्याकुलः, तनूज:
उत्तरम्- व्याकुलः

(घ) करुणापरः, अतिथिपरायणः, प्रबुद्धः, जनः
उत्तरम्- प्रबुद्धः

अन्यपरीक्षोपयोगी प्रश्नाः
प्रश्न.1. रेखाड्किंत-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-
(क) स: न्यायाधीशम् अभिवाद्य निवेदितवान्।
उत्तरम्- सः कम् अभिवाद्य निवेदितवान्?

(ख) शवं न्यायालये आनेतुम् आदिष्टवान्।
उत्तरम्- शव कुत्र आनेतुम् आदिष्टवान्?

(ग) ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।
उत्तरम्- कस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्?

(घ) असौ गन्तव्यात दूरे आसीत्।
उत्तरम्- असौ कस्मात् दूरे आसीत्?

(च) रुग्ण्ताम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः।
उत्तरम्-  काम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः?

प्रश्न.2. प्रस्तुत पाठं पठित्वा अधोलिखिति प्रश्नानां उत्तराणि लिखत-
1. एकपदेन उत्तरत
(क) पिता कस्य रुग्णताम् आकर्ण्य व्याकुलः जातः?
उत्तरम्- तनूजस्य

(ख) गृही कीदृशः आसीत्?
उत्तरम्- करुणापरः

(ग) वस्ततुः चौरः कः आसीत्?
उत्तरम्- आरक्षी

(घ) न्यायाधीशः कं दोषभाजनम् अमन्यत?
उत्तरम्- आरक्षिणम्

(च) सुपुष्टदेहः कः आसीत्?
उत्तरम्- आरक्षी।